كتاب الملة و نصوص أخری

كتاب الملة و نصوص أخری
پدیدآوران	فارابی، محمد بن محمد (نویسنده) مهدي، محسن (مترجم)
چاپ	2
زبان	عربی
تعداد جلد	1

كتاب الملة و نصوص أخری، گردآوری و تحقیق «كتاب الملة» و چند اثر دیگر از فارابی (259-339ق) است که توسط استاد دانشگاه شیکاگو محسن مهدی صورت گرفته است.

محقق در این اثر علاوه بر كتاب الملة، فصل پنجم از کتاب «إحصاء العلوم» با نام «في العلم المدني و علم الفقه و علم الكلام»، «فصول مبادئ أهل المدينة الفاضلة»، «دعاء عظيم» و «من أسئلة اللامعة و الأجوبة الجامعة» نیز گرد آورده است.

ساختار

در ابتدای کتاب مقدمه محقق آمده است که در پنج بخش به ترتیب اجزای کتاب مرتب شده است. سپس متن کتاب در پنج بخش آمده است. در هر بخش متن عربی آثار مذکور ذکر شده است. كتاب الملة که اولین بخش از این اثر می‌باشد شامل بیست‌وهفت بند است.

گزارش محتوا

كتاب الملة، شامل دو بخش است: بخش نخست (ده بند اول)، ملت (دین‎ و آیین) و رابطه آن با فلسفه، رئیس‎ ملت و جانشینانش و پیشه فقه و پیوندش با فلسفه‎ را معرفی می‌کند.

در اینجا به دو بند از این بخش اشاره می‌شود:

یکم: ملت (دین و آیین)، عبارت است از آراء و افعال وضع‎شده، مقید به شرایطی که رئیس‎ اول‎ برای جمع وضع می‌کند. هدف او این است که به مدد بهره‌گیری مردمان از دین، به غرضی که در مورد آن‌ها دارد، نائل شود و یا به کمک آنان‎، به‎ غرض مشخص برسد و جمع، ممکن است عشیره باشد و ممکن است مدینه (شهر) یا ناحیه باشد و ممکن است امت بزرگ و یا امت‎های بسیار باشد.

سومین بند از این بخش شامل برشمردن افعال ملت است و آن بر هشت قسم است:

1. اولین بخش افعال و گفتارهایی هستند که با آن‌ها، خداوند تعظیم و تمجید می‌شود.
2. افعالی و گفتارهایی که به مدد‎ آن‌ها‎، موجودات‎ روحانی و ملائکه تعظیم می‌شوند.
3. افعال‎ و گفتارهایی‎ که به مدد آن‌ها، انبیا و فرمانروایان فاضل و رهبران نیکو و پیشوایان هدایت، کسانی که در گذشته بوده‌اند، تعظیم و تکریم می‌شوند.
4. سپس‎ آنچه‎ به مدد آن، فرمانروایان فرومایه و تبهکار و پیشوایان گمراهی‎ که‎ در گذشته بوده‌اند، تحقیر و تقبیح می‌شوند.
5. آنچه با آن، فرمانروایان فاضل و رؤسای نیکو و پیشوایان هدایت در‎ زمان‎ حاضر‎، تعظیم می‌شوند.
6. آنچه با آن، فرمانروایان فرومایه و رؤسای‎ تبهکار و پیشوایان گمراهی در زمان حاضر، تحقیر می‌شوند.
7. بعد از بیان فوق، در بخش افعال لازم است‎، افعالی‎ وضع‎ و تعیین شود که همه رفتارها و معاملات اهل مدینه به‌واسطه آن‎ انجام‎ گیرد، خواه در مواردی که فرد فی‌نفسه خودش باید بدان عمل کند و یا در تعامل‎ و معاشرت‎ با‎ دیگران می‌خواهد رفتار نماید.
8. در همه موارد بخش افعال دین، عدالت‎ باید‎ تعریف‎ شود.

بخش‎ دوم ‎(بندهای 11-27)، علم مدنی را به‌طور عام و مدنی را به‌مثابه بخشی از فلسفه به‌طور خاص معرفی می‌نماید. این بخش از کتاب، فصل پنجم کتاب إحصاء العلوم‎ فارابی، یعنی «درباره علم مدنی، علم‎ فقه و علم کلام» را به ذهن خواننده متبادر می‌سازد.

مقایسه دو متن نشان می‌دهد که آن‌ها تا حد بسیاری، به‌ویژه بندهای 11-18 كتاب الملة و صفحات 102-108 کتاب إحصاء‎ العلوم - ‎که به اهتمام عثمان امین منتشر شده است - ‎انطباق دارد و این انطباق ضمن‎ اینکه پیوند محکم دو کتاب را نشان می‌دهد، موجب طرح پرسش درباره تفاوت‎های دو متن‎ می‌شود.

مهم‎ترین این تفاوت‎ها، این است که فصل پنجم کتاب إحصاء العلوم، بعد از بخشی که در آن با كتاب الملة انطباق دارد، ادامه می‌یابد و «وجوه و آرایی که شایسته است‎ ملت‎ها‎ بر آن غلبه کنند»، شرح داده و آرای متکلمان و روش‌هایشان را در نصرت ملت‎ها به‌صورت تک‎تک برمی‌شمرد؛ اما كتاب الملة، علم کلام را ذکر نمی‌کند و آرا‎ و روش‌های‎ متکلمان‎ را شرح نمی‌دهد.

فصل پنجم،‎ إحصاء‎ العلوم‎ درباره اجزای مهم علم مدنی بحث‎ نمی‌کند. مهم‎ترین این اجزا بحث درباره پیوند بخش‌ها و مراتب مدینه از سویی و مراتب اشیایی که‎ در‎ جهان‎ هست‎ و مراتب قوای نفسانی و مراتب اعضای بدن انسان‎ از‎ سوی دیگر است. این بحثی است که در كتاب الملة - ‎بعد از پایان بخشی که كتاب الملة و فصل پنجم‎ إحصاء‎ العلوم ‎(بندهای 19-27) انطباق دارند - ‎می‌بینیم.

سپس اینکه فصل پنجم‎ إحصاء العلوم از بحث درباره علم مدنی به ذکر فقه و کلام وارد می‌شود -‎ و این‎ دو،‎ پیشه‌هایی‎ هستند که اولی بررسی آنچه را که واضع الملة یا الشريعة‎ بدان‎ تصریح‎ نکرده، کشف نکرده و دومی آرا و افعالی را که بدان تصریح کرده، حمایت می‌کند - ‎بدون اینکه‎ مشخص‎ کند‎ که‎ ملت چیست و واضع آن کیست و چرا ملت به پیشه‌های فقه و کلام‎ نیازمند‎ است. این همان موضوع بخش اول،‎ كتاب الملة (بندهای10-1) است.

ملت و موقعیت آن و پیوند‎ بخش‌ها‎ و مراتب‎ مدینه با نمونه‌هایی از بخش‌ها و مراتب عالم و قوای نفسانی و مراتب آن و اعضای بدن انسان‎ و مراتب‎ آن، دو کتاب فارابی در حوزه علم مدنی، یعنی مبادئ آراء أهل المدينة‎ الفاضلة‎ و السياسة‎ المدنية را به ذهن خواننده متبادر می‌سازد.

این دو کتاب درباره موضوعاتی بحث می‌کنند‎ که‎ تا حدود زیادی یکسان هستند و متن‌هایشان در جاهای‎ متعددی انطباق دارند، اگرچه در‎ جاهای‎ دیگری‎ اختلاف وجود دارد. همچنان‌که کسی که در آن‌ها دقت نظر داشته‎ باشد، درمی‌یابد که هر‎ دوی‎ این کتاب‌ها درباره ملت نیز بحث می‌کنند، اما به روشی که با‎ شیوه‎ مؤلف‎ در كتاب‎ الملة متفاوت است. این تفاوت عبارت است از اینکه كتاب الملة، به‌طور کلی‎ ملت‎ و واضع‎ آن، علم مدنی و تحقیق‎ و تفحص درباره آن و تبیین آن را معرفی می‌کند؛ یعنی‎ این کتاب ملتی را که باید واضع شریعت برای هر امتی یا هر شهری یا در‎ هر زمانی مشروعیت ببخشد، ارائه نمی‌دهد، بلکه اصولی را که واضع ملت باید‎ بداند‎ و در وضع ملت از این اصول پیروی‎ کند‎، تبیین‎ می‌سازد؛ اما المدينة الفاضلة و السياسة المدنية، آرا‎ و افعالی‎ را معرفی می‌کند که گویی‎ به هر ملتی مشروعیت می‌بخشد یا سرمشقی به‎ دست‎ می‌دهد که هرکسی که می‌خواهد‎ هر‎ ملتی را‎ در‎ هر‎ امتی‎ یا در هر زمانی وضع‎ کند‎، باید به آن توجه داشته باشد؛ بنابراین ارائه آرا را در موجود‎ اول‎ و موجودات بعد از آن را آغاز‎ می‌کند، تااینکه به‎ موجودات‎ طبیعی می‌رسد و آرایی درباره موجودات‎ طبیعی‎ و انسان و گروه‌های انسانی ارائه‎ می‌دهد و مدینه و ملت فاضله را مطرح می‌کند و رئیس و اقسام‎ و مراتب‎ این مدینه یا ملت فاضله‎ را‎ معرفی‎ می‌کند و مدینه‌ها یا‎ ملت‎های‎ مخالف مدینه یا ملت‎ فاضله‎ را بیان می‌کند و اینکه ساکنان این مدینه چه کسانی‌اند و افعال‎ و آرایشان چیست را مشخص‎ می‌سازد.

مقایسه دو کتاب المدينة الفاضلة و السياسة‎ المدنية با كتاب‎ الملة‎ نشان می‌دهد‎ که‎ فارابی‎ در المدينة الفاضلة و السياسة‎ المدنية، دو مثال از ملت ارائه می‌دهد؛ یعنی آراء و افعال ازپیش‎تعیین‌شده و مشخصی‎ را‎ وضع می‌کند؛ گویی که آن را‎ برای‎ مدینه‎ یا‎ هر‎ امتی در هر زمانی‎ مشروع می‌سازد؛ اما كتاب الملة درباره علم مدنی‌ای و به‌طور کلی درباره اینکه‎ ملت چیست؟ واضع آن کیست؟ و اقسام آن‎ چیست؟ تفحص و تحقیق‎ می‌کند. همچنین‎ درباره نمونه‌های اقسام مدینه و مراتب آن‎ در‎ جهان‎ و قوای‎ نفسانی‎ و اعضای‎ بدن انسان‎ بحث می‌کند؛ بنابراین كتاب الملة درباره اصولی به بحث می‌پردازد که فارابی ترکیب‎ کتاب‌های المدينة الفاضلة و السياسة المدنية را بر اساس این اصول بنا نهاده است‎ و نیز‎ روشی که وی در این دو کتاب به کار گرفته است.

یکی دیگر از بخش‌های این اثر، رساله «دعاء عظيم» است. فارابی در این رساله نمونه‌ای‎ از تعظیم و اعزاز را در ناحیه افعال زبانی در قالب دعاهایی‎ کوتاه در مجموعه‌ای‎ گردآوری‎ نـموده و نـیایشی فـیلسوفانه را رقم زده‎ است‎. البته برخی‎ از‎ این‎ دعاها درخواست چیزی‎ از‎ حق مـتعال نـیست و تنها تسبیح و تحمید الهی است یا عرض حال بنده‌ای گرفتار.

مقصود از افعال در كتاب الملة، چنان‌که فارابی‎ معتقد است، فقط افعال‎ بدنی‎ نیست، بلکه‎ افعال زبان نیز هست، مثل ادعیه‎ و یادداشت‎ها؛ بنابراین عجیب نیست که فارابی دعاء را تألیف کرده باشد‎ تا در آن مقصودش را از «گفته‌هایی که خداوند با آن‌ها‎، تعظیم‎ می‌شود» در كتاب الملة تبیین سازد.

من الأسئلة اللامعة و الأجوبة الجامعة، آخرین بخش این اثر است. فارابی در این رساله به‎ اخـبار پیـامبران گـذشته از آدم‎ تا‎ خاتم می‌پردازد و مـرجع نـقل عـموم آن نیز کتب اخبار و قصص است. در انتساب‎ آن‎ به فارابی تردید جدی وجود‎ دارد‎؛ به‌ویژه‎ اینکه‎ در‎ فهرست‎های قدیمی آثار وی نامی از‎ این‎ رسـاله مـوجود نیست و محتوا و قلم آن با نوشته‌های دیگر فارابی همخوانی نـدارد‎.

شاید بتوان این اثر را به فارابی انتساب کرد؛ زیرا او در كتاب‎ الملة، هنگام برشمردن انواع «آرایی که در الملة الفاضله» وجود دارد، می‌گوید: «نوع‎ دوم‎ آرایی‎ است که به مدد آن‌ها، انبیا و ملوک فاضل و رؤسای نیکو و امامان هدایت و حقیقت، یعنی کسانی‎ که به‌صورت متوالی در زمان گذشته بوده‌اند، توصیف می‌شوند و داستان مشترک‎ همه آن‌ها و سرنوشت و اعمال خیر‎ اختصاصی‎ هرکدام... بیان می‌شود». ظاهراً این‌گونه آرا باید از اخبار انبیا، ملوک گذشته و کتاب‌های تاریخ‎ و داستان‌ها اخذ شده باشد.

وضعیت کتاب

محقق در مقدمه، نسخی را که مورد استفاده قرار داده، ذکر نموده و برای هریک از آن‌ها علائم اختصاری در نظر گرفته و روش تصحیح و تحقیق را بیان نموده است.

در پاورقی‌ها به اختلاف نسخ اشاره شده است. محقق در ابتدای هرکدام از آثار فارابی، رموزی را که استفاده کرده، قید نموده است.

فهرست محتویات در ابتدا و فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. مهاجرنیا، محسن، «آشنایی با میراث: كتاب الملة»، مجله علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم، پاییز 1378، شماره 6، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
3. علی‌محمدی، علی، «جایگاه كتاب الملة در میان آثار سیاسی فارابی»، کتاب ماه فلسفه، دی 1388، شماره 28، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
4. کمپانی زارع، مهدی، نیم‌نگاهی به رسائل فلسفی فارابی، کتاب ماه فلسفه، دی 1388، شماره 28، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).

وابسته‌ها

إحصاء العلوم