دیوان انوری (ویرایش جدید)

دیوان انوری‏
پدیدآوران	انوري، محمد بن محمد (پديدآور اصلي) مدرس رضوی، محمدتقی (...)
عنوان‌های دیگر	ديوان
ناشر	شرکت انتشارات علمي و فرهنگي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1376ش , مجلد2: 1376ش ,
موضوع	شعر فارسي - قرن 6ق.
زبان	فارسي
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏PIR‎‏ ‎‏4834‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‏

دیوان انوری در شرح احوال و اشعار اوحدالدین انوری ابیوردی (متوفی 585ق) مشهور به انوری از شعرای بزرگ و سخن‎سرایان نامدار قرن ششم هجری است. این نسخه از دیوان با مقدمه و تصحیح محمدتقی مدرس رضوی منتشر شده است.

محقق اثر در مقدمه در رابطه با مقام انوری در شعر پارسی به غلو برخی از فضلا و مقایسه او در قصیده‎سرایی با فردوسی طوسی و سعدی شیرازی سخن گفته و این سه تن را پیمبر سخنوران شمرده و دراین‎باره گفته‎اند:

در شعر سه تن پیمبرانند		هر چند که لانبی بعدی
اوصاف و قصیده و غزل را		فردوسی و انوری و سعدی

گرچه هم‎طرازی وی با فردوسی و سعدی موردقبول سخن‎شناسان نیست و انوری را با آن دو بزرگ نمی‎توان هم‎پایه و در یک ردیف دانست، اما گفته این شاعر حاکی از آن است که فضلا و شعرا برای وی در شاعری مقامی بس بلند قائل بوده و او را از اساتید مسلم شعر فارسی دانسته و ازاین‎جهت او را با فردوسی و سعدی در یک ردیف دانسته‎اند.

در دیوان انوری نام عده کثیری از سلاطین و وزرا و صدور و امراء و مستوفیان و علما و شعرا و اشخاص دیگری که هم‎زمان با شاعر بوده‎اند آمده که بعضی را مدح و برخی را ذم کرده است. پرفسور حافظ محمود صاحب شیرانی از فضلا کشور پاکستان ظاهراً اولین کسی است که سلسله مقالاتی راجع به ممدوحین انوری نگاشته است... محقق اثر در بخشی از مقدمه این فهرست 66 نفره از ممدوحان انوری را ذکر کرده که با ستر اعلی جلال‎الدین و الدنیا آغاز و به فریدالدین کاتب ختم می‎شود. شرح‎حال ممدوحین بخش اعظم مقدمه را به خود اختصاص داده است.

در بخشی دیگری از مقدمه، مدرس رضوی به‎تفصیل به بررسی تاریخ وفات انوری پرداخته است. او پس از بررسی اقوال مورخان و تذکره‎نویسان در سال تاریخ وفات انوری چنین نتیجه می‎گیرد: به عقیده نگارنده تواریخی که تذکره‎نویسان برای سال وفات وی تا قبل از سال 582 نوشته‎اند همه نادرست است و باید مرگ وی بعدازاین سال باشد؛ اما سال‎های 583 و 585 و 587 و 597 که بعد از واقعه قرانست چون قرینه‎ای در مقام نیست، تعیین آن دشوار و رجحان یکی بر دیگری بی‎دلیل و ترجیح بلامرجح خواهد بود. مگر آنکه برای کوتاهی عمر انوری که از زندگانی معتاد در نگذرد و مستبعد شمرده نشود سال 583 که قول امین احمد رازی در تذکره هفت اقلیم است یا سال 585 که گفته فصیحی خوافی در تاریخ مجمل است اختیار شود.

وی همچنین معتقد است که انوری از اشعار ابوالفرج رونی‏ و ظهیر فاریابی‏ پیروی می‎کرده است.

بررسی شعر انوری از زوایای مختلف از بخش‎های مهم این مقدمه است که ده صفحه از آن را پوشش داده است؛ مثلاً انوری در غزل‎گویی بسیار استاد است، باآنکه تا زمان وی شعرا چندان به غزل‎سرایی توجهی نداشته و هنوز به آن عنوان مستقلی نداده و گاه در ابتدای قصاید خود تغزلی می‎سرودند که نسیب و تشبیب خوانده می‎شد. او در این شیوه روش خاصی ایجاد کرد و حالات عاشقانه را با شیوایی و بلاغت بیان کرده و طریقه تازه‎ای ابداع نمود که پیش از او کمتر سابقه داشت.

اگرچه کسانی چون قاضی نورالله شوشتری، انوری را شیعه اثنی‎عشریه و پیرو مذهب جعفری دانسته‎اند، اما اشعاری که در تعریف خلفا گفته صریح است که وی شیعه مذهب نیست و از پیروان اهل سنت و جماعت است. منتهی به امیر مؤمنان و خاندان مصطفی(ص) بیش از دیگران معتقد بوده و شاید علی(ع) را بر دیگران تفضیل می‎نهاده است... بنابراین ظاهر آن است که پیرو امام شافعی بوده است.

در مقدمه همچنین به هفت چاپ از دیوان انوری اشاره شده که از آن جمله نسخه استاد سعید نفیسی است که با هشت نسخه مقابله و در 632 صفحه منتشر شده است. مصحح اثر، سبب تصحیح مجدد کتاب را مغشوش بودن چاپ‎های پیشین و پر بودن از اغلاط فاحش دانسته است.

محقق درباره این چگونگی تحقیق و تصحیح این اثر می‎گوید: تهیه و جمع دیوان از روی نسخه‎های مذکور (نسخی که مصحح به‎صورت مبسوط از صفحه 120 تا 149 مقدمه از آن‎ها سخن گفته و تصاویری از آن‎ها را به معرض نمایش گذاشته است) بدین گونه صورت گرفت که نگارنده ابتدا فهرست قصاید و قطعات و غزلیات و رباعیات را از روی چند نسخه تهیه کرد، سپس آن‎ها را به ترتیب حروف قافیه مرتب نمود. بعد مطابق فهرست تهیه شده تمام دیوان را نوشت و اضافاتی را هم که در بعض نسخ بود، هریک را در جای خود بدان افزود تا بدین ترتیب نسخه کاملی از دیوان فراهم ساخت. پس از آماده شدن نسخه، آن را با یک‎یک از نسخه‎های گزین شده مقابله کرد و چون نظر آن بود که متن حاضر از نسخ قدیمی که اعتماد و ثقت بدان‎ها بیشتر است تهیه گردد، ازاین‎رو نسخه عکسی کتابخانه فاتح استانبول را که قدیمی‎تر و مضبوط‎تر از نسخ دیگر بود به نشان «ل» اصل و اساس قرار داد و متن تهیه شده را با آن مقدار از قصاید و قطعات و رباعیات که در آن نسخه یافت می‎شد مطابق کرد و اضافاتی را که در این نسخه نبود با قدیم‎تر و صحیح‎تر نسخه‎ای که آن اضافات در آن موجود بود برابر کرد و اختلافات نسخ را که درنتیجه مقابله پیدا شد آنچه را که مهم و لازم دید در ذیل صفحات یادداشت نمود و هر جا بیتی یا جمله‎ای در نسخه‎های دیگر صحیح‎تر ازآنچه در نسخه اساس بود به نظر رسید آن را اختیار کرد و در متن جای داد و آنچه در نسخه اساس بود در زیر صفحه در حاشیه نهد تا هم متن کتاب صحیح باشد و هم نسخه از تحریف و تصحیف اغلاطی که به‎مرورزمان و غفلت نساخ در بیشتر از نسخ راه یافته است مصون ماند، همچنین هرگاه از هرگاه از نسخه یا نسخی، یک یا چند بیت افتاده و ساقط شده بود آن را در حاشیه تذکر داد و نیز اختلاف نسخ را با علائم اختصاری آن در حاشیه آورده و متن کتاب را به‎صورت خط امروزی درآورده است.

در پاورقی‎های کتاب اختلاف نسخ و توضیحات مصحح ذکر شده و در انتهای کتاب، فهرست اعلام ارائه شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

دیوان انوری