تفسير القرآن العزيز: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۲۴: | خط ۲۴: | ||
| شابک = | | شابک = | ||
| تعداد جلد =2 | | تعداد جلد =2 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =19292 | ||
| کد پدیدآور =03564 | | کد پدیدآور =03564 | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| خط ۳۶: | خط ۳۶: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
این تفسیر از تفاسیر روایی است که صنعانی روایات تفسیریای را که از پیامبر اکرم(ص)، صحابیان و تابعان، به او رسیده بود در آن جمع آورده است. بیشتر روایات تفسیری عبدالرزاق در [[جامع البيان في تفسير القرآن (تفسير الطبري)|تفسیر طبری]] نیز آمده اسـت. شـیوه مفسر در ذکر روایات، جرح و تعدیل روایات تفسیری نبوده، بلکه آنها را صرفاً به راویان آنها اسناد داده و به درستی یا نادرستی آنها هیچ اشارهای نکرده است<ref>ر.ک: انصاری، مسعود، ص45</ref>. | این تفسیر از تفاسیر روایی است که صنعانی روایات تفسیریای را که از پیامبر اکرم(ص)، صحابیان و تابعان، به او رسیده بود در آن جمع آورده است. بیشتر روایات تفسیری عبدالرزاق در [[جامع البيان في تفسير القرآن (تفسير الطبري)|تفسیر طبری]] نیز آمده اسـت. شـیوه مفسر در ذکر روایات، جرح و تعدیل روایات تفسیری نبوده، بلکه آنها را صرفاً به راویان آنها اسناد داده و به درستی یا نادرستی آنها هیچ اشارهای نکرده است<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/3738/45 ر.ک: انصاری، مسعود، ص45]</ref>. | ||
عبدالرزاق پیش از شروع به تفسیر آیات قرآن، در چند روایت، مباحثی از علوم قرآنی را ذکر میکند که میتوان از آنها بهعنوان مقدمه تفسیر یاد کرد. وی این مقدمه را با بـحثی دربـاره جمع قرآن آغاز کرده است که در آن از عبید بن سبّاق روایت جمع قرآن را ذکر میکند و با ذکر این روایت، این دیدگاه مشهور را در بین اهل سنت میپذیرد که قـرآن پس از پیـامبر(ص) بهوسیله زید بن ثابت و دستور ابوبکر و به پیشنهاد عمر بن خطاب گردآوری شده است<ref>ر.ک: غلامی، عبدالله، ص19 </ref>. | عبدالرزاق پیش از شروع به تفسیر آیات قرآن، در چند روایت، مباحثی از علوم قرآنی را ذکر میکند که میتوان از آنها بهعنوان مقدمه تفسیر یاد کرد. وی این مقدمه را با بـحثی دربـاره جمع قرآن آغاز کرده است که در آن از عبید بن سبّاق روایت جمع قرآن را ذکر میکند و با ذکر این روایت، این دیدگاه مشهور را در بین اهل سنت میپذیرد که قـرآن پس از پیـامبر(ص) بهوسیله زید بن ثابت و دستور ابوبکر و به پیشنهاد عمر بن خطاب گردآوری شده است<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/25400/19 ر.ک: غلامی، عبدالله، ص19] </ref>. | ||
مفسر در باب اول که جایگاه مقدمهای تفسیرش را دارد، روایات حـرمت تـفسیر به رأی را میآورد و پس از آن روایـتی دیـگر را گزارش میکند که تفسیر را چهار وجه دانسته است<ref>ر.ک: متن کتاب، ج1، ص59</ref>. وی در روایت دیگری، انواع آیات قرآن را برمیشمارد که قرآن شش گونه آیـه دارد: امـر، نهی، تبشیر، تنذیر، مـوعظه، قـصص و اخبار یا امثال<ref>ر.ک: همان، ص60-59</ref>. میتوان گفت که وی، احرف سبعه را با این روایت در گونههای آیات قرآن میداند. عبدالرزاق سپس به زمان نزول قرآن، چگونگی نزول قرآن، تأکید بر شـیوه نـقل تفسیر قرآن از طریق روایت و مأثور اشاره کرده و به تفسیر قرآن وارد میشود. وی در این مقدمه، درباره نزول دفعی و تدریجی قرآن روایاتی را میآورد. در روایت نخست از این بحث، زمان نزول دفعی قرآن و در روایـت بـعدی، چگونگی نـزول تدریجی قرآن را بیان میکند<ref>ر.ک: غلامی، عبدالله، ص19</ref>. | مفسر در باب اول که جایگاه مقدمهای تفسیرش را دارد، روایات حـرمت تـفسیر به رأی را میآورد و پس از آن روایـتی دیـگر را گزارش میکند که تفسیر را چهار وجه دانسته است<ref>ر.ک: متن کتاب، ج1، ص59</ref>. وی در روایت دیگری، انواع آیات قرآن را برمیشمارد که قرآن شش گونه آیـه دارد: امـر، نهی، تبشیر، تنذیر، مـوعظه، قـصص و اخبار یا امثال<ref>ر.ک: همان، ص60-59</ref>. میتوان گفت که وی، احرف سبعه را با این روایت در گونههای آیات قرآن میداند. عبدالرزاق سپس به زمان نزول قرآن، چگونگی نزول قرآن، تأکید بر شـیوه نـقل تفسیر قرآن از طریق روایت و مأثور اشاره کرده و به تفسیر قرآن وارد میشود. وی در این مقدمه، درباره نزول دفعی و تدریجی قرآن روایاتی را میآورد. در روایت نخست از این بحث، زمان نزول دفعی قرآن و در روایـت بـعدی، چگونگی نـزول تدریجی قرآن را بیان میکند<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/25400/19 ر.ک: غلامی، عبدالله، ص19]</ref>. | ||
پس از آن روایتی را میآورد که بیانگر شیوه معمول تفسیر قرآن در عصر خودش است؛ چـراکه شیوه معمول در روزگار عبدالرزاق، اعتماد بر نقل مأثور بـوده اسـت. سپس، به نقل روایات تفسیری ذیل هر آیه از سور قرآن میپردازد. وی در اینباره، ترتیب سور و آیات را بهصـورت غـالب رعایت میکند. وی در بیان روایات تفسیری، ابتدا به نام سوره اشاره میکـند و آنـگاه مـکی یا مدنی بودن سور را ذکر میکند<ref>ر.ک: همان</ref>. | پس از آن روایتی را میآورد که بیانگر شیوه معمول تفسیر قرآن در عصر خودش است؛ چـراکه شیوه معمول در روزگار عبدالرزاق، اعتماد بر نقل مأثور بـوده اسـت. سپس، به نقل روایات تفسیری ذیل هر آیه از سور قرآن میپردازد. وی در اینباره، ترتیب سور و آیات را بهصـورت غـالب رعایت میکند. وی در بیان روایات تفسیری، ابتدا به نام سوره اشاره میکـند و آنـگاه مـکی یا مدنی بودن سور را ذکر میکند<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/25400/19 ر.ک: همان]</ref>. | ||
شیوه عبدالرزاق آن است که سند روایـات را بـهطور دقیق بیان کند؛ ازاینرو، از الفاظ و عباراتی در ذکر سند استفاده میکند که از چگونگی تحمل روایـت از سـوی خـودش یا راوی نشان دارد. این امر، افزون بر بیان چگونگی تحمل روایت، نشانه دقـت و اهـتمام عـبدالرزاق بر بیان سند و ویژگی آن است. برای مثال، وی در این روایات خود از الفاظ قال، أخبرني، أخـبرنا، أنـبأنا، سـمعت، سمع، يحدث، عمن سمع و… استفاده میکند. این الفاظ چگونگی طرق تحمل حدیث را از سـوی راویـان میرساند <ref>ر.ک: همان، ص20</ref>. | شیوه عبدالرزاق آن است که سند روایـات را بـهطور دقیق بیان کند؛ ازاینرو، از الفاظ و عباراتی در ذکر سند استفاده میکند که از چگونگی تحمل روایـت از سـوی خـودش یا راوی نشان دارد. این امر، افزون بر بیان چگونگی تحمل روایت، نشانه دقـت و اهـتمام عـبدالرزاق بر بیان سند و ویژگی آن است. برای مثال، وی در این روایات خود از الفاظ قال، أخبرني، أخـبرنا، أنـبأنا، سـمعت، سمع، يحدث، عمن سمع و… استفاده میکند. این الفاظ چگونگی طرق تحمل حدیث را از سـوی راویـان میرساند <ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/25400/20 ر.ک: همان، ص20]</ref>. | ||
عبدالرزاق در تفسیر هر سوره، ابـتدا نـام سـوره را یادآور میشود، سپس به مکی و مدنی بودن سورهها میپردازد و غالباً مدنی بودن آنها را بـیان میکند. بعد از آن، در مواردی، فضایل قرآن و سورهها را به شکل مقبولی ذکر میکـند یـا در اواخر سورهها میآورد. عبدالرزاق در بیان و ذکر روایات تفسیری، روش ترتیبی را در پیش گرفته است و گاهی نـیز بـهتـناسب، به تفسیر آیات در غیر از ترتیب قرآن میپردازد. روش عبدالرزاق در تفسیر آیات قرآن، بـدینگـونه است که وی، ذیل کلمات یا عباراتی از آیات قرآن یک روایت یا بیشتر، در بیان معنا و تفسیر آنـها میآورد<ref>ر.ک: همان، ص22</ref>. | عبدالرزاق در تفسیر هر سوره، ابـتدا نـام سـوره را یادآور میشود، سپس به مکی و مدنی بودن سورهها میپردازد و غالباً مدنی بودن آنها را بـیان میکند. بعد از آن، در مواردی، فضایل قرآن و سورهها را به شکل مقبولی ذکر میکـند یـا در اواخر سورهها میآورد. عبدالرزاق در بیان و ذکر روایات تفسیری، روش ترتیبی را در پیش گرفته است و گاهی نـیز بـهتـناسب، به تفسیر آیات در غیر از ترتیب قرآن میپردازد. روش عبدالرزاق در تفسیر آیات قرآن، بـدینگـونه است که وی، ذیل کلمات یا عباراتی از آیات قرآن یک روایت یا بیشتر، در بیان معنا و تفسیر آنـها میآورد<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/25400/22 ر.ک: همان، ص22]</ref>. | ||
بههـرحـال، گـزارش اسباب نزول از سـوی عـبدالرزاق مستند است و به نـظر میرسد که اسباب نزول در نزد وی اهمیت شایانی داشته است؛ هرچند در آیاتی که انتظار میرود سـبب نزول آنها را ذکر کند، سکوت اخـتیار کـرده است. ایـن امـر از ضـعفهای تفسیر عبدالرزاق بشـمار میرود. عبدالرزاق برای آیاتی که در تاریخ اسلام در پی حوادثی مهم و سرنوشتساز نازل شدهاند، هـیچ گـزارشی از سبب نزول یا شأن نزول آنـها بـه دسـت نمیدهـد. برای نمونه، آیـه 207 بـقره که به «ليلة المبيت» و خوابیدن [[امام على(ع)|حضرت علی(ع)]] در بستر پیامبر(ص) مربوط میباشد، آیه تطهیر، آیه بـلاغ، آیـه اکـمال دین، آیه اهل ذکر و... آیاتی هستند کـه در ایـن تـفسیر هـیچ سـبب نـزول یا شأن نزولی برای آنها به چشم نمیخورد؛ درحالیکه این آیات و اسباب نزول آنها از طریق شیعه و سنی بسیار فراوان نقل شدهاند<ref>ر.ک: همان، ص26 </ref>. | بههـرحـال، گـزارش اسباب نزول از سـوی عـبدالرزاق مستند است و به نـظر میرسد که اسباب نزول در نزد وی اهمیت شایانی داشته است؛ هرچند در آیاتی که انتظار میرود سـبب نزول آنها را ذکر کند، سکوت اخـتیار کـرده است. ایـن امـر از ضـعفهای تفسیر عبدالرزاق بشـمار میرود. عبدالرزاق برای آیاتی که در تاریخ اسلام در پی حوادثی مهم و سرنوشتساز نازل شدهاند، هـیچ گـزارشی از سبب نزول یا شأن نزول آنـها بـه دسـت نمیدهـد. برای نمونه، آیـه 207 بـقره که به «ليلة المبيت» و خوابیدن [[امام على(ع)|حضرت علی(ع)]] در بستر پیامبر(ص) مربوط میباشد، آیه تطهیر، آیه بـلاغ، آیـه اکـمال دین، آیه اهل ذکر و... آیاتی هستند کـه در ایـن تـفسیر هـیچ سـبب نـزول یا شأن نزولی برای آنها به چشم نمیخورد؛ درحالیکه این آیات و اسباب نزول آنها از طریق شیعه و سنی بسیار فراوان نقل شدهاند<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/25400/26 ر.ک: همان، ص26] </ref>. | ||
آنچه عبدالرزاق از مدنی بودن سورهها نقل کرده، با قول مشهور اخـتلاف دارد؛ بـهگونهای که وی سورههای نحل و قدر را مدنی میشمارد که بنا به نقل مـشهور از سـورههای مکی است. تعداد سورههای مکی در تفسیر عبدالرزاق، 32 عـدد میباشد<ref>ر.ک: همان، ص29 </ref>. | آنچه عبدالرزاق از مدنی بودن سورهها نقل کرده، با قول مشهور اخـتلاف دارد؛ بـهگونهای که وی سورههای نحل و قدر را مدنی میشمارد که بنا به نقل مـشهور از سـورههای مکی است. تعداد سورههای مکی در تفسیر عبدالرزاق، 32 عـدد میباشد<ref>ر.ک: همان، ص29 </ref>. | ||
عبدالرزاق در بیان مـعنای حـروف مـقطعه و مراد از آنهـا، مـراد اختصار را در پیش گرفته اسـت. وی ذیـل این حروف از سورههای بقره، اعراف، مریم، شعراء، نمل، قصص، یس، غافر، شورا و ق، نـظر خـود را چنین اعلام میکند که ایـن حـروف، اسمی از اسـمای قـرآن اسـت<ref>ر.ک: همان، ص30</ref>. | عبدالرزاق در بیان مـعنای حـروف مـقطعه و مراد از آنهـا، مـراد اختصار را در پیش گرفته اسـت. وی ذیـل این حروف از سورههای بقره، اعراف، مریم، شعراء، نمل، قصص، یس، غافر، شورا و ق، نـظر خـود را چنین اعلام میکند که ایـن حـروف، اسمی از اسـمای قـرآن اسـت<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/25400/30 ر.ک: همان، ص30]</ref>. | ||
مهمترین منبع تفسیر عبدالرزاق، مـعمر اسـت کـه وی نیز از قتاده روایت میکند. غالب روایات تفسیر عبدالرزاق با این سند روایت شده اسـت. عـبدالرزاق همچنین از ثوری، حسن بصری، ابن عیینه، اسرائیل بن یونسی، ابن التیمی، جـعفر بـن سـلیمان، فضیل، ابن جریح، ابن طاووس و... روایت میکند که شمار کمی از روایات تفسیری او را تشکیل میدهـند. بـیشترین منبع عبدالرزاق در نقل روایات اسرائیلی، کعبالاحبار، وهب بن منبه و عبداللّه بـن سـلام میباشد و در مواردی نیز ابوهریره در این زمینه، از منابع وی میباشد. از جمله در قصه ذبیح روایاتی را میآورد کـه مـنظور اسحاق است<ref>ر.ک: همان، ص31 </ref>. | مهمترین منبع تفسیر عبدالرزاق، مـعمر اسـت کـه وی نیز از قتاده روایت میکند. غالب روایات تفسیر عبدالرزاق با این سند روایت شده اسـت. عـبدالرزاق همچنین از ثوری، حسن بصری، ابن عیینه، اسرائیل بن یونسی، ابن التیمی، جـعفر بـن سـلیمان، فضیل، ابن جریح، ابن طاووس و... روایت میکند که شمار کمی از روایات تفسیری او را تشکیل میدهـند. بـیشترین منبع عبدالرزاق در نقل روایات اسرائیلی، کعبالاحبار، وهب بن منبه و عبداللّه بـن سـلام میباشد و در مواردی نیز ابوهریره در این زمینه، از منابع وی میباشد. از جمله در قصه ذبیح روایاتی را میآورد کـه مـنظور اسحاق است<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/25400/31 ر.ک: همان، ص31] </ref>. | ||
===ویژگیهای تفسیر=== | ===ویژگیهای تفسیر=== | ||
| خط ۶۰: | خط ۶۰: | ||
# آیات را در آغـاز بـا احادیث نـبوی و آثـار صـحابه تفسیر میکند و بسیار اتفاق افـتاده اسـت که بیش از یک حدیث را در شرح آیهای میآورد. | # آیات را در آغـاز بـا احادیث نـبوی و آثـار صـحابه تفسیر میکند و بسیار اتفاق افـتاده اسـت که بیش از یک حدیث را در شرح آیهای میآورد. | ||
# میزان نقل اسرائیلیات در آن بسیار کـم اسـت، ولی بااینحال به پیامبران الهـی، اموری را نسبت داده اسـت کـه در شأن آن بزرگواران نیست. | # میزان نقل اسرائیلیات در آن بسیار کـم اسـت، ولی بااینحال به پیامبران الهـی، اموری را نسبت داده اسـت کـه در شأن آن بزرگواران نیست. | ||
# در مقدمه تـفسیر و قـبل از ورود به آن، روایاتی را در جمع قرآن، وجوه تفسیر، پرهیز از تفسیر به رأی و اهمیت تفسیر مـأثور آورده است <ref>ر.ک: همان، ص31</ref>. | # در مقدمه تـفسیر و قـبل از ورود به آن، روایاتی را در جمع قرآن، وجوه تفسیر، پرهیز از تفسیر به رأی و اهمیت تفسیر مـأثور آورده است <ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/25400/31 ر.ک: همان، ص31]</ref>. | ||
===کاستیهای تفسیر === | ===کاستیهای تفسیر === | ||
# در نـقل اسباب نزول، راه ناصواب را پیموده است؛ بهگونهای که ذیل آیاتی که سـبب نـزول مهمی دارند و همه به آن اعتراف کـرده انـد، سخنی نـگفته اسـت؛ مـانند آیه تطهیر، آیه انـذار، آیه اهل ذکر، آیه بلاغ، آیه اکمال دین، سوره هل اتی و موارد دیگر که نـهتـنها شأن نزول یا سبب نزول آنـها را بـیان نـکرده، بـلکه در مـواردی شأن نزول ضـعیفی را نـقل نموده است. | # در نـقل اسباب نزول، راه ناصواب را پیموده است؛ بهگونهای که ذیل آیاتی که سـبب نـزول مهمی دارند و همه به آن اعتراف کـرده انـد، سخنی نـگفته اسـت؛ مـانند آیه تطهیر، آیه انـذار، آیه اهل ذکر، آیه بلاغ، آیه اکمال دین، سوره هل اتی و موارد دیگر که نـهتـنها شأن نزول یا سبب نزول آنـها را بـیان نـکرده، بـلکه در مـواردی شأن نزول ضـعیفی را نـقل نموده است. | ||
# تـفسیر عبدالرزاق همه سورهها و آیات قرآن را در بـر نـدارد. | # تـفسیر عبدالرزاق همه سورهها و آیات قرآن را در بـر نـدارد. | ||
# نـقل او از اهـلبـیت(ع) بـهصورت بیواسطه بههیچوجه در تفسیر او دیده نمیشود؛ درحالیکه، همعصر امام صادق(ع) بوده است. علاوه بر آن، نقل باواسطه از اهلبیت(ع)، بـهویژه امام علی(ع) اندک میباشد<ref>ر.ک: همان</ref>. | # نـقل او از اهـلبـیت(ع) بـهصورت بیواسطه بههیچوجه در تفسیر او دیده نمیشود؛ درحالیکه، همعصر امام صادق(ع) بوده است. علاوه بر آن، نقل باواسطه از اهلبیت(ع)، بـهویژه امام علی(ع) اندک میباشد<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/25400/31 ر.ک: همان]</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
این تفسیر با تحقیق مصطفی مسلم محمد به سال 1410ق، در عربستان، ریاض، مكتبة الرشد للنّشر و التوزيع، در چهار مجلد و هـمچنین با تحقیق دکتر عبدالمعطی امین قلعجی به سال 1411ق، در لبنان، بیروت، دارالمعرفة در دو جلد به طبع رسیده است<ref>ر.ک: انصاری، مسعود، ص45 </ref>. | این تفسیر با تحقیق مصطفی مسلم محمد به سال 1410ق، در عربستان، ریاض، مكتبة الرشد للنّشر و التوزيع، در چهار مجلد و هـمچنین با تحقیق دکتر عبدالمعطی امین قلعجی به سال 1411ق، در لبنان، بیروت، دارالمعرفة در دو جلد به طبع رسیده است<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/3738/45 ر.ک: انصاری، مسعود، ص45] </ref>. | ||
فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. در پاورقیهای کتاب آدرس منابع و برخی توضیحات محقق کتاب ذکر شده است. | فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. در پاورقیهای کتاب آدرس منابع و برخی توضیحات محقق کتاب ذکر شده است. | ||
| خط ۸۴: | خط ۸۴: | ||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده: | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
[[رده: | [[رده:تفسیر]] | ||
[[رده: | [[رده:متون تفاسیر]] | ||
[[رده: | [[رده:قرن 1- 4 متون تفاسیر]] | ||
[[رده: | |||
[[رده:25 دی الی 24 بهمن(97)]] | |||
[[رده:سال97-25بهمن الی24اسفند]] | [[رده:سال97-25بهمن الی24اسفند]] | ||
نسخهٔ ۲۰ فوریهٔ ۲۰۱۹، ساعت ۱۴:۰۳
| تفسير القرآن العزيز | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | صنعاني، عبدالرزاق بن همام (نويسنده) قلعجي، عبدالمعطي امين (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | تفسير عبد الرزاق |
| ناشر | دار المعرفة |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 1991م , 1411ق , مجلد2: 1991م , 1411ق , |
| موضوع | تفاسير اهل سنت - قرن 3ق. تفاسير ماثوره - اهل سنت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 93 /ص9ت7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تفسير القرآن العزيز، معروف به «تفسير عبدالرزاق»، اثر عبدالرزاق بن همام بن نافع صـنعانی (مـتوفای 211ق) از مفسران بزرگ تابعی است. این تفسیر روایی از نخستین تفاسیر قرآن در قـرن دوم و از تفاسیر مهم نزد اهل سنت میبـاشد. تحقیق کتاب و استخراج منابع به قلم عبدالمعطی امین قلعجی انجام شده است.
ساختار
کتاب با مقدمهای از محقق، در معرفی مؤلف، موضوع علم تفسیر، ارزش تفسیر عبدالرزاق و ویژگیهای آن و... آغاز شده است. ایـن تفسیر، فراگیر همه سورهها وآیات قرآن کریم نیست. تفسیر عبدالرزاق مشتمل بر 3759 روایت است. روایات تفسیری به دو صورت در این تفسیر آمدهاند که یا بهطور ویژه به آیـه یـا سوره مربوط بودهاند که آنـها را ذیـل سوره یا آیه مربوطه آورده است یا اینکه بهطور عموم تعلّق به سوره یا آیه داشتهاند؛ همچون روایتی درباره نسخ یا اسباب نزول کـه مـفسر یادآور آنها شده اسـت.
گزارش محتوا
این تفسیر از تفاسیر روایی است که صنعانی روایات تفسیریای را که از پیامبر اکرم(ص)، صحابیان و تابعان، به او رسیده بود در آن جمع آورده است. بیشتر روایات تفسیری عبدالرزاق در تفسیر طبری نیز آمده اسـت. شـیوه مفسر در ذکر روایات، جرح و تعدیل روایات تفسیری نبوده، بلکه آنها را صرفاً به راویان آنها اسناد داده و به درستی یا نادرستی آنها هیچ اشارهای نکرده است[۱].
عبدالرزاق پیش از شروع به تفسیر آیات قرآن، در چند روایت، مباحثی از علوم قرآنی را ذکر میکند که میتوان از آنها بهعنوان مقدمه تفسیر یاد کرد. وی این مقدمه را با بـحثی دربـاره جمع قرآن آغاز کرده است که در آن از عبید بن سبّاق روایت جمع قرآن را ذکر میکند و با ذکر این روایت، این دیدگاه مشهور را در بین اهل سنت میپذیرد که قـرآن پس از پیـامبر(ص) بهوسیله زید بن ثابت و دستور ابوبکر و به پیشنهاد عمر بن خطاب گردآوری شده است[۲].
مفسر در باب اول که جایگاه مقدمهای تفسیرش را دارد، روایات حـرمت تـفسیر به رأی را میآورد و پس از آن روایـتی دیـگر را گزارش میکند که تفسیر را چهار وجه دانسته است[۳]. وی در روایت دیگری، انواع آیات قرآن را برمیشمارد که قرآن شش گونه آیـه دارد: امـر، نهی، تبشیر، تنذیر، مـوعظه، قـصص و اخبار یا امثال[۴]. میتوان گفت که وی، احرف سبعه را با این روایت در گونههای آیات قرآن میداند. عبدالرزاق سپس به زمان نزول قرآن، چگونگی نزول قرآن، تأکید بر شـیوه نـقل تفسیر قرآن از طریق روایت و مأثور اشاره کرده و به تفسیر قرآن وارد میشود. وی در این مقدمه، درباره نزول دفعی و تدریجی قرآن روایاتی را میآورد. در روایت نخست از این بحث، زمان نزول دفعی قرآن و در روایـت بـعدی، چگونگی نـزول تدریجی قرآن را بیان میکند[۵].
پس از آن روایتی را میآورد که بیانگر شیوه معمول تفسیر قرآن در عصر خودش است؛ چـراکه شیوه معمول در روزگار عبدالرزاق، اعتماد بر نقل مأثور بـوده اسـت. سپس، به نقل روایات تفسیری ذیل هر آیه از سور قرآن میپردازد. وی در اینباره، ترتیب سور و آیات را بهصـورت غـالب رعایت میکند. وی در بیان روایات تفسیری، ابتدا به نام سوره اشاره میکـند و آنـگاه مـکی یا مدنی بودن سور را ذکر میکند[۶].
شیوه عبدالرزاق آن است که سند روایـات را بـهطور دقیق بیان کند؛ ازاینرو، از الفاظ و عباراتی در ذکر سند استفاده میکند که از چگونگی تحمل روایـت از سـوی خـودش یا راوی نشان دارد. این امر، افزون بر بیان چگونگی تحمل روایت، نشانه دقـت و اهـتمام عـبدالرزاق بر بیان سند و ویژگی آن است. برای مثال، وی در این روایات خود از الفاظ قال، أخبرني، أخـبرنا، أنـبأنا، سـمعت، سمع، يحدث، عمن سمع و… استفاده میکند. این الفاظ چگونگی طرق تحمل حدیث را از سـوی راویـان میرساند [۷].
عبدالرزاق در تفسیر هر سوره، ابـتدا نـام سـوره را یادآور میشود، سپس به مکی و مدنی بودن سورهها میپردازد و غالباً مدنی بودن آنها را بـیان میکند. بعد از آن، در مواردی، فضایل قرآن و سورهها را به شکل مقبولی ذکر میکـند یـا در اواخر سورهها میآورد. عبدالرزاق در بیان و ذکر روایات تفسیری، روش ترتیبی را در پیش گرفته است و گاهی نـیز بـهتـناسب، به تفسیر آیات در غیر از ترتیب قرآن میپردازد. روش عبدالرزاق در تفسیر آیات قرآن، بـدینگـونه است که وی، ذیل کلمات یا عباراتی از آیات قرآن یک روایت یا بیشتر، در بیان معنا و تفسیر آنـها میآورد[۸].
بههـرحـال، گـزارش اسباب نزول از سـوی عـبدالرزاق مستند است و به نـظر میرسد که اسباب نزول در نزد وی اهمیت شایانی داشته است؛ هرچند در آیاتی که انتظار میرود سـبب نزول آنها را ذکر کند، سکوت اخـتیار کـرده است. ایـن امـر از ضـعفهای تفسیر عبدالرزاق بشـمار میرود. عبدالرزاق برای آیاتی که در تاریخ اسلام در پی حوادثی مهم و سرنوشتساز نازل شدهاند، هـیچ گـزارشی از سبب نزول یا شأن نزول آنـها بـه دسـت نمیدهـد. برای نمونه، آیـه 207 بـقره که به «ليلة المبيت» و خوابیدن حضرت علی(ع) در بستر پیامبر(ص) مربوط میباشد، آیه تطهیر، آیه بـلاغ، آیـه اکـمال دین، آیه اهل ذکر و... آیاتی هستند کـه در ایـن تـفسیر هـیچ سـبب نـزول یا شأن نزولی برای آنها به چشم نمیخورد؛ درحالیکه این آیات و اسباب نزول آنها از طریق شیعه و سنی بسیار فراوان نقل شدهاند[۹].
آنچه عبدالرزاق از مدنی بودن سورهها نقل کرده، با قول مشهور اخـتلاف دارد؛ بـهگونهای که وی سورههای نحل و قدر را مدنی میشمارد که بنا به نقل مـشهور از سـورههای مکی است. تعداد سورههای مکی در تفسیر عبدالرزاق، 32 عـدد میباشد[۱۰].
عبدالرزاق در بیان مـعنای حـروف مـقطعه و مراد از آنهـا، مـراد اختصار را در پیش گرفته اسـت. وی ذیـل این حروف از سورههای بقره، اعراف، مریم، شعراء، نمل، قصص، یس، غافر، شورا و ق، نـظر خـود را چنین اعلام میکند که ایـن حـروف، اسمی از اسـمای قـرآن اسـت[۱۱].
مهمترین منبع تفسیر عبدالرزاق، مـعمر اسـت کـه وی نیز از قتاده روایت میکند. غالب روایات تفسیر عبدالرزاق با این سند روایت شده اسـت. عـبدالرزاق همچنین از ثوری، حسن بصری، ابن عیینه، اسرائیل بن یونسی، ابن التیمی، جـعفر بـن سـلیمان، فضیل، ابن جریح، ابن طاووس و... روایت میکند که شمار کمی از روایات تفسیری او را تشکیل میدهـند. بـیشترین منبع عبدالرزاق در نقل روایات اسرائیلی، کعبالاحبار، وهب بن منبه و عبداللّه بـن سـلام میباشد و در مواردی نیز ابوهریره در این زمینه، از منابع وی میباشد. از جمله در قصه ذبیح روایاتی را میآورد کـه مـنظور اسحاق است[۱۲].
ویژگیهای تفسیر
- اغـلب روایات او در آثار بعد از او بهویژه تفسیر ابـن جـریر طبری و الدر المنثور سیوطی آورده شده است. از این جهت از مصادر بزرگ تفسیر بالمأثور در نزد اهـل سـنت شمرده میشود.
- آیات را در آغـاز بـا احادیث نـبوی و آثـار صـحابه تفسیر میکند و بسیار اتفاق افـتاده اسـت که بیش از یک حدیث را در شرح آیهای میآورد.
- میزان نقل اسرائیلیات در آن بسیار کـم اسـت، ولی بااینحال به پیامبران الهـی، اموری را نسبت داده اسـت کـه در شأن آن بزرگواران نیست.
- در مقدمه تـفسیر و قـبل از ورود به آن، روایاتی را در جمع قرآن، وجوه تفسیر، پرهیز از تفسیر به رأی و اهمیت تفسیر مـأثور آورده است [۱۳].
کاستیهای تفسیر
- در نـقل اسباب نزول، راه ناصواب را پیموده است؛ بهگونهای که ذیل آیاتی که سـبب نـزول مهمی دارند و همه به آن اعتراف کـرده انـد، سخنی نـگفته اسـت؛ مـانند آیه تطهیر، آیه انـذار، آیه اهل ذکر، آیه بلاغ، آیه اکمال دین، سوره هل اتی و موارد دیگر که نـهتـنها شأن نزول یا سبب نزول آنـها را بـیان نـکرده، بـلکه در مـواردی شأن نزول ضـعیفی را نـقل نموده است.
- تـفسیر عبدالرزاق همه سورهها و آیات قرآن را در بـر نـدارد.
- نـقل او از اهـلبـیت(ع) بـهصورت بیواسطه بههیچوجه در تفسیر او دیده نمیشود؛ درحالیکه، همعصر امام صادق(ع) بوده است. علاوه بر آن، نقل باواسطه از اهلبیت(ع)، بـهویژه امام علی(ع) اندک میباشد[۱۴].
وضعیت کتاب
این تفسیر با تحقیق مصطفی مسلم محمد به سال 1410ق، در عربستان، ریاض، مكتبة الرشد للنّشر و التوزيع، در چهار مجلد و هـمچنین با تحقیق دکتر عبدالمعطی امین قلعجی به سال 1411ق، در لبنان، بیروت، دارالمعرفة در دو جلد به طبع رسیده است[۱۵].
فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. در پاورقیهای کتاب آدرس منابع و برخی توضیحات محقق کتاب ذکر شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: انصاری، مسعود، ص45
- ↑ ر.ک: غلامی، عبدالله، ص19
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ج1، ص59
- ↑ ر.ک: همان، ص60-59
- ↑ ر.ک: غلامی، عبدالله، ص19
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص20
- ↑ ر.ک: همان، ص22
- ↑ ر.ک: همان، ص26
- ↑ ر.ک: همان، ص29
- ↑ ر.ک: همان، ص30
- ↑ ر.ک: همان، ص31
- ↑ ر.ک: همان، ص31
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: انصاری، مسعود، ص45
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- غلامی، عبدالله، «نقد و معرفی کتاب: سیری در تفسیر عبدالرزاق صنعانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت 1387، شماره 109، صفحه 15 تا 31.
- …انصاری، مسعود، «تفاسیر شناختهشده بر آیات قرآن کریم»، پایگاه مجلات تخصصی نور، گلستان قرآن، فروردین 1381، شماره 113، صفحه 42 تا 45.