كتاب الملة و نصوص أخری

كتاب الملة و نصوص أخری
پدیدآوران	فارابی، محمد بن محمد (نويسنده) مهدي، محسن (مترجم)
چاپ	2
زبان	عربي
تعداد جلد	1

كتاب الملة و نصوص أخری، گردآوری و تحقیق «كتاب الملة» و چند اثر دیگر از فارابی (259-339ق) است که توسط استاد دانشگاه شیکاگو محسن مهدی صورت گرفته است.

محقق در این اثر علاوه بر كتاب الملة، فصل پنجم از کتاب «إحصاء العلوم» با نام «في العلم المدني و علم الفقه و علم الكلام»، «فصول مبادئ أهل المدينة الفاضلة»، «دعاء عظيم» و «من أسئلة اللامعة و الأجوبة الجامعة» نیز گرد آورده است.

ساختار

در ابتدای کتاب مقدمه محقق آمده است که در پنج بخش به ترتیب اجزای کتاب مرتب شده است. سپس متن کتاب در پنج بخش آمده است. در هر بخش متن عربی آثار مذکور ذکر شده است. كتاب الملة که اولین بخش از این اثر می‎باشد شامل بیست‎وهفت بند است.

گزارش محتوا

كتاب الملة، شامل دو بخش است: بخش نخست (ده بند اول)، ملت (دین‎ و آیین) و رابطه آن با فلسفه، رئیس‎ ملت و جانشینانش و پیشه فقه و پیوندش با فلسفه‎ را معرفی می‎کند.

در اینجا به دو بند از این بخش اشاره می‎شود:

یکم: ملت (دین و آیین)، عبارت است از آراء و افعال وضع‎شده، مقید به شرایطی که رئیس‎ اول‎ برای جمع وضع می‎کند. هدف او این است که به مدد بهره‎گیری مردمان از دین، به غرضی که در مورد آن‎ها دارد، نائل شود و یا به کمک آنان‎، به‎ غرض مشخص برسد و جمع، ممکن است عشیره باشد و ممکن است مدینه (شهر) یا ناحیه باشد و ممکن است امت بزرگ و یا امت‎های بسیار باشد.

سومین بند از این بخش شامل برشمردن افعال ملت است و آن بر هشت قسم است:

1. اولین بخش افعال و گفتارهایی هستند که با آن‎ها، خداوند تعظیم و تمجید می‎شود.
2. افعالی و گفتارهایی که به مدد‎ آن‎ها‎، موجودات‎ روحانی و ملائکه تعظیم می‎شوند.
3. افعال‎ و گفتارهایی‎ که به مدد آن‎ها، انبیا و فرمانروایان فاضل و رهبران نیکو و پیشوایان هدایت، کسانی که در گذشته بوده‎اند، تعظیم و تکریم می‎شوند.
4. سپس‎ آنچه‎ به مدد آن، فرمانروایان فرومایه و تبهکار و پیشوایان گمراهی‎ که‎ در گذشته بوده‎اند، تحقیر و تقبیح می‎شوند.
5. آنچه با آن، فرمانروایان فاضل و رؤسای نیکو و پیشوایان هدایت در‎ زمان‎ حاضر‎، تعظیم می‎شوند.
6. آنچه با آن، فرمانروایان فرومایه و رؤسای‎ تبهکار و پیشوایان گمراهی در زمان حاضر، تحقیر می‎شوند.
7. بعد از بیان فوق، در بخش افعال لازم است‎، افعالی‎ وضع‎ و تعیین شود که همه رفتارها و معاملات اهل مدینه به‎واسطه آن‎ انجام‎ گیرد، خواه در مواردی که فرد فی‎نفسه خودش باید بدان عمل کند و یا در تعامل‎ و معاشرت‎ با‎ دیگران می‎خواهد رفتار نماید.
8. در همه موارد بخش افعال دین، عدالت‎ باید‎ تعریف‎ شود.

بخش‎ دوم ‎(بندهای 11-27)، علم مدنی را به‎طور عام و مدنی را به‎مثابه بخشی از فلسفه به‎طور خاص معرفی می‎نماید. این بخش از کتاب، فصل پنجم کتاب إحصاء العلوم‎ فارابی، یعنی «درباره علم مدنی، علم‎ فقه و علم کلام» را به ذهن خواننده متبادر می‎سازد.

مقایسه دو متن نشان می‎دهد که آن‎ها تا حد بسیاری، به‎ویژه بندهای 11-18 كتاب الملة و صفحات 102-108 کتاب إحصاء‎ العلوم - ‎که به اهتمام عثمان امین منتشر شده است - ‎انطباق دارد و این انطباق ضمن‎ اینکه پیوند محکم دو کتاب را نشان می‎دهد، موجب طرح پرسش درباره تفاوت‎های دو متن‎ می‎شود.

مهم‎ترین این تفاوت‎ها، این است که فصل پنجم کتاب إحصاء العلوم، بعد از بخشی که در آن با كتاب الملة انطباق دارد، ادامه می‎یابد و «وجوه و آرایی که شایسته است‎ ملت‎ها‎ بر آن غلبه کنند»، شرح داده و آرای متکلمان و روش‎هایشان را در نصرت ملت‎ها به‎صورت تک‎تک برمی‎شمرد؛ اما كتاب الملة، علم کلام را ذکر نمی‎کند و آرا‎ و روش‎های‎ متکلمان‎ را شرح نمی‎دهد.

فصل پنجم،‎ إحصاء‎ العلوم‎ درباره اجزای مهم علم مدنی بحث‎ نمی‎کند. مهم‎ترین این اجزا بحث درباره پیوند بخش‎ها و مراتب مدینه از سویی و مراتب اشیایی که‎ در‎ جهان‎ هست‎ و مراتب قوای نفسانی و مراتب اعضای بدن انسان‎ از‎ سوی دیگر است. این بحثی است که در كتاب الملة - ‎بعد از پایان بخشی که كتاب الملة و فصل پنجم‎ إحصاء‎ العلوم ‎(بندهای 19-27) انطباق دارند - ‎می‎بینیم.

سپس اینکه فصل پنجم‎ إحصاء العلوم از بحث درباره علم مدنی به ذکر فقه و کلام وارد می‎شود -‎ و این‎ دو،‎ پیشه‎هایی‎ هستند که اولی بررسی آنچه را که واضع الملة یا الشريعة‎ بدان‎ تصریح‎ نکرده، کشف نکرده و دومی آرا و افعالی را که بدان تصریح کرده، حمایت می‎کند - ‎بدون اینکه‎ مشخص‎ کند‎ که‎ ملت چیست و واضع آن کیست و چرا ملت به پیشه‎های فقه و کلام‎ نیازمند‎ است. این همان موضوع بخش اول،‎ كتاب الملة (بندهای10-1) است.

ملت و موقعیت آن و پیوند‎ بخش‎ها‎ و مراتب‎ مدینه با نمونه‎هایی از بخش‎ها و مراتب عالم و قوای نفسانی و مراتب آن و اعضای بدن انسان‎ و مراتب‎ آن، دو کتاب فارابی در حوزه علم مدنی، یعنی مبادئ آراء أهل المدينة‎ الفاضلة‎ و السياسة‎ المدنية را به ذهن خواننده متبادر می‎سازد.

این دو کتاب درباره موضوعاتی بحث می‎کنند‎ که‎ تا حدود زیادی یکسان هستند و متن‎هایشان در جاهای‎ متعددی انطباق دارند، اگرچه در‎ جاهای‎ دیگری‎ اختلاف وجود دارد. همچنان‎که کسی که در آن‎ها دقت نظر داشته‎ باشد، درمی‎یابد که هر‎ دوی‎ این کتاب‎ها درباره ملت نیز بحث می‎کنند، اما به روشی که با‎ شیوه‎ مؤلف‎ در كتاب‎ الملة متفاوت است. این تفاوت عبارت است از اینکه كتاب الملة، به‎طور کلی‎ ملت‎ و واضع‎ آن، علم مدنی و تحقیق‎ و تفحص درباره آن و تبیین آن را معرفی می‎کند؛ یعنی‎ این کتاب ملتی را که باید واضع شریعت برای هر امتی یا هر شهری یا در‎ هر زمانی مشروعیت ببخشد، ارائه نمی‎دهد، بلکه اصولی را که واضع ملت باید‎ بداند‎ و در وضع ملت از این اصول پیروی‎ کند‎، تبیین‎ می‎سازد؛ اما المدينة الفاضلة و السياسة المدنية، آرا‎ و افعالی‎ را معرفی می‎کند که گویی‎ به هر ملتی مشروعیت می‎بخشد یا سرمشقی به‎ دست‎ می‎دهد که هرکسی که می‎خواهد‎ هر‎ ملتی را‎ در‎ هر‎ امتی‎ یا در هر زمانی وضع‎ کند‎، باید به آن توجه داشته باشد؛ بنابراین ارائه آرا را در موجود‎ اول‎ و موجودات بعد از آن را آغاز‎ می‎کند، تااینکه به‎ موجودات‎ طبیعی می‎رسد و آرایی درباره موجودات‎ طبیعی‎ و انسان و گروه‎های انسانی ارائه‎ می‎دهد و مدینه و ملت فاضله را مطرح می‎کند و رئیس و اقسام‎ و مراتب‎ این مدینه یا ملت فاضله‎ را‎ معرفی‎ می‎کند و مدینه‎ها یا‎ ملت‎های‎ مخالف مدینه یا ملت‎ فاضله‎ را بیان می‎کند و اینکه ساکنان این مدینه چه کسانی‎اند و افعال‎ و آرایشان چیست را مشخص‎ می‎سازد.

مقایسه دو کتاب المدينة الفاضلة و السياسة‎ المدنية با كتاب‎ الملة‎ نشان می‎دهد‎ که‎ فارابی‎ در المدينة الفاضلة و السياسة‎ المدنية، دو مثال از ملت ارائه می‎دهد؛ یعنی آراء و افعال ازپیش‎تعیین‎شده و مشخصی‎ را‎ وضع می‎کند؛ گویی که آن را‎ برای‎ مدینه‎ یا‎ هر‎ امتی در هر زمانی‎ مشروع می‎سازد؛ اما كتاب الملة درباره علم مدنی‎ای و به‎طور کلی درباره اینکه‎ ملت چیست؟ واضع آن کیست؟ و اقسام آن‎ چیست؟ تفحص و تحقیق‎ می‎کند. همچنین‎ درباره نمونه‎های اقسام مدینه و مراتب آن‎ در‎ جهان‎ و قوای‎ نفسانی‎ و اعضای‎ بدن انسان‎ بحث می‎کند؛ بنابراین كتاب الملة درباره اصولی به بحث می‎پردازد که فارابی ترکیب‎ کتاب‎های المدينة الفاضلة و السياسة المدنية را بر اساس این اصول بنا نهاده است‎ و نیز‎ روشی که وی در این دو کتاب به کار گرفته است.

یکی دیگر از بخش‎های این اثر، رساله «دعاء عظيم» است. فارابی در این رساله نمونه‎ای‎ از تعظیم و اعزاز را در ناحیه افعال زبانی در قالب دعاهایی‎ کوتاه در مجموعه‎ای‎ گردآوری‎ نـموده و نـیایشی فـیلسوفانه را رقم زده‎ است‎. البته برخی‎ از‎ این‎ دعاها درخواست چیزی‎ از‎ حق مـتعال نـیست و تنها تسبیح و تحمید الهی است یا عرض حال بنده‎ای گرفتار.

مقصود از افعال در كتاب الملة، چنان‎که فارابی‎ معتقد است، فقط افعال‎ بدنی‎ نیست، بلکه‎ افعال زبان نیز هست، مثل ادعیه‎ و یادداشت‎ها؛ بنابراین عجیب نیست که فارابی دعاء را تألیف کرده باشد‎ تا در آن مقصودش را از «گفته‎هایی که خداوند با آن‎ها‎، تعظیم‎ می‎شود» در كتاب الملة تبیین سازد.

من الأسئلة اللامعة و الأجوبة الجامعة، آخرین بخش این اثر است. فارابی در این رساله به‎ اخـبار پیـامبران گـذشته از آدم‎ تا‎ خاتم می‎پردازد و مـرجع نـقل عـموم آن نیز کتب اخبار و قصص است. در انتساب‎ آن‎ به فارابی تردید جدی وجود‎ دارد‎؛ به‎ویژه‎ اینکه‎ در‎ فهرست‎های قدیمی آثار وی نامی از‎ این‎ رسـاله مـوجود نیست و محتوا و قلم آن با نوشته‎های دیگر فارابی همخوانی نـدارد‎.

شاید بتوان این اثر را به فارابی انتساب کرد؛ زیرا او در كتاب‎ الملة، هنگام برشمردن انواع «آرایی که در الملة الفاضله» وجود دارد، می‎گوید: «نوع‎ دوم‎ آرایی‎ است که به مدد آن‎ها، انبیا و ملوک فاضل و رؤسای نیکو و امامان هدایت و حقیقت، یعنی کسانی‎ که به‎صورت متوالی در زمان گذشته بوده‎اند، توصیف می‎شوند و داستان مشترک‎ همه آن‎ها و سرنوشت و اعمال خیر‎ اختصاصی‎ هرکدام... بیان می‎شود». ظاهراً این‎گونه آرا باید از اخبار انبیا، ملوک گذشته و کتاب‎های تاریخ‎ و داستان‎ها اخذ شده باشد.

وضعیت کتاب

محقق در مقدمه، نسخی را که مورد استفاده قرار داده، ذکر نموده و برای هریک از آن‎ها علائم اختصاری در نظر گرفته و روش تصحیح و تحقیق را بیان نموده است.

در پاورقی‎ها به اختلاف نسخ اشاره شده است. محقق در ابتدای هرکدام از آثار فارابی، رموزی را که استفاده کرده، قید نموده است.

فهرست محتویات در ابتدا و فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. مهاجرنیا، محسن، «آشنایی با میراث: كتاب الملة»، مجله علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم، پاییز 1378، شماره 6، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
3. علی‎محمدی، علی، «جایگاه كتاب الملة در میان آثار سیاسی فارابی»، کتاب ماه فلسفه، دی 1388، شماره 28، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
4. کمپانی زارع، مهدی، نیم‎نگاهی به رسائل فلسفی فارابی، کتاب ماه فلسفه، دی 1388، شماره 28، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).

وابسته‌ها

إحصاء العلوم