موسوعة مصطلحات صدرالدين الشيرازي

موسوعة مصطلحات صدرالدین الشیرازي

نام کتاب	موسوعة مصطلحات صدرالدین الشیرازي
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	دغیم، سمیح (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BBR‎‏ ‎‏1118‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏7‎‏م‎‏8
موضوع	صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، ۹۷۹ - ۱۰۵۰ق. - اصطلاح‏ها و تعبیرها فلسفه اسلامی - اصطلاحها و تعبیرها
ناشر	مکتبة لبنان ناشرون
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	2004 م
کد اتوماسیون	10330

معرفى اجمالى

«موسوعة مصطلحات صدرالدين الشيرازي»، اثر «سميح دغيم»، فرهنگ‌نامه‌اى الفبايى و به زبان عربى است كه در آن واژه‌ها و اصطلاحات ذكرشده در آثار حكيم ملا صدراى شيرازى را با دقت مشخص كرده است.

اين واژگان و اصطلاحات كه در مجموع، شامل چند هزار مورد مى‌شود، يا لغاتى عامّ و يا اصطلاحى وابسته به علوم مختلف اسلامى مانند منطق، كلام، فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان و... است.

ساختار

اين كتاب از يك مقدمه (شامل: سيره شخصى حكيم ملا صدراى شيرازى، دوران او و منزلت علمى ايشان و روش نويسندگى او فضاى فكرى و مسائل مورد بحث او و مكتب فكرى و تغيير و تطور اصطلاحات حكيم شيرازى و روش تحقيق اين فرهنگ‌نامه، و متن الفبايى فرهنگ‌نامه تشكيل شده است.

نويسنده در اثر حاضر، بعد از هر واژه يا اصطلاح، متن يا متن‌هايى از آثار ملا صدرا را برگزيده و آورده و آنگاه نام و شماره جلد و صفحه آثار مورد استفاده از حكيم شيرازى را به‌صورت درون‌متنى مشخص كرده است.

توضيحات مؤلف، به‌صورت استنادى و به اين معناست كه از متن عبارات ملا صدرا در آثارش قطعات و عباراتى را انتخاب كرده كه كلمه مورد نظر در آن استفاده شده و مى‌تواند معناى واژه يا اصطلاح مورد نظر را روشن سازد.

زبان و ادبيات كتاب حاضر، دوگانه است؛ به اين ترتيب كه بخش مقدمه، با استفاده از زبان عربى معاصر نوشته شده، ولى در بخش متن اصلى كتاب مطالب و عبارات بدون دخل و تصرف از مجموعه آثار حكيم شيرازى انتخاب و به‌طور مستقيم نقل شده كه به شيوه زبان عربى قديم فراهم آمده است.

نويسنده دربخشى از مقدمه‌اش تحت عنوان «منهجية تحقيق الموسوعة»، روش و مراحل انجام اين پژوهش را به اين صورت شرح داده كه اين فعاليت علمى نخست با تعيين مضمون اصطلاحات آغاز شد و با تنظيم اصطلاحات و ترتيب نوشتن آن ادامه يافت و با تنظيم اسامى منابع بر حسب ترتيب ابجدى پايان پذيرفت. سپس نويسنده نام و نشان و مشخصات منابعى را ذكر كرده كه در اثر حاضر از آن استفاده كرده و بعد علامت‌هاى اختصارى آثار مذكور را كه در اين كتاب آمده، مشخص كرده است (مقدمه كتاب، ص XXXVI- XLIII .

گزارش محتوا

درباره محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است:

1. نويسنده، مباحث كتاب را با واژه‌هاى «ابتداء»، «ابتداء خلق» و «ابتداء للشيئ» و «ابتلاء» (متن كتاب، ص1)، شروع كرده و آنگاه با واژه‌هاى ديگرى همانند «البارئ الأول» و «البارئ»، «باطن الإنسان» و «بدن» و... ادامه داده (همان، ص182) و با «يوم الدين»، «يوم الفتح» و «يوم القيامة و يوم القضاء» (همان، ص1250) به پايان رسانده است.

2. نويسنده به نقل از بعضى از آثار حكيم ملا صدراى شيرازى براى توضيح معناى طهارت چنين نوشته است: علم قرآن، همان‌گونه‌كه خداى تعالى فرموده: «لاَ يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ» (واقعه79/)، علمى است كه آن را جز اهل طهارت و تقديس و تجرد و تنزيه لمس نمى‌كنند؛ چون مراد به اين طهارت، شستن صورت و ريش و پاك كردن لباس و بدن نيست، بلكه مقصود پاك‌سازى قلب از آلودگى شهوت و غضب و جداسازى او از عقايد فاسد، نجاسات كفر، تشبيه، تجسيم، تعطيل، حلول، اتحاد، انكار معاد، حشر ارواح، اجساد و مانند آن است (همان، ص555).

3. همچنين نويسنده براى توضيح معناى وجود معلول، چنين نوشته است: وجود معلول متقوم و وابسته به وجود علتش است. اين وابستگى، همانند ارتباط «نقص و تمام» و «ضعف و قوت» و «امكان و وجوب» است. وجود معلول در نزد مشائيان متقوم و وابسته به علت اوست و آن را از نظر ماهيتش بدون نظر به علتش نمى‌توان تصور كرد تا چه برسد به آنكه در خارج حاصل شود و عدم نپذيرد، بلكه عدم از اين حيثيت (ماهيت) لازمه معلول است (همان، ص1216).

4. همچنين نويسنده براى توضيح معناى اهل يمين چنين نوشته است: اهل يمين همان اهل سلوك و عمل و ابرار هستند و بر حسب اعمالشان مراتبى دارند و براى آنان درجاتى در ثوابشان بر حسب درجات بهشت وجود دارد؛ «وَ لِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ لِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَ هُمْ لاَ يُظْلَمُونَ» (الأحقاف19/) (همان، ص163).

5. عنوان «موسوعة مصطلحات صدرالدين الشيرازي»، چنين القا مى‌كند كه در اين اثر فقط اصطلاحات نوشته شده و بلكه كتاب حاضر فرهنگ اصطلاحات خاصّ صدرالدين شيرازى است؛ درحالى‌كه چنين نيست و همه واژه‌هاى بحث‌شده در اين اثر، اصطلاح به معنى دقيق كلمه نيستند، بلكه بسيارى از آنها، كلماتى عامّ هستند و لغتى بيش نيستند كه در نوشته‌هاى دانشمندان و همچنين در آثار حكيم ملا صدراى شيرازى هم مطرح شده‌اند و هيچ معناى اصطلاحى ويژه‌اى در علوم اسلامى ندارد؛ به‌طور مثال «شهادت»، «شهداء» و «شهوت» كه در اين كتاب آمده (همان، ص491) اصطلاح نيستند.

افزون بر آنكه بسيارى از اصطلاحات ذكرشده در اينجا، هيچ اختصاصى به حكيم ملا صدراى شيرازى ندارند و داراى بار معنايى خاصى در آثار ايشان نيستند؛ به‌عنوان مثال «طهارت» كه در اين كتاب آمده (همان، ص555)، هرچند واقعاً اصطلاح است و در فقه معنايى خاصّ دارد و در اينجا هم به معناى اصطلاحى ديگرى كه در عرفان مطرح است، به كار رفته، ولى اصطلاح خاصّ حكيم ملا صدراى شيرازى نيست و هيچ ويژگى معنايى براى آن در مطالب او نيست كه در آثار ديگران ذكر نشده باشد و از اين قبيل فراوان است.

6. شايان ذكر است، نويسنده به گردآورى و تدوين و تنظيم مباحث آثار حكيم ملا صدراى شيرازى به‌صورت الفبايى پرداخته و هدف بالاترى براى خودش تعريف نكرده و فعاليت علمى ديگرى بيش از اين انجام نداده و به جمع‌بندى و نتيجه‌گيرى از مطالب نپرداخته است؛ در نتيجه اثر حاضر را نمى‌توان، كتابى پژوهشى به معناى دقيق كلمه دانست، بلكه شايد بتوان آن را تتبع و مقدمه‌اى سودمند براى نگارش و توليد آثار علمى بشمار آورد.

7. شايان توجه است كه اصطلاحات و واژه‌هاى مطرح‌شده در اين اثر، از نظر كميّت از يك‌كلمه‌اى است تا چندكلمه‌اى (مثل «نور»: ر.ك: متن كتاب، ص1107 و مانند «حصول الشيئ للفاعل الذاتي» و «حصول العلوم المتعددة في آن واحد»: ر.ك: همان، ص368).

وضعيت كتاب

نويسنده در مقدمه كتاب پاورقى‌هايى آورده، ولى براى متن كتاب هيچ پاورقى نياورده و به ارجاعات درون‌متنى اكتفا كرده است.

در پايان كتاب، فهرست‌هاى فنى (يك- فهرست موضوعات و ريشه‌هايش؛ دو- مسند سه‌زبانه اصطلاحات (به چند صورت: 1. عربى - فرانسوى - انگليسى؛ 2. انگليسى - فرانسوى - عربى؛ 3. فرانسوى - انگليسى - عربى) و سه- فهرست اصطلاحات) تنظيم شده است (ر.ك: همان، ص1253-1423).

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.

پیوندها

مطالعه کتاب موسوعة مصطلحات صدرالدین الشیرازي در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور