تبصرة المتعلمين في أحكام الدين: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - ' ق ' به 'ق ')
    جز (جایگزینی متن - 'الجمل و العقود' به 'الجمل و العقود ')
    خط ۱۰۱: خط ۱۰۱:
    نسخه‌اى كه در چاپ كتاب اصل و اساس قرار گرفته است نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى جمهورى اسلامى ايران است كه بر آن اجازه‌اى به خط مؤلف و فرزندش فخر المحققين وجود دارد.
    نسخه‌اى كه در چاپ كتاب اصل و اساس قرار گرفته است نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى جمهورى اسلامى ايران است كه بر آن اجازه‌اى به خط مؤلف و فرزندش فخر المحققين وجود دارد.


    اين كتاب، جلد پنجم از مجموعه‌اى از 8 كتاب است كه 4 كتاب آن متعلّق به علامه و دو كتاب آن متعلّق به فخر المحققين و همين طور كتاب «الجمل و العقود» [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] «قده» و رسالۀ خلل در صلاة كه احتمالا متعلّق به [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق كركى]] است.
    اين كتاب، جلد پنجم از مجموعه‌اى از 8 كتاب است كه 4 كتاب آن متعلّق به علامه و دو كتاب آن متعلّق به فخر المحققين و همين طور كتاب «[[الجمل و العقود في العبادات|الجمل و العقود]] » [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] «قده» و رسالۀ خلل در صلاة كه احتمالا متعلّق به [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق كركى]] است.


    اين نسخه در سال 759ق بپايان رسيده است. اين نسخه با ساير نسخه‌هاى چاپى مقايسه شده و اختلاف‌هاى آنها با اين نسخه با عبارت «سائر النسخ» در حواشى كتاب ذكر شده است.
    اين نسخه در سال 759ق بپايان رسيده است. اين نسخه با ساير نسخه‌هاى چاپى مقايسه شده و اختلاف‌هاى آنها با اين نسخه با عبارت «سائر النسخ» در حواشى كتاب ذكر شده است.

    نسخهٔ ‏۲۸ ژوئن ۲۰۱۷، ساعت ۱۵:۱۴

    تبصرة المتعلمین في أحکام الدین
    نام کتاب تبصرة المتعلمین في أحکام الدین
    نام های دیگر کتاب الجوهره فی نظم التبصره
    پدیدآورندگان علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده)

    تقی الدین حلی، حسن بن علی (تنظيم)

    یوسفی غروی، محمدهادی (محقق)

    درگاهی، حسین (محقق)

    زبان عربی
    کد کنگره ‏BP‎‏ ‎‏182‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ت‎‏2
    موضوع شعر عربی

    فقه جعفری - قرن 8ق.

    فقه جعفری - قرن 8ق. - شعر

    ناشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات
    مکان نشر تهران - ایران
    سال نشر 1411 هـ.ق
    کد اتوماسیون AUTOMATIONCODE55AUTOMATIONCODE


    معرفی اجمالی

    تبصرة المتعلمين از آثار مهم فقهى قرن هشتم و از مختصرترين و معروفترين آثار بجاى مانده ابومنصور جمال‌الدين حسن بن يوسف بن مطهر حلى اسدى معروف به علامه حلّى (م 726 ق) است.

    اهمیت کتاب

    اين كتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و به دليل جايگاه والا و ويژۀ اين كتاب، شروح متعددى بر آن زده شده، تا جايى كه آقا بزرگ تهرانى به حدود 30 شرح آن اشاره نموده است.

    از مهم‌ترين اين شروح مى‌توان اين‌ها را نام برد:

    - شرح آخوند خراسانى (م 1329 ق)

    - شرح آقا ضياء‌الدين عراقى (م 1361 ق)

    - حاشيۀ سيد محمد كاظم يزدى (م 1337 ق)

    - شرح سيد محسن امين حسينى صاحب أعيان الشيعة (م 1371 ق)

    - شرح سيد محسن حكيم (م 1389 ق).

    از علامۀ حلى گنجينه‌هاى گران‌بهاى فقهى بجاى مانده كه بعضى از آنها مفصل و مبسوط مثل «مختلف الشيعة»، «تذكرة الفقهاء» و «منتهى المطلب» و بعضى نيز مختصرتر مثل كتاب مشهور و با ارزش «قواعد الأحكام» و «تحرير الأحكام»، و بعضى نيز بسيار مختصر مثل «إرشاد الأذهان»، «نهاية الأحكام»، «تلخيص المرام في معرفة الأحكام» مى‌باشند.

    از همۀ اين كتاب‌ها مختصرتر «تبصرة المتعلمين» است. اين كتاب در حالى كه مختصرترين كتاب وى مى‌باشد، يك دوره فقه از كتاب طهارت تا ديات است و به سبك فقه فتوايى نوشته شده است. متن بسيار روان و تقسيم بندى دقيق و منظم آن، اين كتاب را از ساير آثار علامه متمايز نموده است.

    تاريخ تأليف

    از آنجايى كه نسخه‌اى از كتاب كه در زمان حيات مؤلف نوشته شده باشد موجود نيست و همين طور نام هيچ كدام از كتاب‌هايش در اين كتاب ديده نمى‌شود از تاريخ دقيق تأليف كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست.

    اما با توجه به اين كه ابن داود حلى، شيخ تقى‌الدين حسن بن على كتاب «الجوهرة في نظم التبصرة» كه خلاصۀ تبصرة المتعلمين است، به درخواست سيد عبدالكريم بن طاوس (م 693 ق) دوست و هم‌درسى‌اش تأليف نموده است، مى‌توان نتيجه گرفت كه اگر تأليف كتابش يك سال قبل از وفات وى در سال 692ق بوده باشد بنابراين 34 سال قبل از وفات علامۀ حلى كتاب «تبصرة المتعلمين» تأليف شده است.

    تاريخ چاپ

    اين كتاب مكررا چاپ شده است. قبل از انقلاب اسلامى يكبار كتاب موجود با تحقيق و تصحيح محمد هادى يوسفى غروى چاپ شده است ولى در هنگام چاپ به وى عرضه نشده است و بعدها وى به اشتباهاتى كه در چاپ بوده پى برده است و در اين چاپ كامل‌تر و بى‌اشكال‌تر چاپ شده است.

    كتاب موجود در سال 1411ق در مؤسسۀ طبع و نشر تابع وزارت ارشاد اسلامى چاپ شده و مصحح آن محمد هادى يوسفى غروى است. همراه با اين كتاب «الجوهرة في نظم التبصرة» تأليف تقى‌الدين حسن بن داود حلى معاصر با علامۀ حلى نيز چاپ گرديده است.

    نسخه‌ها

    در الذريعة به دو نسخه اشاره شده كه يكى نسخۀ قديمى مربوط به سال 749 ق، از موقوفات مدرسۀ فاضل‌خان در مشهد مقدس است و ديگرى نسخۀ علامه نورى است كه به خط علامه نورى در آخر كتاب تأييد شده است. ....[۱]

    در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه به 8 نسخه اشاره شده كه قديمى‌ترين آن همان نسخۀ مربوط به سال 749ق است كه در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه اين نسخه، متعلّق به كتابخانۀ نوّاب ذكر شده است.

    از نسخه‌هاى ديگر سه نسخه به كتابخانۀ آستان قدس رضوى، دو نسخه به كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى، يك نسخه به كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى «قده» و يك نسخه به كتابخانۀ اميرالمؤمنين‌عليه‌السلام مربوط مى‌باشد. ....[۲]

    نسخه‌هاى معتبر

    در چاپ كتاب موجود از نسخه‌هاى چاپى و خطى متعددى استفاده شده است.

    نسخه‌اى كه در چاپ كتاب اصل و اساس قرار گرفته است نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى جمهورى اسلامى ايران است كه بر آن اجازه‌اى به خط مؤلف و فرزندش فخر المحققين وجود دارد.

    اين كتاب، جلد پنجم از مجموعه‌اى از 8 كتاب است كه 4 كتاب آن متعلّق به علامه و دو كتاب آن متعلّق به فخر المحققين و همين طور كتاب «الجمل و العقود » شيخ طوسى «قده» و رسالۀ خلل در صلاة كه احتمالا متعلّق به محقق كركى است.

    اين نسخه در سال 759ق بپايان رسيده است. اين نسخه با ساير نسخه‌هاى چاپى مقايسه شده و اختلاف‌هاى آنها با اين نسخه با عبارت «سائر النسخ» در حواشى كتاب ذكر شده است.

    مطالب

    كتاب موجود شامل 18 كتاب است كه عبارتند از:

    كتاب‌هاى طهارة، صلاة، زكاة، صوم، حج، جهاد، متاجر، الاجاره، ديون، هبات، نكاح، طلاق، عتق، ايمان، صيد، ميراث، قضاء، قصاص.

    مطالب مطرح شده در كتاب‌ها عبارتند از:

    كتاب طهارت: مباحث آب‌ها، وضو، غسل، تيمم و نجاسات.

    كتاب زكاة: مباحث زكاة فطره و خمس

    كتاب جهاد: مبحث امر به معروف و نهى از منكر

    كتاب متاجر: مباحث ربا، سلف و شفعه

    كتاب اجاره: مباحث مزارعه، مساقاة، جعاله، سبق و رمايه، شركت، مضاربه، وديعه، عاريه، لقطه، غصب، احياء موات.

    كتاب ديون: مباحث رهن، حجر، ضمان، صلح، اقرار، وكالت

    كتاب هبات: مباحث وقوف و وصايا

    كتاب طلاق: مباحث خلع و مباراة، ظهار، ايلاء، لعان

    كتاب قضاء: كتاب‌هاى شهادت و حدود

    شروح و حواشى

    كتاب «تبصرة المتعلمين» به دليل ارزش والايى كه داشته از ابتداى نگارش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و حدود 46 شرح و حاشيۀ فتوايى و غير آن بر آن زده شده است.

    حواشى كتاب گاهى داراى اسامى معين و گاهى نيز نام مشخصى ندارند.

    در صفحۀ 31 از جلد 6 الذريعة در مورد حواشى كتاب نوشته شده است: عليها حواش فتوائية كثيرة لكنها مختصرة غير قابلة للذكر.

    در صفحۀ 133 از جلد 13 الذريعة نيز در مورد شروحى كه نام مشخصى ندارند آمده است: و شروحها كشروح بقية الكتب المهمّة حيث إن لبعضها أسماء خاصة، و نحن نذكر هنا ما لم يكن له اسم خاص و نشير إلى مواضع ذكر الباقي.

    و سپس 22 شرح ذكر شده كه چون بعضى از آنان در جلد 3 صفحات 321 تا 323 ذكر شده فقط نام كتاب‌هايى كه ذكر نشده، آمده است.

    اما شروح و حواشى كه داراى نام مشخصى هستند:

    1. صراط اليقين في شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف شيخ احمد بن زين‌الدين احسائى (م 1241 ق) ....[۳]
    2. فقه الصادق
      تأليف سيد صادق بن محمود بن صادق روحانى قمى
    3. ذخيرة الصالحين في شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف سيد حسن بن آقامير، سمى به محمد باقر موسوى قزوينى ....[۴]
    4. منهج الراغبين في شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف سيد محمد حسين موسوى كشوان ....[۵]
    5. التذكرة
      تأليف سيد ابوالقاسم رضوى قمى لاهورى ....[۶]
    6. التذكرة
      تأليف شرح آقا محمد جعفر بن آقا محمد على بهبهانى
    7. التذكرة
      شرح حاج ميرزا على شهرستانى (م 1344 ق)....[۷]
    8. نفائس التذكرة
      شرح شيخ محمدرضا غروى نجفى ....[۸]
    9. التكملة
      تأليف شيخ اسماعيل تبريزى ....[۹]
    10. تكملة المتأملين
      تأليف حاج ميرزا احمد بن كربلايى بابا اردبيلى (م 1350 ق) ....[۱۰]
    11. هداية المسترشدين
      تأليف سيد محمد تقى كهنوى ....[۱۱]
    12. ذخيرة الصالحين في شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف شيخ محمدرضا بن عباس على طبسى ....[۱۲]
    13. المرشد
      تأليف محمد حسين بن على اكبر خوانسارى (زنده در 1263 ق) ....[۱۳]
    14. نصرة المستبصرين
      تأليف شيخ محمد حسن بن ملا محمد جعفر استرآبادى شريعتمدار ....[۱۴]
    15. المواهب السنية
      تأليف على بن محمد استرآبادى (م 1360 ق) ....[۱۵]
    16. الآية المبصرة
      تأليف عباس بن اسماعيل قزوينى (زنده در 1311 ق) ....[۱۶]
    17. قرة العين الناظرين
      تأليف محمد اسماعيل بن محمد ابراهيم فدايى كزارى (م 1263 ق) ....[۱۷]
    18. آمال المجتهدين
      تأليف نور‌الدين على بن ابوالقاسم (زنده در 1327 ق) ....[۱۸]
    19. نهاية التذكرة
      تأليف شيخ على بن جواد مرندى نجفى (م 1370 ق) ....[۱۹]
    20. كفاية المحصلين
      تأليف ميرزا محمد على بن محمد طاهر خيابانى تبريزى (م 1373 ق) ....[۲۰]
    21. أسفار الناظرين في شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف شيخ على بن حسن على خنيزى (م 1363 ق) ....[۲۱]
    22. شرح صغير
      تأليف سيد معز‌الدين مهدى بن حسن بن احمد حسينى قزوينى (م 1300 ق) ....[۲۲]
    23. حلية المجتهدين (شرح متوسط)
      تأليف سيد معز‌الدين مهدى بن حسن بن احمد حسينى قزوينى ....[۲۳]
    24. بصائر السالكين (شرح كبير)
      تأليف سيد معز‌الدين مهدى بن احمد حسينى قزوينى ....[۲۴]
    25. رسالة إكمال‌الدين في شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف محمد باقر بن مهدى بن محمد باقر موسوى قزوينى ....[۲۵]
    26. إزالة الغواسي مدارك الحواشي
      حواشى سيد محمد كاظم يزدى بر تبصرة المتعلمين ....[۲۶]
      اما شروح و حواشى كه نام مشخصى ندارند:
    27. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف زين العابدين ذو المجدين، استاد دانشگاه تهران
    28. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف ملا محمد شريف بن محمد حسين بن محسن فيض كاشانى
    29. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف سيد محمد على بن محمد حسين بن اسماعيل حسينى مرعشى معروف به شهرستانى
    30. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف موسى بن جعفر بن باقر کرمانشاهى (م 1340 ق) ....[۲۷]
    31. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف ملا محمد مهدى بن محمد سميع کرمانشاهى ....[۲۸]
    32. شرح استدلالى مختصر بر تبصرة المتعلمين
      تأليف شيخ محمد فاضل قائينى (م 1405 ق) ....[۲۹]
    33. شرح استدلالى تبصرة المتعلمين
      تأليف آخوند خراسانى صاحب كفاية الأصول (م 1329 ق) ....[۳۰]
    34. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف سيد حسن بن اسماعيل حسينى قمى حائرى ....[۳۱]
    35. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف شيخ محمد حسين بن شيخ حسين آل ابى خمسين احسائى (م 1310 ق) ....[۳۲]
    36. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف ميرزا صادق آقا مجتهد تبريزى (م 1351 ق) ....[۳۳]
    37. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف آقا ضياء‌الدين بن آقا محمد عراقى نجفى (م 1361 ق) ....[۳۴]
    38. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف سيد عبدالحسين بن يوسف شرف‌الدين عاملى ....[۳۵]
    39. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف حاج شيخ على بن ملا ابراهيم قمى نجفى (م 1371 ق) ....[۳۶]
    40. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف شيخ عبدالصاحب بن حسن بن صاحب جواهر (م 1356 ق) ....[۳۷]
    41. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف ملا محمد على قراچه‌داغى جد ميرزا صادق آقا تبريزى ....[۳۸]
    42. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف سيد محسن كاظمى اعرجى (م 1227 ق) ....[۳۹]
    43. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف سيد محسن امين بن عبدالكريم حسينى (م 1371 ق) ....[۴۰]
    44. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف سيد محسن بن سيد مهدى طباطبايى حكيم ....[۴۱]
    45. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف محمد بن عاشور کرمانشاهى ....[۴۲]
    46. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف ميرزا على بن ابوالقاسم بن محمد نراقى ....[۴۳]
    47. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف شيخ مرتضى بن حسن مظاهرى اصفهانى ....[۴۴]
    48. شرح تبصرة المتعلمين
      تأليف سيد هاشم بن احمد بن حسين احسائى (م 1309 ق) ....[۴۵]

    خلاصه، نظم و شعر

    1. أرجوزة في الفقه
      تأليف سيد حسن بن سيد مرتضى يزدى حائرى به نام «السرائر المستبصرة في نظم التبصرة» ....[۴۶]
    2. التبصرة المنظومة
      تأليف سيد محمد تقى بن اسحاق قمى (م 1344 ق)....[۴۷]
    3. الجوهرة في نظم التبصرة
      تأليف شيخ تقى‌الدين حسن بن على بن داود حلى ....[۴۸]

    گفتار بزرگان

    الذريعة: هو في كتاب في تمام الفقه على طريق الفتوى. ....[۴۹]

    در جاى ديگر: من متون الفقه المختصرة على نحو الفتوى و هي دورة تامة من الطهارة إلى الديات و قد أحصى بعض الأفاضل مسائلها في أربعة آلاف على صغر حجمها و بالنظر لو جازتها و سلاسة عباراتها كثر اهتمام الفقهاء بها منذ عصر المؤلف حتى هذه الأواخر و تولوها بالشرح و التعليق و الدرس و البحث و هي من الكتب الدراسية في مبادى الفقه. ....[۵۰]

    أعيان الشيعة: تبصرة المتعلمين في أحكام‌الدين مطبوع و عليه شروح كثيرة لأهل هذه الأعصار و لنا عليه شرح مختصر مطبوع معه. ....[۵۱]

    در جاى ديگر: و التبصرة و هو أخصرها. ....[۵۲]

    و در جاى ديگر: و ألّف في المختصرات ثلاثة كتب لا يشبه أحدهما الآخر و هي إرشاد الأذهان تداولته الشروح و الحواشي و إيضاح الأحكام أخصر منه و التبصرة لتعلم المبتدئين أخصر منهما. ....[۵۳]

    در جاى ديگر به نقل از شاگردش محمد بن على جرجانى در مقدمۀ شرحش بر مبادى الوصول إلى علم الأصول: و له في الفقه و التدريس كل كتاب نفيس أكبرها التذكرة و أصغرها التبصرة. ....[۵۴]

    در جاى ديگر آن: تبصرة المتعلمين في أحكام‌الدين و عليه شروح كثيرة لأهل هذه الأعصار و لنا عليه شرح مختصر مطبوع معه. ....[۵۵]

    ريحانة الأدب: تبصرة المتعلمين في أحكام‌الدين كه بارها در ايران چاپ و شروح بسيارى بر آن نوشته‌اند و اين نگارنده نيز شرح مزجى مختصرى در دو جلد بر آن نوشته و جلد اولى اين شرح در تبريز چاپ شده است... ....[۵۶]

    پانویس

    1. ↑ الذريعة/3 321
    2. ↑ مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 116
    3. ↑ الذريعة/13 133، /15 39
    4. ↑ مستدركات أعيان /3 230، الذريعة/11 104، /13 151
    5. ↑ الذريعة/23 185
    6. ↑ الذريعة/4 21، /13 133
    7. ↑ أعيان الشيعة /10 21
    8. ↑ الذريعة/13 134
    9. ↑ الذريعة/13 133
    10. ↑ الذريعة/4 416، أعيان /2 484
    11. ↑ الذريعة/13 136، /25 194، أعيان /9 191، 195
    12. ↑ الذريعة/10 16
    13. ↑ مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 118
    14. ↑ الذريعة/13 134، /24 177
    15. ↑ مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 118
    16. ↑ مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 117 - 118، الذريعة/17 73
    17. ↑ مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 117
    18. ↑ مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 118
    19. ↑ الذريعة/13 136
    20. ↑ الذريعة/3 322، /18 99
    21. ↑ أعيان الشيعة /8 299
    22. ↑ الذريعة/13 137
    23. ↑ الذريعة/7 83، /13 137
    24. ↑ الذريعة/13 125، 137، أعيان /10 145
    25. ↑ الذريعة/11 104، /13 151
    26. ↑ الذريعة/1 529
    27. ↑ الذريعة/13 137
    28. ↑ الذريعة/13 137 و 138
    29. ↑ مستدركات أعيان /2 300
    30. ↑ أعيان الشيعة /1 147
    31. ↑ الذريعة/13 134
    32. ↑ الذريعة/13 134
    33. ↑ الذريعة/13 134
    34. ↑ الذريعة/13 135، مستدركات أعيان /6 183
    35. ↑ الذريعة/13 134
    36. ↑ الذريعة/13 136
    37. ↑ الذريعة/13 135
    38. ↑ الذريعة/13 136، مستدركات /7 258
    39. ↑ الذريعة/13 136
    40. ↑ الذريعة/13 136، أعيان الشيعة /5 404
    41. ↑ أعيان الشيعة /9 58
    42. ↑ الذريعة/13 137
    43. ↑ مستدركات أعيان /7 162
    44. ↑ الذريعة/13 137
    45. ↑ الذريعة/13 138
    46. ↑ الذريعة/1 488
    47. ↑ الذريعة/3 324
    48. ↑ الذريعة/3 324، /5 191
    49. ↑ الذريعة/3 321
    50. ↑ الذريعة/13 133
    51. ↑ أعيان الشيعة /5 404
    52. ↑ أعيان الشيعة /1 145
    53. ↑ أعيان الشيعة /5 396
    54. ↑ أعيان الشيعة /5 397
    55. ↑ أعيان الشيعة /5 404
    56. ↑ ريحانة الأدب /4 167 - 179

    منابع

    • أعيان الشيعة /5 396، 397، /5 404
    • الكنى و الألقاب /2 477
    • فوائد رضويه 126
    • ريحانة الأدب /4 167 - 179
    • الإجازة، 155


    وابسته‌ها

    فقه الصادق(علیه‌السلام)

    کفایة المحصلین في تبصرة أحکام الدین

    شرح تبصرة المتعلمین

    اللمعات النیره فی شرح تکمله التبصره

    شرح تبصره علامه حلی ره

    پیوندها

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=تبصرة_المتعلمين_في_أحكام_الدين&oldid=185481»