علم‌الهدی، علی بن حسین

علم‌الهدی، علی بن الحسین

نام	علم‌الهدی، علی بن الحسین
نام های دیگر	ث‍م‍ان‍ی‍ن‍ی‌ ذوال‍ث‍م‍ان‍ی‍ن‌ ذوال‍م‍ج‍دی‍ن‌ س‍ی‍د م‍رت‍ض‍ی‌ ش‍ری‍ف‌ ال‍م‍رت‍ض‍ی‌ ع‍ل‍م‌ال‍ه‍دی‌، اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ ع‍ل‍م‌ال‍ه‍دی‌، ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ ال‍ح‍س‍ی‍ن‌ م‍رت‍ض‍ی‌، ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ ح‍س‍ی‍ن‌ ش‍ری‍ف‌ م‍رت‍ض‍ی‌
نام پدر
متولد	345 هـ.ش یا 966 م
محل تولد
رحلت	423 هـ.ش یا 436 هـ.ق یا 1044 م
اساتید
برخی آثار	‏الآیات الناسخه و المنسوخه / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده الذخیره فی علم الکلام / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده ‏الذریعه الی اصول الشریعه / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده الشافی فی الامامه / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده ‏المقنع فی الغیبه؛ و الزیاده المکمله له / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
کد مولف	AUTHORCODE10157AUTHORCODE

ولادت و خاندان

ابوالقاسم على بن حسين بن موسى ملقب به «سيد مرتضى»، «شريف مرتضى»، «علم الهدى»، «ذو الثمانين»«ذو المجدين»، فرزند ابواحمد حسين، فرزند موسى بن محمد بن موسى بن ابراهيم فرزند امام موسى بن جعفر(ع)، در ماه رجب سال 355ق، در شهر بغداد، ديده به جهان گشود.

پدرش به «طاهر اوحد ذوالمناقب» معروف بود كه منصب نقابت و رسيدگى به كار و زندگى سادات دودمان ابوطالب و مسوليت نظارت بر ديوان مظالم و سرپرستى زائران خانه خدا را كه از منصب‌هاى مهم آن روز بود، به عهده داشت.

مادرش نيز بانويى بزرگوار و دانشمند بود كه شيخ مفيد، كتاب «احكام النساء» را به خاطر او تألیف و تدوين كرده است.

معروف است شيخ مفيد شبى در خواب ديد حضرت زهرا (س) دست حسنين(ع) را گرفته، آن‌ها را به نزد او آورد و پس از سلام گفت: «جناب استاد! اين دو پسران من هستند، به آن‌ها علم فقه و احكام دين بياموز».

فرداى آن روز، بانويى باوقار، در حالى كه دست دو فرزندش را گرفته بود، وارد مسجد شد و خطاب به استاد گفت: جناب شيخ ! اين دو، پسران من هستند، آنان را خدمت شما آوردم تا علم فقه بياموزند». شيخ مفيد نيز خواب شب گذشته خود را كه تعبير شده بود، براى آنان نقل كرد و با كمال اشتياق، تعليم و تربيت آن دو برادر را به عهده گرفت و در پيشبرد آنان به درجات علمى و عملى، همت گماشت و آنچنان درهاى علوم و معارف اسلامى را به روى آنان گشود كه هر دو از نوابغ روزگار و عالمان نامدار به شمار آمدند.

استادان

1. شيخ مفيد (متوفى 413ق).
2. ابومحمد هارون فرزند موسى تلعكبرى (متوفى380ق).
3. شيخ محمد صدوق (متوفى 381ق).
4. حسين بن على بابويه برادر شيخ صدوق.
5. احمد بن على بن سعيدكوفى.
6. محمد بن عمران كاتب مرزبانى.
7. ابويحيى ابن نباته.
8. ابوالحسن على بن محمد كاتب.
9. ابوالقاسم عبدالله بن عثمان بن يحيى.
10. احمد بن سهل ديباجى.

شاگردان

1. شيخ طوسى.
2. ابويعلى سلار ديلمى.
3. ابوالصلاح حلبى.
4. قاضى ابن براج طرابلسى.
5. شريف ابويعلى محمد بن حسن بن حمزه جعفرى.
6. ابوالصمصام مروزى.
7. سيد نجيب الدين كراجكى.
8. شيخ ابوالحسن سليمان صهرشى.
9. جعفر بن محمد دوريستى.
10. ثابت بن عبدالله نباتى.
11. احمد خزاعى.
12. شيخ مفيد ثانى.
13. ابوالمعالى احمد بن قدامه.
14. ابوعبدالله محمد فرزند على صلواتى.
15. ابوزيد فرزند كيابكى حسينى و...

ویژگی‌ها

حوزه درس ايشان ويژگى‌هايى داشت كه به سختى مى‌توان نمونه آن را در درس ديگر عالمان يافت. از ويژگى مجلس درس او اين بود كه همه گونه افراد با هر عقيده‌اى مى توانستند در محضرش حضور يابفته و از علوم مختلفى كه تدريس مى‌كرد، استفاده نمايند.

ويژگى ديگر درس او اين بود كه بزرگان بسيارى در آن شركت مى‌كردند، حتى گاهى استادش، شيخ مفيد نيز در درس او حضور مى‌يافت.

در زمان ايشان، شهر بغداد در مدتى كوتاه، شاهد گسترش علم و ادب بود. در آن روزگار شيفتگان دانش و معرفت از دورترين نقاط جهان به آنجا مى‌آمدند تا از محضر استادانى چون سيد مرتضى توشه برگيرند و در ظاهر، فقر و تنگدستى افراد- بويژه در سال‌هايى كه قحطى- دانش‌پژوهان را در تنگنا و سختى قرار داد. از اين، وى بر آن شد تا بخشى از خانه خود را به اهل علم اختصاص دهد تا شاگردان و دانش‌پژوهان، با استفاده از آن و كتابخانه‌اش، به تحقيق، مطالعه، مذاكرات علمى و تألیف بپردازند؛ كه آن مركز بعدها «دارالعلم» ناميده شد.

كار ارزشمند ديگر ايشان، اين بود كه يكى از روستاهاى متعلق به خود را براى تامين كاغذ دانشمندان و فقها، وقف نمود و مخارج زندگى شاگردان را نيز از درآمد املاكش مى‌پرداخت.

خداوند متعال به ايشان ذوق و استعدادى سرشار داده بود و او نيز از اين نعمت بزرگ الهى، به خوبى بهره‌بردارى كرد و در نتيجه تلاش و كوشش،در مدتى نه چندان طولانى، هنرمندى صاحب قلم، شاعرى متعهد، مجتهدى عارف، محققى توانا، اسلام‌شناسى ورزيده و خدمتگزارى لايق و دلسوز براى اسلام و مسلمانان گرديد.

او علاوه بر داشتن مسوليت‌هاى مهم اجتماعى و تربيت شاگردان، تأليفات مهمى در زمينه فقه و اصول، تفسير، علوم قرآن، كلام، حديث و ادبيات به جامعه عرضه كرد كه تعدادى از آن‌ها در ايران و كشورهاى عربى چاپ و منتشر شده است.

مرحوم علامه امينى در الغدير، نام 86 اثر او را بيان كرده و مرحوم سيد محسن امين نيز نام 89 كتاب وى را برشمرده و آن‌ها را ستوده است.

آثار

عمده آثار وى، در باب فقه و اصول بوده كه برخى از آن‌ها عبارتند از:

1. الانتصار
2. جمل العلم و العمل
3. الذريعه فى اصول الشريعه (در اصول فقه)
4. المحكم و المتشابه
5. المختصر
6. ما تفردت به الاماميه من المسائل الفقهيه
7. المصباح
8. الناصريات
9. جواب الملاحده فى قدم العالم
10. درر الفوائد و...
11. يكى از كتاب‌هاى وى، ديوان معروف او با بيست هزار بيت است. او علاوه بر مقام علمى و اجتهاد، داراى ذوق شعر و ادب بود و در زمان ايشان غير از برادرش سيد رضى، شاعرى همانندش نبود.
12. كتاب ديگر او «امالى» است كه در موضوع فقه، تفسير، حديث، شعر و فنون ادب مى‌باشد.

نكته مهمى كه در تأليفات وى وجود دارد، اين است كه در هر زمينه كه وارد تحقيق شده، سنگ تمام را گذاشته و آنچه در آن قابل بحث و تحقيق بوده، بيان كرده است.

نكته ديگر اينكه تعداد زيادى از كتاب‌هاى او، درباره مسايل آن روز جامعه و بعضى از آن‌ها، در پاسخ به سوالات افراد در شهرهاى مختلف آن ايام بوده است؛ همانند كتاب مسائل ناصريه، مسائل طرابلسيه، مسائل موصليه و... كه نشان دهنده اين است كه آن بزرگوار با همه اشتغالات علمى و تربيت شاگردان، با مردم جامعه خود نيز ارتباط تنگاتنگ داشته و عالمى مردمى بوده است كه به مسائل و مشكلات فكرى و اعتقادى آنان اهميت مى‌داد و به آن‌ها رسيدگى مى‌كرده است.

ايشان علاوه بر فعاليت‌هاى علمى و فرهنگى و مسئوليت‌هاى اجتماعى و رهبرى جامعه اسلامى، پس از وفات برادرش سيد رضى در سال 406ق، مسئوليت نقابت و امارت حج و نظارت بر ديوان مظالم، را به عهده گرفت.

از زمان خلفاى بنى اميه تا زمان معتضد عباسى، فرزندان على بن ابيطالب عليه السلام هميشه تحت تعقيب و مراقبت خلفا و ماءموران بودند. چون با حكام ستمگر مبارزه مى كردند. از اين رو آنان اغلب در شهرهاى مختلف متوارى بودند و معمولا در جنگ و گريزها به شهادت مى رسيدند. وجود امامزادگان متعدد در نقاط مختلف و دور افتاده حاكى از همين مبارزات است. هنگامى كه حكومت و خلافت در سال 279 ق. به معتضد عباسى واگذار شد موضوع احترام به علويان و تعيين سرپرست مطرح شد و در هر شهرى يكى از بزرگان سادات يا علماى علوى نقابت يعنى سرپرستى سادات آن شهر يا منطقه را به عهده گرفت.

نظارت بر نسب و دفاع از حقوق و حفظ شرافت علويان و قضاوت و سرپرستى اموال و دارايى يتيمان و نيز امارت حج و نظارت بر ديوان، مسئوليت‌هاى مهمى بودند كه در سال 406ق، پس از وفات سيد رضى، به سيد مرتضى واگذار شد و تا آخر عمر، آن‌ها را به عهده داشت و به خوبى از انجام امور مربوط به آن‌ها برآمد.

وفات

اين عالم فرزانه، سرانجام پس از عمرى پربار و انجام كارهايى بزرگ و ارزنده، در حدود هشتاد سالگى، در روز يكشنبه 25 ربيع الاول 436ق، در شهر بغداد، به جوار حق شتافت و به دست «ابوالحسين نجاشى» و با كمك «محمد بن حسين جعفرى» و «سلار بن عبدالعزيز» و ديگر شاگردانش، غسل داده شد و سپس فرزندش سيد محمد بر او نماز خواند و در خانه‌اش، واقع در محله كرخ، به خاك سپرده شد.

پس از مدتى پيكر مطهر او به كربلا منتقل شد و در جوار سيد الشهدا (ع)، در كنار قبر برادرش سيد رضى، در مقبره ابراهيم حجاب (نياى بزرگشان) دفن گرديد.

منابع

1. پايگاه اطلاع‌رسانى حوزه نت، «فهرست الفبايى علما»، نوشته: محمود شريفى، چهارشنبه 27 مهرماه 1390ش.
2. پايگاه اطلاع‌رسانى دانشنامه آزاد ويكى‌پديا، چهارشنبه 27 مهرماه 1390ش.

وابسته‌ها

الانتصار / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

شرح جمل العلم و العمل (ابن براج) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

جمل العلم و العمل / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

رسائل الشریف المرتضی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

مسائل الناصریات / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

جواهر الفقه و تليه رسالتان (العقائد الجعفرية و خمسون مسألة اعتقاديه) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

کلمات المحققین / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

دفاع از تشیع (ترجمه الفصول المختاره) / نوع اثر: کتاب / نقش: گردآوري و تدوين

الآیات الناسخة و المنسوخة من روایة أبی عبدالله محمد بن ابراهیم النعمانی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الذریعة إلی أصول الشریعة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الحکايات في مخالفات المعتزلة من العدلية و الفرق بینهم و بین الشیعة الإمامیة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الذخيرة في علم الکلام / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الملخص في أصول الدين / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الموضح عن جهة إعجاز القرآن و هو الکتاب المعروف بـ «الصرفة» / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

أمالي المرتضی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

تنزيه الأنبياء / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الفصول المختارة من العیون و المحاسن / نوع اثر: کتاب / نقش: گردآورنده

المقنع في الغیبة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

امامت و غیبت از دیدگاه علم کلام / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

رساله المحکم و المتشابه (علم الهدی) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

تفسیر القرآن الکریم للشریف المرتضی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

تفسیر الشریف المرتضی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الشافی فی الإمامة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

تنزیه الانبیاء / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

تمهید الاصول در علم کلام اسلامی: شرح بخش نظری رساله «جمل العلم و العمل» تأليف سید مرتضی علی بن الحسین الموسوی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

تزویج علي علیه السلام بنته من عمر / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

تنزيه الانبياء و الائمه عليهم السلام / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

تمهید الاصول فی علم الکلام / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

تنزیه الأنبیاء / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

تنزيه الأنبياء (چاپ اعلمي) / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الفصول المختارة من العيون و المحاسن / نوع اثر: کتاب / نقش: گردآورنده

ترجمه مجالس / نوع اثر: کتاب / نقش: گردآورنده

رسائل العدل و التوحيد / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الذریعة إلی أصول الشریعة / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

رسائل طیف الخیال فی الجد و الهزل / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

تلخیص الشافي / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

الدیوان / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده

رسائل الشریف المرتضی / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده