صوان الحكمة و ثلاث رسائل في الأجرام و المحرك الأول و الكمال: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ابو سليمان سجستاني، محمد بن طاهر' به 'ابوسلیمان سجستانی، محمد بن طاهر') |
(لینک درون متنی) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<div class= | <div class="wikiInfo"> | ||
[[پرونده:NUR10889J1.jpg|بندانگشتی|صوان الحكمة و ثلاث رسائل في الأجرام و المحرك الأول و الكمال]] | [[پرونده:NUR10889J1.jpg|بندانگشتی|صوان الحكمة و ثلاث رسائل في الأجرام و المحرك الأول و الكمال]] | ||
{| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right" | {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right" | ||
|+ | |+ | ||
|- | |- | ||
! نام کتاب!! data-type= | ! نام کتاب!! data-type="bookName" |صوان الحكمة و ثلاث رسائل في الأجرام و المحرك الأول و الكمال | ||
|- | |- | ||
|نام های دیگر کتاب | |نام های دیگر کتاب | ||
|data-type= | | data-type="otherBookNames" | | ||
|- | |- | ||
|پدیدآورندگان | |پدیدآورندگان | ||
|data-type= | | data-type="authors" |[[ابوسلیمان سجستانی، محمد بن طاهر]] (نويسنده) | ||
[[بدوي، عبدالرحمن]] (مقدمه‌نويس) | [[بدوي، عبدالرحمن]] (مقدمه‌نويس) | ||
|- | |- | ||
|زبان | |زبان | ||
|data-type= | | data-type="language" |عربي | ||
|- | |- | ||
|کد کنگره | |کد کنگره | ||
|data-type= | | data-type="congeressCode" style="direction:ltr" |BBR 171 /ص9 | ||
|- | |- | ||
|موضوع | |موضوع | ||
|data-type= | | data-type="subject" |فلسفه اسلامي - متون قديمي تا قرن 14 | ||
فلسفه يونان | فلسفه يونان | ||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
|- | |- | ||
|ناشر | |ناشر | ||
|data-type= | | data-type="publisher" |دار بيبليون | ||
|- | |- | ||
|مکان نشر | |مکان نشر | ||
|data-type= | | data-type="publishPlace" |فرانسه - پاريس | ||
|- | |- | ||
||سال نشر | ||سال نشر | ||
|ata-type= | | ata-type="publishYear" |مجلد1: 2004م , | ||
|-class= | |- class="articleCode" | ||
|کد اتوماسیون | |کد اتوماسیون | ||
|data-type= | | data-type="automationCode" |AUTOMATIONCODE10889AUTOMATIONCODE | ||
|} | |} | ||
</div> | </div> | ||
'''صوان الحكمة و ثلاث رسائل في الأجرام و المحرك الأول و الكمال''' تألیف ابوسلیمان منطقی سجستانی (قرن چهارم) یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین متون در سنت تاریخ‌نگاری فلسفی است. صوان از جمله منابعی است که هم در عصر خود و هم پس‌ازآن کتاب موثقی بوده است. آنچه امروز در دسترس ما قرار دارد، منتخب یا تلخیصی از نسخه اصلی صوان الحکمة است. نسخه حاضر به‌ضمیمه سه رساله از سجستانی با مقدمه و تصحیح عبدالرحمن بدوی در پاریس منتشر شده است. | '''صوان الحكمة و ثلاث رسائل في الأجرام و المحرك الأول و الكمال''' تألیف [[ابوسلیمان سجستانی، محمد بن طاهر|ابوسلیمان منطقی سجستانی]] (قرن چهارم) یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین متون در سنت تاریخ‌نگاری فلسفی است. صوان از جمله منابعی است که هم در عصر خود و هم پس‌ازآن کتاب موثقی بوده است. آنچه امروز در دسترس ما قرار دارد، منتخب یا تلخیصی از نسخه اصلی صوان الحکمة است. نسخه حاضر به‌ضمیمه سه رساله از سجستانی با مقدمه و تصحیح عبدالرحمن بدوی در پاریس منتشر شده است. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب با مقدمه تحقیقی عبدالرحمن بدوی در ذکر شرح‌حال، تألیفات و دیدگاه‌های سجستانی آغاز شده است. متن اثر از یک مقدمه و دو بخش عمده تشکیل شده است. مقدمه کتاب شامل مطالبی است در باب تاریخ ظهور فلسفه، ذکر فیلسوفان اولیه و بحثی پیرامون تاریخ طب. بخش اول صوان الحکمة دربردارنده اندرزهایی از 136 حکیم یونانی است و بخش دوم کتاب مشتمل بر پندهای 34 حکیم حوزه اسلامی که بیشتر آن‌ها از فلاسفه و حکمای معاصر سجستانی هستند<ref>ر.ک: احسانی‌نیک، ملیحه، ص14</ref>. در انتهای کتاب سه مقاله از سجستانی موضوع اجرام علوی، محرک اول و کمال ویژه نوع انسان ارائه شده است. | کتاب با مقدمه تحقیقی عبدالرحمن بدوی در ذکر شرح‌حال، تألیفات و دیدگاه‌های [[سجستانی، محمد بن عزیز|سجستانی]] آغاز شده است. متن اثر از یک مقدمه و دو بخش عمده تشکیل شده است. مقدمه کتاب شامل مطالبی است در باب تاریخ ظهور فلسفه، ذکر فیلسوفان اولیه و بحثی پیرامون تاریخ طب. بخش اول صوان الحکمة دربردارنده اندرزهایی از 136 حکیم یونانی است و بخش دوم کتاب مشتمل بر پندهای 34 حکیم حوزه اسلامی که بیشتر آن‌ها از فلاسفه و حکمای معاصر [[سجستانی، محمد بن عزیز|سجستانی]] هستند<ref>ر.ک: احسانی‌نیک، ملیحه، ص14</ref>. در انتهای کتاب سه مقاله از [[سجستانی، محمد بن عزیز|سجستانی]] موضوع اجرام علوی، محرک اول و کمال ویژه نوع انسان ارائه شده است. | ||
سجستانی در صوان از منابع یونانی فراوانی بهره برده است. ترجمه‌های اسحاق بن حنین و یحیی نحوی هم از دیگر منابع گمنام صوان الحکمة هستند<ref>ر.ک: همان، ص15</ref> و البته ابوسلیمان از مصادر فراوان دیگری در تصنیف کتابش استفاده کرده که با اطلاعاتی که اکنون در دسترس ماست قابل شناسایی نیستند<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص73</ref> | [[سجستانی، محمد بن عزیز|سجستانی]] در صوان از منابع یونانی فراوانی بهره برده است. ترجمه‌های اسحاق بن حنین و یحیی نحوی هم از دیگر منابع گمنام صوان الحکمة هستند<ref>ر.ک: همان، ص15</ref> و البته ابوسلیمان از مصادر فراوان دیگری در تصنیف کتابش استفاده کرده که با اطلاعاتی که اکنون در دسترس ماست قابل شناسایی نیستند<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص73</ref> | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
صوان در لغت به معنای جامه‌دان و صندوق و محفظه‌ای برای نگهداری البسه است و صوان الحکمة کنایه از محفظه حکمت و دانش است<ref>ر.ک: احسانی‌نیک، ملیحه، صفحه 13</ref>. گویا عنوان رایجی بوده است برای کتبی که در زمینه تاریخ حکما نوشته می‌شد. چنانچه تاریخ حکمای صاعد اندلسی و ملل و نحل شهرستانی و... را نیز صوان الحکمة می‌گفتند؛ اما نخستین بار سجستانی این عنوان را برای کتاب خود برگزید<ref>ر.ک: همان، صفحه 14</ref>. | صوان در لغت به معنای جامه‌دان و صندوق و محفظه‌ای برای نگهداری البسه است و صوان الحکمة کنایه از محفظه حکمت و دانش است<ref>ر.ک: احسانی‌نیک، ملیحه، صفحه 13</ref>. گویا عنوان رایجی بوده است برای کتبی که در زمینه تاریخ حکما نوشته می‌شد. چنانچه تاریخ حکمای صاعد اندلسی و ملل و نحل شهرستانی و... را نیز صوان الحکمة می‌گفتند؛ اما نخستین بار سجستانی این عنوان را برای کتاب خود برگزید<ref>ر.ک: همان، صفحه 14</ref>. | ||
در مورد شیوه نگارش اثر می‌توان گفت که تاریخ‌نگاری فلسفی به معنای متعارف امروزی، یعنی بررسی سیر تحول اندیشه، نزد قدما مرسوم نبوده است. لذا در صوان با چنین فضایی روبه‌رو نیستیم. کتب به‌جا مانده در زمینه تاریخ فلسفه نشان می‌دهد که شیوه تاریخ‌نگاری فلسفی در قرون گذشته بسیار متفاوت از ساختار امروزی آن بوده و قدما به شیوه‌های متنوعی آرا و اندیشه‌های حکما را ثبت و ضبط کرده‌اند. برخی تاریخ‌نگاران فلسفه به سیره‌نویسی و جمع‌آوری اطلاعات جزئی پیرامون زندگی حکما بسنده کرده‌اند و چیزی بیش از زندگی‌نامه ایشان به دست نمی‌دهند. کتاب الفهرست ابن ندیم (متوفی 380ق)، طبقات الأطباء ابن جلجل (متوفی 377ق) و تاريخ الحكماء قفطی (متوفی 646ق) به این شیوه نگارش یافته‌اند. برخی دیگر تنها به بیان کلمات قصار بزرگان و ارائه گفتارهای حکیمانه اکتفا می‌کنند و به سرگذشت اندیشمندان التفاتی ندارند. این‌گونه تاریخ‌نگاری‌ها بیشتر شبیه اندرزنامه‌ها و گلچین‌های ادبی است. در این شیوه ذوق و سلیقه نگارنده و میزان دسترسی او به منابع، در گزینش گفتار حکما تأثیر فراوان دارد. نوادر الفلاسفة حنین بن اسحاق (متوفی 260ق)، الكلم الروحانية في الحكم اليونانية ابوالفرج هندو (متوفی 420ق) و محبوب القلوب قطب‌الدین اشکوری لاهیجی (ق11) نمونه‌هایی از این شیوه نگارش هستند. در زمان ابوسلیمان سجستانی تاریخ‌نگاری به هر دو شیوه رایج بوده است. ابوسلیمان کمابیش از شیوه نخست بهره گرفته، اما به تحقیق می‌توان گفت که در صوان الحکمة شیوه دوم غالب بوده است. این کتاب مملو از گفتارهای حکیمانه‌ای است که از روی نوشته‌ها و یا گفته‌های حکما جمع‌آوری شده است. این امر نشان‌دهنده میزان دسترسی ابوسلیمان به منابع است. این پندها از تالس ملطی آغاز می‌شود و بدون رعایت نظم تاریخی تا ابوسلیمان مقدسی ادامه می‌یابد. با توجه به شواهد تاریخی موجود در اثر می‌توان گفت که صوان الحکمة در فاصله زمانی کندی (متوفی 255ق) تا ابن‌سینا (متوفی 428ق)، مقارن با روزگار فارابی (متوفی 359ق) و عامری (متوفی 381) شکل گرفته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | در مورد شیوه نگارش اثر می‌توان گفت که تاریخ‌نگاری فلسفی به معنای متعارف امروزی، یعنی بررسی سیر تحول اندیشه، نزد قدما مرسوم نبوده است. لذا در صوان با چنین فضایی روبه‌رو نیستیم. کتب به‌جا مانده در زمینه تاریخ فلسفه نشان می‌دهد که شیوه تاریخ‌نگاری فلسفی در قرون گذشته بسیار متفاوت از ساختار امروزی آن بوده و قدما به شیوه‌های متنوعی آرا و اندیشه‌های حکما را ثبت و ضبط کرده‌اند. برخی تاریخ‌نگاران فلسفه به سیره‌نویسی و جمع‌آوری اطلاعات جزئی پیرامون زندگی حکما بسنده کرده‌اند و چیزی بیش از زندگی‌نامه ایشان به دست نمی‌دهند. کتاب [[الفهرست (ابن نديم)|الفهرست ابن ندیم]] (متوفی 380ق)، [[طبقات الأطباء و الحكماء|طبقات الأطباء]] [[ابن جلجل، سلیمان بن حسان|ابن جلجل]] (متوفی 377ق) و [[تاریخ الحکماء قفطی|تاريخ الحكماء]] [[قفطی، علی بن یوسف|قفطی]] (متوفی 646ق) به این شیوه نگارش یافته‌اند. برخی دیگر تنها به بیان کلمات قصار بزرگان و ارائه گفتارهای حکیمانه اکتفا می‌کنند و به سرگذشت اندیشمندان التفاتی ندارند. این‌گونه تاریخ‌نگاری‌ها بیشتر شبیه اندرزنامه‌ها و گلچین‌های ادبی است. در این شیوه ذوق و سلیقه نگارنده و میزان دسترسی او به منابع، در گزینش گفتار حکما تأثیر فراوان دارد. نوادر الفلاسفة حنین بن اسحاق (متوفی 260ق)، الكلم الروحانية في الحكم اليونانية ابوالفرج هندو (متوفی 420ق) و محبوب القلوب قطب‌الدین اشکوری لاهیجی (ق11) نمونه‌هایی از این شیوه نگارش هستند. در زمان [[ابوسلیمان سجستانی، محمد بن طاهر|ابوسلیمان سجستانی]] تاریخ‌نگاری به هر دو شیوه رایج بوده است. ابوسلیمان کمابیش از شیوه نخست بهره گرفته، اما به تحقیق می‌توان گفت که در صوان الحکمة شیوه دوم غالب بوده است. این کتاب مملو از گفتارهای حکیمانه‌ای است که از روی نوشته‌ها و یا گفته‌های حکما جمع‌آوری شده است. این امر نشان‌دهنده میزان دسترسی ابوسلیمان به منابع است. این پندها از تالس ملطی آغاز می‌شود و بدون رعایت نظم تاریخی تا ابوسلیمان مقدسی ادامه می‌یابد. با توجه به شواهد تاریخی موجود در اثر می‌توان گفت که صوان الحکمة در فاصله زمانی کندی (متوفی 255ق) تا [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن‌سینا]] (متوفی 428ق)، مقارن با روزگار [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] (متوفی 359ق) و عامری (متوفی 381) شکل گرفته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
در مقدمه صوان، به نقل از ابوعیسی، مطلبی در مورد تاریخ ظهور فلسفه آمده است. ابوعیسی احمد بن منجم تبرستانی از علمای قرن سوم و صاحب کتاب سنی العالم علی سبیل الحجة و البرهان در تاریخ است و در نگارش کتاب خود از سرچشمه‌های ایرانی، یونانی، سریانی مسیحی و تاریخ فرفوریوس استفاده کرده است. این اثر به‌ظاهر مفقود است و بخش‌هایی از آن در صوان الحکمة سجستانی آمده است<ref>ر.ک: همان، ص15</ref>. | در مقدمه صوان، به نقل از ابوعیسی، مطلبی در مورد تاریخ ظهور فلسفه آمده است. ابوعیسی احمد بن منجم تبرستانی از علمای قرن سوم و صاحب کتاب سنی العالم علی سبیل الحجة و البرهان در تاریخ است و در نگارش کتاب خود از سرچشمه‌های ایرانی، یونانی، سریانی مسیحی و تاریخ فرفوریوس استفاده کرده است. این اثر به‌ظاهر مفقود است و بخش‌هایی از آن در صوان الحکمة سجستانی آمده است<ref>ر.ک: همان، ص15</ref>. | ||
| خط ۵۹: | خط ۵۹: | ||
همان‌طور که در معرفی این اثر بیان شد، آنچه امروزه در اختیار ماست، گزیده‌ای از اصل کتاب صوان الحکمة است. چون اصل کتاب در دسترس ما نیست، نکات مبهم فراوانی که در مورد ظاهر و محتوای این اثر وجود دارد، به‌سادگی قابل توجیه نیست. همانند این‌که چه میزان از حجم اصلی کتاب در فرآیند گزینش یا تلخیص کاسته شده است. به عقیده عبدالرحمن بدوی، سهلان ساوی، تنها یک‌سوم اصل کتاب را تلخیص نموده و در این کار نیز به متن اصلی وفادار نبوده است<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص30</ref>. طبق تحقیقات خانم وداد القاضی بر روی نسخ موجود از صوان، با مقایسه منتخب صوان و مختصر صوان می‌توان تا حدودی ساختار اصلی صوان الحکمة را کشف کرد. گرچه عملیات تلخیص متفاوت از گزینش است، ولی مطالعه نزدیک دو متن نشان می‌دهد که نگارنده‌های منتخب و مختصر، کار مشابهی بر روی متن اصلی صوان انجام داده‌اند. به‌این‌ترتیب که گزیده‌هایی دلخواهی را از متن اصلی انتخاب کرده و خودشان هم مطالبی به آن افزوده‌اند و به‌این‌ترتیب ساختار اصلی متن صوان را درهم شکسته‌اند<ref>ر.ک: احسانی‌نیک، ملیحه، ص16</ref>. | همان‌طور که در معرفی این اثر بیان شد، آنچه امروزه در اختیار ماست، گزیده‌ای از اصل کتاب صوان الحکمة است. چون اصل کتاب در دسترس ما نیست، نکات مبهم فراوانی که در مورد ظاهر و محتوای این اثر وجود دارد، به‌سادگی قابل توجیه نیست. همانند این‌که چه میزان از حجم اصلی کتاب در فرآیند گزینش یا تلخیص کاسته شده است. به عقیده عبدالرحمن بدوی، سهلان ساوی، تنها یک‌سوم اصل کتاب را تلخیص نموده و در این کار نیز به متن اصلی وفادار نبوده است<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص30</ref>. طبق تحقیقات خانم وداد القاضی بر روی نسخ موجود از صوان، با مقایسه منتخب صوان و مختصر صوان می‌توان تا حدودی ساختار اصلی صوان الحکمة را کشف کرد. گرچه عملیات تلخیص متفاوت از گزینش است، ولی مطالعه نزدیک دو متن نشان می‌دهد که نگارنده‌های منتخب و مختصر، کار مشابهی بر روی متن اصلی صوان انجام داده‌اند. به‌این‌ترتیب که گزیده‌هایی دلخواهی را از متن اصلی انتخاب کرده و خودشان هم مطالبی به آن افزوده‌اند و به‌این‌ترتیب ساختار اصلی متن صوان را درهم شکسته‌اند<ref>ر.ک: احسانی‌نیک، ملیحه، ص16</ref>. | ||
ساختار کتاب مختار الحکم و محاسن الکلم مبشر بن فاتک در قرن پنجم مشابه صوان الحکمة سجستانی است. شیوه نگارش محبوب القلوب قطب‌الدین اشکوری لاهیجی، همانند صوان الحکمة است و در موارد بسیاری شباهت محتوایی با صوان دارد. تاریخ حکمای اسلام بیهقی، معروف به تتمه صوان الحکمة در شیوه نگارش تابع صوان الحکمة است و از صدویازده حکیمی که می‌آورد، شش مورد آن «حنین بن اسحاق، اسحاق بن حنین، ثابت بن قره، سجستانی، عیسی بن زرعه و یحیی بن عدی» از عناوین مأخوذ در صوان است با محتوایی متفاوت<ref>ر.ک: همان، ص17</ref>. | ساختار کتاب [[مختار الحكم و محاسن الكلم|مختار الحکم و محاسن الکلم]] [[ابن فاتک، مبشر بن فاتک|مبشر بن فاتک]] در قرن پنجم مشابه صوان الحکمة سجستانی است. شیوه نگارش محبوب القلوب قطب‌الدین اشکوری لاهیجی، همانند صوان الحکمة است و در موارد بسیاری شباهت محتوایی با صوان دارد. تاریخ حکمای اسلام بیهقی، معروف به تتمه صوان الحکمة در شیوه نگارش تابع صوان الحکمة است و از صدویازده حکیمی که می‌آورد، شش مورد آن «حنین بن اسحاق، اسحاق بن حنین، ثابت بن قره، سجستانی، عیسی بن زرعه و یحیی بن عدی» از عناوین مأخوذ در صوان است با محتوایی متفاوت<ref>ر.ک: همان، ص17</ref>. | ||
افزون بر تأثیرهای صوان بر تاریخ‌نگاری‌های فلسفی بعد از خود، ویژگی‌هایی در این اثر وجود دارد که آن را از سایر آثار مشابه، متمایز میکند. باید توجه داشت، دورانی که ابوسلیمان سجستانی در آن می‌زیسته، به لحاظ شکوفایی علمی و فرهنگی، موقعیت ویژه‌ای داشته است. تنوع محافل علمی و مجالس درس و بحث، کثرت منابع ترجمه شده، رونق بازار ترجمه و پویایی عرصه فرهنگ و مواردی ازاین‌دست، این دوران را از سایر ادوار متمایز میکند. ابن‌ندیم اخباری را نقل میکند که حاکی از ارتباط سجستانی با شبکه‌ای از مترجمان معاصر خود همچون ابوزکریا یحیی بن عدی و پسران شاکر منجم‌باشی است. منزل سجستانی، محفل مراودات علمی و فلسفی بوده و در برخی موارد گزارش‌هایی که او نقل کرده است، نقش مهمی در به تصویر کشیدن فضای علمی آن دوران دارد. فصل دوم صوان الحکمة که به تاریخ فیلسوفان اسلامی می‌پردازد، اطلاعاتی از برخی مترجمان و علمای آن زمان در اختیار ما می‌گذارد که بسیار با ارزش است. گزارشی که سجستانی از برخی بزرگان اخوان‌الصفا ارائه میکند، تنها سرنخ‌هایی است که از این انجمن سری در دست است. درحالی‌که هیچ خبر دقیقی از نویسنده یا نویسندگان رسائل اخوان‌الصفا وجود ندارد، سجستانی، ابوسلیمان مقدسی را به‌عنوان مؤلف این مجموعه معرفی میکند<ref>ر.ک: همان</ref>. | افزون بر تأثیرهای صوان بر تاریخ‌نگاری‌های فلسفی بعد از خود، ویژگی‌هایی در این اثر وجود دارد که آن را از سایر آثار مشابه، متمایز میکند. باید توجه داشت، دورانی که ابوسلیمان سجستانی در آن می‌زیسته، به لحاظ شکوفایی علمی و فرهنگی، موقعیت ویژه‌ای داشته است. تنوع محافل علمی و مجالس درس و بحث، کثرت منابع ترجمه شده، رونق بازار ترجمه و پویایی عرصه فرهنگ و مواردی ازاین‌دست، این دوران را از سایر ادوار متمایز میکند. ابن‌ندیم اخباری را نقل میکند که حاکی از ارتباط سجستانی با شبکه‌ای از مترجمان معاصر خود همچون ابوزکریا یحیی بن عدی و پسران شاکر منجم‌باشی است. منزل سجستانی، محفل مراودات علمی و فلسفی بوده و در برخی موارد گزارش‌هایی که او نقل کرده است، نقش مهمی در به تصویر کشیدن فضای علمی آن دوران دارد. فصل دوم صوان الحکمة که به تاریخ فیلسوفان اسلامی می‌پردازد، اطلاعاتی از برخی مترجمان و علمای آن زمان در اختیار ما می‌گذارد که بسیار با ارزش است. گزارشی که سجستانی از برخی بزرگان اخوان‌الصفا ارائه میکند، تنها سرنخ‌هایی است که از این انجمن سری در دست است. درحالی‌که هیچ خبر دقیقی از نویسنده یا نویسندگان رسائل اخوان‌الصفا وجود ندارد، سجستانی، ابوسلیمان مقدسی را به‌عنوان مؤلف این مجموعه معرفی میکند<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
| خط ۷۶: | خط ۷۶: | ||
==پانویس == | ==پانویس == | ||
<references/> | <references /> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||