عجائب اللغة: فرهنگ لغت فارسی به فارسی

عجائب اللغة: فرهنگ لغت فارسی به فارسی
پدیدآوران	ادیبی (نویسنده) مدبری، محمود (تصحیح)
ناشر	کتاب بهار
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
چاپ	اول
شابک	‎6ـ44ـ7067ـ622ـ978
موضوع	فا‌رسی‌ -- واژه‌نا‌مه‌ها‌ eiranoitciDC -- naisreP egaugnal
کد کنگره	‏PIR ۲۹۴۸/الف۴ع۳ ۱۴۰۰

عجائب اللغة: فرهنگ لغت فارسی به فارسی تألیف ادیبی، تصحیح محمود مدبری، از معدود فرهنگ‌های لغت فارسی به فارسی که در قلمرو عثمانی نگارش یافته، فرهنگ لغتی موسوم به «عجائب اللغة» است. از نویسندۀ این کتاب فقط شهرت «ادیبی» برجای مانده که این عنوان در هشت مورد در متن کتاب آمده است.

گزارش کتاب

سرزمین آسیای صغیر و عثمانی یکی از کانون‌های مهم گسترش زبان و ادب فارسی است. از جمله آثاری که بعضی از ادبای آن سرزمین نوشته‌اند، می‌توان از فرهنگ‌های لغت نام برد. غالب این فرهنگ‌ها، دوزبانه یعنی ترکی به فارسی و بالعکس است. از معدود فرهنگ‌های لغت فارسی به فارسی که در قلمرو عثمانی نگارش یافته، فرهنگ لغتی موسوم به «عجائب اللغة» است. از نویسندۀ این کتاب فقط شهرت «ادیبی» برجای مانده که این عنوان در هشت مورد در متن کتاب آمده است.

ادیبی در مقدمۀ کتاب خود ذکری از تاریخ تألیف نکرده است؛ اما با توجه به قراین تاریخی باید آن را مصادف با عصر سلیمان عثمانی و قدرت‌داشتن اسکندر چلبی دفتردار دانست؛ یعنی میان سال‌های 926 و 941. بنابراین در اینکه این کتاب را تألیفات قرن دهم دانسته‌اند، نباید تردیدی کرد و به‌دقت باید آن را در نیمۀ اول قرن دهم دانست.

تنها کتابی که از ادیبی باقی مانده، همین کتاب است که بیش از 1700 لغت فارسی را شامل می‌شود. نویسنده کتاب را در یک مقدمۀ دوصفحه‌ای و 21 باب به ترتیب حروف تهجی پایان لغات، نظیر فرهنگ‌های پیش از خود نوشته است؛ مثلا باب الالف، باب الباء و ... طبیعی است که بعضی از ابواب مانند باب الثاء و نظایر آن در این کتاب نباشد؛ زیرا لغت موردتوجه نویسنده کلمات فارسی و غیرعربی بوده است، هرچند گاه چند کلمۀ عربی در میان آنها هم دیده می‌شود. ادیبی در شعر فارسی دستی داشته و به همین سبب تعداد 26 بیت از اشعار خود را در این فرهنگ نقل کرده است.

«عجائب اللغة» یکی از فرهنگ‌هایی است که ضریب تصرفات، بدخوانی‌ها، بددانی‌ها و اشتباه‌های کوچک و فاحش آن کم نیست؛ اما با این احوال به نظر می‌رسد چاپ انتقادی آن می‌تواند در مسیر فرهنگ‌نویسی فارسی به‌ویژه فرهنگ‌نویسی فارسی در آسیای صغیر و عثمانی و نشان‌دادن خطوط آن بی‌فایده نباشد.

از ایرادهای این فرهنگ می‌توان به این موارد اشاره کرد: همسانی لغات این فرهنگ با فرهنگ‌های دیگر؛ آوردن صورت محرف و مصحف واژگانی که به جای لغت اصلی آمده است و در این کتاب مقدار آنها بسیار است و ... .

از این فرهنگ تنها یک نسخه شناخته شده است و آن نیز به کتابخانه مجلس شورای اسلام به شمارۀ 2192 تعلق دارد و تصحیح از روی همین نسخه انجام گرفته است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات