ادبیات کودک

ادبیات کودک
پدیدآوران	گرنبی، متیو اورویل (نویسنده) خوش‌صفا، آرش (مترجم)
ناشر	حکمت کلمه
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
چاپ	اول
شابک	‎2ـ829186ـ600ـ978
موضوع	ادبیا‌ت‌ کودکا‌ن‌ و نوجوانا‌ن‌ - تحقیق‌ - روش‌شنا‌سی‌
کد کنگره	‏PN ۱۰۰۹/ف۲گ۴ ۱۴۰۰

ادبیات کودک تألیف متیو اورویل گرنبی، ترجمه آرش خوش‌صفا؛ هر کدام از بخش‌های اصلی این کتاب به یکی از گونه‌های اصلی ادبیات کودک می‌پردازند. همگی این گونه‌ها از آغاز در تثبیت ادبیات کودک به عنوان بخشی مستقل در حوزۀ نشر و فرهنگ ـ قرن هفدهم و هجدهم و حتی پیش‌تر از آن ـ به رسمیت شناخته شده‌اند.

ساختار

کتاب در هفت فصل به نگارش درآمده است.

گزارش کتاب

عوامل گوناگونی هستند که ادبیات کودک را در کنار دیگر مطالعات ادبی دانشگاهی برجسته می‌کنند. نخست و مهم‌تر از همه باید گفت ادبیات کودک تنها شاخه‌ای از ادبیات است که مستقیم با مخاطبش تعریف می‌شود. برای نمونه نمی‌توان گفت ادبیات کانادا را فقط کانادایی‌ها می‌خوانند؛ همان‌گونه که نمی‌توان گفت الزاماً جنایت‌کاران خوانندگان رمان‌های جنایی‌اند. این در حالی است که ادبیات کودک را نه به این خاطر که به دست کودکان نوشته می‌شود یا به کودکان می‌پردازد، بلکه تنها به این دلیل که برای کودک نوشته می‌شود، ادبیات کودک نامیده می‌شود. این نکته با ویژگی دوم کتاب‌های کودک گره خورده و آن اینکه مخاطب اینگونه ادبیات به‌ندرت در خوانش‌های دانشگاهی آن دخیل است.

هدف این راهنمای منتقدانه، ژرف‌اندیشی در درک کتاب‌ها و ادبیات مستقل کودک است که با بررسی تاریخچۀ ریخت‌شناسانه، به‌ویژه سنن فراگیر موجود در برهۀ سیصدسال گذشته انجام گرفته است. به همین دلیل این کتاب درصدد ارائۀ جزئیات مرتبط با کتاب یا نویسندۀ خاصی نیست. البته بی‌شک متون گوناگونی با توجه به ژرفای محتوایی‌شان بررسی شده‌اند؛ ولی این پژوهش کوتاه، در وهلۀ نخست بر آن است تا پیش‌درآمدی در این حوزه ارائه دهد تا اساسی برای مطالعات بعدی در نظر گرفته شود. هدف این کتاب کاوش چگونگی جای‌گیری متون و نویسنده‌هایی خاص در این حوزۀ گسترده است.

هر کدام از بخش‌های اصلی این کتاب به یکی از گونه‌های اصلی ادبیات کودک می‌پردازند. همگی این گونه‌ها از آغاز در تثبیت ادبیات کودک به عنوان بخشی مستقل در حوزۀ نشر و فرهنگ ـ قرن هفدهم و هجدهم و حتی پیش‌تر از آن ـ به رسمیت شناخته شده‌اند. آنچه از مطالعۀ این این کتاب برمی‌آید، ارائۀ تصویری کلی از ادبیات کودک است.

فابل را می‌توان نخستین ریخت ادبیات نوگرای کودک درنظر گرفت که در سرتاسر سومر، هندوستان، یونان و روم و نیز اروپای سده‌های میانه مورد توجه کودکان بوده است. فابل ریخت‌های بسیاری دارد و درازا و پیچیدگی آن از نمونه‌ای به نمونۀ دیگر متفاوت است؛ ولی همگی آنها بر آن بوده‌اند تا به کمک یک داستان تمثیل‌وار پرکشش با شخصیت‌هایی جالب دست به آموزش درس و نکته‌ای مهم بزند. فابل‌ها همچنین اغلب به منظور آموزش دروس و نکات سیاسی خاص یا کلی به کار رفته است. فصل نخست کتاب دربارۀ فابل در ادبیات کودکان است.

فصل دوم درآمدی فشرده بر پیشرفت شعر کودک از قرن هفدهم است. بخش قابل توجهی از شعر کودک محکوم به احساس‌گرایی و جزئی‌محوری بوده‌اند؛ ولی تک‌تک این نمونه‌ها در قیاس با برخوردهای آغازین کودکان در گذشته، به‌مراتب بدبینانه و کنایه‌آمیز انگاشته می‌شوند و می‌توانند دل‌مشغولی‌های کودکان را با ژرفایی بی‌مانند بررسی کنند. چیستی حقیقی شعر کودک، درون‌مایۀ آن، مخاطب اصلی‌اش، زبان و گونۀ ویژه‌اش همیشه مورد پرسش و گمانه‌زنی بوده و راهنمای ویژه و مشخصی در اختیار قرار نداده است.

حکایات اخلاقی و آموزنده در ادبیات کودک در فصل سوم آمده است. کاربست واقع‌گرایی به منظور آموزش، هدف اصلی ادبیات داستانی کودک است که از قصۀ اخلاق‌گرای قرن هجدهم تا رمان پرسمان نوگرا قابل بررسی است. آموزش‌گرایی آشکار در ادبیات داستانی کودک قرون نوزده و بیست کمرنگ‌تر شد. رمان آموزشی کودک در سال‌های پایانی قرن بیستم دست به طرح پرسش‌های سیاسی و اجتماعی بسیار مستقیمی زد؛ در حالی که قصه‌های اخلاق‌گرای نخستین نشان دادند که بیشتر مشکلات را می‌توان با رفتار بهتر یا اندیشۀ منطقی‌تر حل کرد.

فصل چهارم کتاب اختصاص به داستان‌های مدرسه‌ای دارد. تمرکز داستان‌های مدرسه‌ای عموما بر فرآیند اجتماعی‌سازی است: شخصیت‌ها می‌آموزند که چگونه و با موفقیت پا به جامعه بگذارند و نیازهای شخصی و اجتماعی‌شان را با هم آشتی دهند. یک درون‌مایۀ اصلی در تمامی داستان‌های مدرسه‌ای بحث تعادل میان فرمان‌برداری و ایستادگی و نیز قدرت و خودمختاری است.

کانون خانواده بستر اصلی ادبیات داستانی خانوادگی قرن هفدهم تاکنون بوده، هرچند از قرن نوزدهم تاکنون این داستان‌ها بیشتر به روابط خواهر و برادری پرداخته‌اند تا فرزندان با پدرومادر. در فصل پنجم دربارۀ داستان‌های خانوادگی در ادبیات کودکان بحث و بررسی صورت گرفته است.

فصل ششم کتاب به بررسی ادبیات خیالی اختصاص یافته است. ادبیات خیالی به عنوان یک مفهوم، در درک ادبیات کودک نقشی محوری بازی می‌کند. برخی بر این باورند که ادبیات خیالی هستۀ اصلی آثار کودک است و حتی چنان‌چه جولان آزادانۀ خیال در کتاب‌های خیال‌انگیز و نامحدودی چون «آلیس در سرزمین شگفتی‌ها» یا «آهنگ‌ها، قصه‌ها، گیاه‌شناسی و الفبای دیوانگی» نبود، ادبیات کودکی نیز به وجود نمی‌آمد.

نخستین کتاب‌های کودک اغلب ماجرا را به عنوان چیزی نمایش می‌دادند که می‌بایست از آن دوری شود؛ ولی داستان ماجرایی پس از میانۀ قرن نوزدهم به عنوان نوشتاری ارائه شد که ممکن است ماجراهایش برای هر کسی رخ دهد و در بیشتر مواقع می‌باید با آغوش باز آنها را پذیرفت. در فصل پایانی کتاب دربارۀ داستان ماجرایی در ادبیات کودک بررسی صورت گرفته است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات