حکمت‌نامه رضوی

حکمت‌نامه رضوی
پدیدآوران	محمدی ری‌شهری، محمد (نویسنده)، شیخی، حمیدرضا (مترجم)
ناشر	موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث
مکان نشر	ایران - قم
سال نشر	1393ش
چاپ	یکم
شابک	‎978-964-493-798-9
موضوع	علي بن موسي (ع)، امام هشتم، 153 - 203ق، علي بن موسي (ع)، امام هشتم، 153 - 203ق. - احاديث، فرزانگي - جنبه هاي مذهبي - اسلام
زبان	عربی - فارسی
تعداد جلد	4
کد کنگره	م34 ح8 / 47 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

حکمت نامه‌ رضوی، اثر محمد محمدی ری‌شهری (1325-1401ش) و ترجمه حمیدرضا شیخی(متولد 1327ش) به بیان زندگانی امام رضا(ع) و گردآوری و دسته بندی سخنان ایشان اختصاص یافته است. این اثر حائز رتبه اول در هشتمین جشنواره بین المللی کتاب سال رضوی در سال ۱۳۹۴ شد.

ساختار

کتاب شامل يک درآمد، هشت بخش و ۴۵ فصل است.

گزارش محتوا

در آغاز گزارش کوتاهی از زندگی امام رضا، دوران امامت، سفر اجباری ايشان به خراسان، پذيرفتن ولايت‌عهدی مأمون، عظمت علمی و عملی ايشان، شمار احاديثی که از ايشان نقل شده، و شهادت و زيارت آن بزرگوار ارائه می‌‌شود. سپس حکمت‌‌های به يادگار مانده از ايشان در زمينه مسائل عقلی، علمی، اعتقادی، سياسی، عبادی، اخلاقی و پزشکی، با نظمی نوين در هشت بخش گزارش می‌‌گردد.

در آغاز کتاب، گزارش کوتاهی از زندگی امام رضا(ع)، دوران امامت ایشان، سفر اجباری ایشان به خراسان، پذیرش ولایت عهدی مأمون، عظمت علمی و عملی ایشان، شمار احادیثی که از ایشان نقل شده، و شهادت و زیارت آن بزرگوار ارائه می‌گردد. متن اصلی کتاب را حکمت‌های به یادگار مانده از آن حضرت تشکیل می‌دهد که در فصل‌های متعدد و با نظمی نوین گزارش شده است.

حکمت نامه رضوی از یک درآمد، هشت بخش و ۴۵ فصل تشکیل شده است که عناوین بخش‌های آن عبارت اند از: حکمت‌های عقلی و علمی، حکمت‌های عقیدتی، حکمت‌های اعتقادی ـ سیاسی، حکمت‌های عبادی، حکمت‌های اخلاقی و عملی، حکمت‌های بهداشتی و پزشکی، حکمت‌های جامع و حکمت‌های گوناگون.

بخش اوّل: ره نمودهای معرفتی. در اين بخش، حكمت‌های عقلی و علمی رضوی در دو فصل ، گزارش شده اند:

در فصل اوّل ، جايگاه عقل از نگاه اسلام، آثار و نشانه‌های به كارگيری عقل در زندگی و علايم كمال آن ، ارائه می‌گردند.

در فصل دوم ، ره نمودهايی در باره ارزش علم و حكمت، نقش آشنايی با علوم و معارف پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) در تقويت بنيان‌های نظام اسلامی، آداب و آفات تعليم و تعلّم ، نشانه‌های علم و معرفت، ناپسندی اظهار نظر بدون علم و همزيستی با مردم نادان مطرح می‌شود.

بخش دوم: ره نمودهای اعتقادی. در اين بخش، ره نمودهای حكيمانه امام رضا(ع) در باره باورهای دينی در ده فصل گزارش می‌گردد:

فصل اوّل به مباحثِ كلّی مرتبط با باورهای دينی اختصاص دارد ، مانند: تعريف ايمان، فرق ايمان و اسلام، چيزهايی كه ايمان به آنها ضروری است، درجات ايمان، آثار ايمان و نشانه‌های مؤمن، حقوق مؤمن و آفات ايمان.

فصل دوم در باره شناخت خداوند سبحان است. در اين فصل، مباحثی مانند: ارزش خداشناسی، حكمت وجوب خداشناسی، مبادی (زمينه ها و خاستگاه های) خداشناسی، مباحث مرتبط با توحيد و يگانگی خدا و مباحث مرتبط با اسما و صفات الهی مطرح می‌گردد، و در ادامه مشروح مناظره امام(ع) با متكلّم خراسان ، سليمان مروزی ، در باره اسما و صفات الهی گزارش می‌شود. پايان بخش اين فصل، احاديثی در موضوع موانع و حجاب‌های معرفت است.

فصل سوم به باورهای اسلامی در زمينه قضا و قدر اختصاص دارد. اين فصل با تبيين جايگاه قضا و قدر در آفرينش آغاز می‌شود و با تأكيد بر ضرورت خشنودی از مقدّرات الهی پايان می‌يابد. همچنين در ضمن مطالب ، تحليل هايی در باره تقدير خوش بختی و بدبختی، و جبر و تفويض و امر بين الأمرين ارائه می‌گردد.

در فصل چهارم ، مباحثی در باره نبوّت عامّه گزارش می‌شود ، مانند: حكمت نبوّت، علّت اختلاف معجزات انبيا، عصمت پيامبران، تعداد پيامبران و پيامبران اولوا العزم.

در فصل پنجم ، سخنانی كه از امام رضا(ع) در باره انبيای الهی نقل شده ، گزارش می‌شوند. اين فصل با مباحث مرتبط با آدم(ع) و شجره ممنوعه آغاز می‌گردد و در ادامه، ازدواج او و چگونگی تناسل طبقه دوم انسان ها بيان می‌شود. سپس به پاره ای از اخبار مربوط به نبوّت نوح، ابراهيم، يوسف، اسماعيل صادق الوعد، موسی و عيسی - كه درودهای خدا بر همه آنان باد - اشاره می‌گردد.

موضوع فصل ششم ، نبوّت خاتم پيامبران است. در اين فصل ، مباحثی مانند: استدلال‌های امام رضا(ع) در باره نبوّت خاتم انبيا(ص) ، شاهد نبوّت ايشان، شكافته شدن ماه به اعجاز ايشان ، و نيز ويژگی ها و سنّت‌های ايشان مطرح می‌شود.

فصل هفتم در باره مباحث قرآنی است و با سخنان امام(ع) در باره اعجاز قرآن و فضايل و خصايص اين كتاب آسمانی آغاز می‌شود و با مسائلی مانند: حدوث قرآن، اوّلين و آخرين سوره ای كه بر پيامبر(ص) نازل شد، و تحريم جدال در قرآن ادامه می‌يابد. سپس تفسير ۷۸ آيه از آيات قرآن كه از امام رضا(ع) نقل شده ، ارائه می‌گردد. پايان بخش اين فصل ، مطالبی در باره قرآنْ درمانی است. گفتنی است مباحث مرتبط با تلاوت قرآن در فصل ششم از بخش «حكمت‌های عبادی» خواهد آمد.

در فصل هشتم ، مباحثی در باره مرگ مطرح می‌شود، مانند: فرشته مرگ، مرگ همه موجودات زنده حتّی ملك الموت، تأكيد بر آماده شدن برای مرگ، توصيف مرگ، سؤال قبر، و آنچه موجب پيشگيری از عذاب قبر می‌گردد.

فصل نهم به روز رستاخيز اختصاص دارد. محورهای مطالب اين فصل عبارت اند از: استدلال عقلی امام(ع) برای كسانی كه منكر عالم آخرت هستند، نزديكی قيامت از نگاه پيامبر خدا(ص) ، مهم ترين پرسش ها از انسان در روز قيامت، كسانی كه بدون حساب به دوزخ منتقل می‌شوند، و گستره رحمت الهی در آن روز.

موضوع فصل دهم ، بهشت و دوزخ است. اين فصل با گزارش و تحليلی در باره آفرينش بهشت و دوزخ آغاز می‌گردد و سپس نكاتی در باره انتخاب بهشت، و تأكيد بر اين كه انتخاب راه بهشت، بدون تحمّل سختی‌های اين راه امكان پذير نيست ارائه می‌گردد. بيشترين گناهی كه موجب ورود به دوزخ می‌شود، موانع دوزخی شدن، و گناهانی كه موجب تشديد عذاب دوزخ و يا خلود در آن می‌گردند ، مطالب بعدی اين فصل اند.

بخش سوم: ره نمودهای اعتقادی – سياسی. در اين بخش ، حكمت هايی كه آميزه ای از باورهای دينی و سياسی اند ، در هشت فصل گزارش می‌شوند:

فصل اوّل به مباحث كلّی امامت و رهبری اختصاص دارد ، مانند: فرق ميان رسول و نبی و امام، حكمت امامت و رهبری، خطر جهالت در باره امام و رهبر الهی، وظايف امام، حقوق متقابل امام و مردم. اين فصل با گزارشی از برخورد امام(ع) با غاليان، پايان می‌يابد.

فصل دوم به جايگاه با عظمت خاندان رسالت در اسلام ، اشاره دارد. در اين فصل ، ابتدا توضيح داده می‌شود كه مقصود از عنوان «اهل بيت» در قرآن و احاديث اسلامی چيست و چه كسانی مصاديق آن اند، و در ادامه مباحثی مانند: نقش اهل بيت در خداشناسی و يكتاپرستی، شمار امامان اهل بيت، دانش اهل بيت، ويژگی‌های اهل بيت، مكارم اخلاق و ولايت اهل بيت مطرح می‌گردد. همچنين نسبت به غلو در باره مقام آنان هشدار داده می‌شود. پايان بخش اين فصل ، احاديثی است در باره شيعيان اهل بيت و نيز كسانی است كه از اين خاندان محسوب می‌شوند و يا از اين خاندان به شمار نمی آيند.

موضوع فصل سوم ، خلافت بلافصل امام علی(ع) ، پس از پيامبر خدا(ص) است. در اين فصل ، رواياتی كه با تعبيرهای گوناگون ، اين مدّعا را اثبات می‌كنند ، گزارش شده و پايان بخش آن، نهی از غلو در فضايل آن امام است.

فصل چهارم به فضايل همسر امير مؤمنان و مادر امامان ، فاطمه عليها السلام اختصاص دارد. گفتنی است آوردن اين فصل در ضمن حكمت‌های اعتقادی - سياسی، بِدان جهت است كه اصولاً جايگاه اعتقادی - سياسی خاندان رسالت، آميخته با جايگاه آن بزرگوار است. افزون بر اين، مواضع سياسی آن بانو پس از وفات پدر بزرگوارش پيامبر خدا، نقشی اساسی در تبيينِ اصل اعتقادی - سياسی امامت و رهبری در اسلام داشته است.

در فصل پنجم به پاره ای از فضايل امام حسن(ع) و امام حسين(ع) اشاره شده است.

موضوع فصل ششم، امامت امام رضا(ع) است. در اين فصل با گزارش هايی در باره ادلّه امامت آن امام پس از پدر بزرگوارش آغاز می‌شود، سپس با مباحث مختلفی مانند: مبارزه ايشان با جريان انحرافی واقفيّه، فضايل و مناقب ايشان، و كسانی كه مورد دعا و يا نفرين ايشان قرار گرفته اند، ادامه می‌يابد. همچنين مسئله سفر اجباری ايشان به خراسان و پذيرفتن ولايت عهدی مأمون در اين فصل مطرح می‌گردد.

تصريح آن امام بر امامت فرزند بزرگوارش امام جواد(ع) و نماز خواندن ايشان بر جنازه پدر نيز در اين فصل، گزارش شده است.

در فصل هفتم، شماری از مباحث مرتبط با موضوع مهدويت مطرح شده است، مانند: تنصيص بر امامت امام مهدی(ع) ، ويژگی‌های امام مهدی(ع) ، حكمت غيبت، نشانه‌های ظهور، جمعی از ياران، دعا برای ايشان و فضيلت انتظار فَرَج ايشان.

فصل هشتم به مرجعيت علمی اهل بيت پس از پيامبر(ص) برای جهان اسلام پرداخته است. مرجعيت علمی اهل بيت در واقع، يك موضوع معرفتی، اعتقادی و سياسی است و احاديث فراوانی بر آن دلالت دارند كه از جمله آنها حديث متواتر ثقلين[۱]است. با تأمّل در احاديث اين فصل، به نكات مهمّی در تبيين مرجعيت علمی اهل بيت(ع) می‌توان دست يافت، مانند: نقش ترويج معارف اهل بيت(ع) در جهانی شدن اسلام، نقش اصول گرفته شده از آنان در اجتهاد، راه علاج اختلاف احاديث و....

بخش چهارم: ره نمودهای عبادی. در اين بخش ، ره نمودهای حكيمانه امام هشتم(ع) در زمينه عبادات ، در ده فصل ارائه می‌گردند:

در فصل اوّل ، مباحثی مانند: وجوب عقلی عبادت، حكمت عبادت، اخلاص در عبادت، و انواع عبادت مطرح می‌شوند و با هشدار در باره شهرت يافتن به عبادت ، پايان می‌يابد.

فصل دوم ، به موضوع اذان اختصاص دارد. اين فصل ، شامل گزارش هايی در باره تشريع اذان، حكمت اذان، فضيلت اذان، ادب شنيدن اذان، بركت اذان گفتن در منزل و توصيه به اذان گفتن در گوش نوزاد است.

فصل سوم در باره نماز است. در اين فصل ، مباحثی مانند: حكمت نماز، حكمت نماز جماعت، فضيلت نماز، اهمّيت حضور قلب در نماز، و تأكيد بر نماز اوّل وقت مطرح می‌شود و در ادامه گزارش هايی در باره نماز شب، نماز پيامبر(ص) ، نماز ايشان در ماه رمضان، نماز حاجت و نماز استخاره می‌آيد.

همچنين فضيلت نماز در مسجد الحرام، مسجد النبی و مسجد كوفه بيان می‌گردد. پايان بخش اين فصل، هشدار در باره ترك نماز و تضييع آن است.

در فصل چهارم ، ره نمودهای حكيمانه امام در باره روزه ارائه می‌گردد، مانند: فضيلت ماه رمضان، حكمت وجوب روزه داری در اين ماه، دعای فرشتگان برای روزه دار، ضرورت آمادگی برای ورود به مهمان سرای الهی ، و دعای سحر.

در فصل پنجم، مباحثی در باره حج مطرح می‌شود. اين فصل با تبيين حكمت اين حُكم الهی و فضيلت آن آغاز می‌گردد و با اشاره به ادب اقامت در مكّه پايان می‌يابد.

موضوع فصل ششم ، تلاوت قرآن است و در آن، ره نمودهايی در باره بركت خواندن قرآن در خانه، فضيلت نگاه كردن به قرآن، خواندن قرآن با صدای زيبا، ادب باطنی تلاوت قرآن، و آنچه در قرائت قرآن بايد از آن اجتناب كرد ، ارائه می‌گردد.

فصل هفتم به ره نمودهايی در باره دعا اختصاص دارد، مانند: فضيلت دعا و اهمّيت آن در سختی و راحتی، ادب دعا كردن، بهترين زمان و مكان برای دعا، شرايط اجابت دعا، افراد مستجاب الدعوه، و حكمت تأخير اجابت دعا.

در فصل هشتم، بيست و دو دعا از امام هشتم(ع) گزارش می‌شود كه نخستين آنها دعای قنوت نماز جمعه و پايان بخش آنها ، دعای بيمار است.

فصل نهم ، ره نمودهايی در باره ياد خدا و اذكاری مانند: تهليل، تسبيح، تحميد، حوقله (لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه) ، استعاذه، استغفار و صلوات بر محمّد و خاندان ايشان است. همچنين ره نمودهايی در باره ياد خدا در شروع نوشتار ، و هنگام ترس و وحشت، و هشدار نسبت به موانع ذكر ، ارائه می‌گردد.

در فصل دهم ، زيارت قبر انبيا، اوصيای آنان و صالحان توصيه شده و به طور خاص، زيارت پيامبر(ص) ، اهل بيت(ع) ، امام علی(ع) ، امام حسين(ع) ، امام كاظم(ع) ، و حضرت معصومه عليها‌السلام مورد تأكيد قرار گرفته است.

بخش پنجم: ره نمودهای اخلاقی و عملی. در اين بخش ، ره نمودهای حكيمانه امام رضا(ع) در زمينه زيبايی ها و زشتی‌های اخلاقی و عملی در سه فصل ارائه می‌شود:

فصل اوّل به تبيين مكارم اخلاق و محاسن اعمال اختصاص دارد كه با حُسن خلق آغاز می‌شود.

در فصل دوم ، ره نمودهايی در باره نظافت و آرايش ارائه می‌شود. اين فصل را می‌توان بخشی از فصل اوّل به حساب آورد.

فصل سوم ، ويژه تبيين زشتی‌های اخلاقی و عملی است كه از بداخلاقی و آزار مسلمانان آغاز می‌گردد.

بخش ششم: ره نمودهای بهداشتی و پزشكی. در اين بخش ، حكمت هايی كه در باره امور بهداشتی و درمانی از امام رضا(ع) نقل شده ، در چهار فصل تقديم علاقه مندان می‌گردد:

فصل اوّل ، ويژه ره نمودهايی در باره خوردن و آشاميدن است، مانند: پرهيز از پرخوری، سبك خوردن شام، وعده‌های غذا، و آداب خوردن و آشاميدن.

فصل دوم ، ويژه تبيين نقش استفاده از ميوه ها و برخی از خوردنی ها و آشاميدنی ها در پيشگيری و يا درمان شماری از بيماری هاست.

فصل سوم به ره نمودهايی اختصاص دارد كه از امام رضا(ع) در زمينه مسائل پزشكی نقل شده است. اين فصل با تأكيد بر اين كه در نظام آفرينش، همه بيماری ها قابل درمان اند، آغاز می‌شود و در ادامه اموری كه موجب پيشگيری و يا درمان شماری از بيماری می‌شوند مطرح می‌گردد.

در فصل چهارم ، رساله ذهبيّه منسوب به امام رضا(ع) به طور كامل گزارش شده است و در ادامه ضمن تحليلی كوتاه ، به نقدهايی در باره انتساب اين رساله به آن امام ، پرداخته شده است.

بخش هفتم: ره نمودهای جامع. در اين بخش ، احاديثی كه مباحث متنوّعی در آنها مطرح گرديده ، در هشت فصل گزارش می‌شوند. شايان ذكر است به دليل بلند بودن متن بيشتر احاديث اين بخش ، تلاش شده است تا با به كارگيری قريب دويست عنوان فرعی ، در حدّ امكان ، بازيابی مطالب آنها تسهيل گردد.

در فصل اوّل ، يكی از نوشتارهای منسوب به امام رضا(ع) با عنوان «محض الاسلام (اسلام ناب)» نقل شده است. بر اساس آنچه شيخ صدوق رحمه اللّه در كتاب عيون أخبار الرضا(ع) آورده، مأمون از امام رضا(ع) درخواست كرد كه اسلام ناب را در نوشته ای برای او خلاصه كند و امام(ع) در پاسخ، رساله محض اسلام را نوشت.

فصل دوم در باره حكمت شماری از احكام فقهی است كه محمّد بن سنان از امام رضا(ع) نقل كرده است.

فصل سوم ، به آنچه فضل بن شاذان (شادان) در باره حكمت عقايد و احكام ، از امام رضا(ع) نقل كرده است ، اختصاص دارد.

در فصل چهارم تا هشتم اين بخش ، مناظره‌های امام رضا(ع) با رؤسای اديان و مكتب‌های مختلف، و نيز پاسخ‌های ايشان در مجلس فقها و متكلّمان گزارش می‌گردد.

بخش هشتم: ره نمودهای گوناگون. سخنان حكيمانه ای كه در قالب بخش ها و فصول گذشته قابل ارائه نبوده، در بخش هشتم حكمت نامه رضوی تحت عنوان «ره نمودهای گوناگون» تقديم علاقه مندان آشنايی با معارف اهل بيت(ع) می‌شوند.

منابع مقاله

مقدمه کتاب