الانتصار

الانتصار

نام کتاب	الانتصار
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه (محقق) علم‌الهدی، علی بن الحسین (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏الف‎‏8
موضوع	شیعه - دفاعیه‎ها و ردیه‎ها فقه جعفری - قرن 5ق.
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1415 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE36AUTOMATIONCODE

نام‌هاى ديگر كتاب: الانفرادات في الفقه و الانتصار لما أجمعت عليه الإماميّة و مسائل الانفرادات في الفقه

مؤلف

سيد ابو القاسم على بن حسين موسوى بغدادى، معروف به شريف مرتضى يا علم الهدى (م 436 ق).

منزلت كتاب

كتاب الانتصار از مشهورترين كتب فقهى سيد مرتضى (قده) است كه همچون كتاب‌هاى «مسائل الناصريات» و «جمل العلم و العمل» در طول تاريخ مورد توجه فقهاى عظام واقع شده است.

اين كتاب كه در بردارندۀ منفردات و نظريات خاص مذهب شيعه است در جواب به تشنيع و بدگويى نسبت به مذهب شيعه نوشته شده است.

اگر چه در اين كتاب مؤلف از استدلال‌هاى فقهى متعارف خوددارى نموده و يا كمتر استفاده كرده است ولى به علت اين كه در دفاع از شيعه نوشته شده و به طرح نظريات و اقوال مذاهب مختلف اهل تسنن نظير شافعى، مالكى، حنفى و حنبلى پرداخته است به صورت كتابى كه فقه مقارن را تبيين مى‌نمايد در آمده است.

كتاب الانتصار از جهت تاريخى بر تمامى كتاب‌هاى فقه مقارن در تاريخ فقه شيعه مقدم بوده و متأخرين از سيد مرتضى، همچون شيخ الطائفه، محمد بن حسن طوسى و علامۀ حلى به آن عنايت خاصى داشته‌اند و كتاب مسائل الخلاف شيخ طوسى نيز به همين سبك تأليف شده است.

كتاب در بردارندۀ بيش از 336 مسألۀ فقهى است كه مؤلف از ذكر تفصيلى روايات و اقوال فقهاء خوددارى نموده است و بيشتر به اجماع و آيات قرآن كريم استناد نموده است.

بنظر مى‌رسد اجماعاتى كه مؤلف در كتاب ذكر نموده است به عنوان حجت بر عليه مخالفين مذهب تشيع و بدگويان و تقبيح كنندگان ذكر نموده است و با اجماع مصطلح در مذهب شيعه كه كاشف از قول معصوم (ع) فرق دارد و حتى در بسيارى از موارد عبارت فالموافق للإماميّة في هذه المسألة أكثر من مخالفينا ديده مى‌شود كه نشان از اين دارد كه مؤلف در مقام بيان زياد بودن طرف‌داران نظريات فقهى مذهب تشيع است.

وى در قسمتى از خطبۀ كتاب اين گونه مى‌نويسد: و كيف لا يعد خلافا من يرجع في مذهبه إلى أقوال أهل البيت (ع) الذي جعل النبي (ص) أقوالهم لكتاب الذي لا يأتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه في قوله (ع): إني مخلف فيكم ما إن تمسكتم بهما لن تضلّوا كتاب اللّه و عترتي أهل بيتي و إنهما لن يفترقا حتى يردا علي الحوض و لهذا ذهب كثير من علماء المعتزلة و محصليهم إلى أنّ إجماع أهل البيت (ع) وحدهم حجّة. (أعيان الشيعة 118/1 به نقل از مقدمۀ كتاب الانتصار).

بنابراين مبناى مؤلف اين است كه اكثريت نداشتن دليل بطلان يك مذهب نيست زيرا كه در سرزمين‌هاى مختلف علماى مذاهب مختلف همچون ابو حنيفه يا شافعى يا مالك داراى نظريات منفردى بوده‌اند و مورد اهانت و شفاعت واقع نشده‌اند بنابراين اگر علماء و فقهاى شيعه با استناد به گفته‌هاى امامانى همچون امام محمد باقر (ع)، امام صادق (ع)، امام زين العابدين (ع) و حتى امير المؤمنين (ع) داراى نظريات منفردى باشند نبايد مورد اهانت واقع شوند.

در الذريعة9 كتاب به نام الانتصار نام برده شده كه الانتصار تأليف شيخ مفيد (م 413 ق) و الانتصار تأليف على بن حسين مسعودى صاحب مروج الذهب (م 346 ق) از معروفترين آنان است.

تأليف و انتشار

بنابر آنچه در مستدركات أعيان الشيعة آمده است اين كتاب پس از سال 420 ق تأليف شده است. (مستدركات أعيان الشيعة 294/5).

اولين بار اين كتاب در ضمن كتاب جوامع الفقهيه در سال 1276 ق چاپ شده است. كتاب جوامع الفقهيه شامل 91 كتاب از كتب قدماء همچون «المقنع» و «الهداية» شيخ صدوق، «الانتصار»، «المسائل الناصريات» مى‌باشد. (الذريعة252/5).

كتاب موجود در سال 1415 ق در مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است و محقق آن شيخ على دباغ و همين‌طور گروه تحقيق جامعۀ مدرسين مى‌باشند.

نسخه‌ها

در الذريعةفقط يك نسخه كه متعلّق به كتابخانۀ آستان قدس رضوى است و در سال 596 ق نوشته شده است اشاره شده است. (الذريعة).

در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه چهار نسخۀ خطى را ذكر نموده است كه عبارتند از:

1 و 2 - دو نسخه از كتابخانۀ آستان قدس رضوى با شماره‌هاى 2234 و 981 كه به ترتيب در سال‌هاى 594 ق و 984 ق نوشته شده‌اند.

3 و 4 - دو نسخه از كتابخانۀ دانشگاه تهران با شماره‌هاى 3244 و 5377 كه به ترتيب در قرن 9 و 10 و همين‌طور سال 987 نوشته شده‌اند. (مقدمه‌اى بر فقه شيعه).

نُسخ مورد اعتماد

در چاپ كتاب موجود از 3 نسخۀ خطى استفاده شده كه عبارتند از:

1 - نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى با شمارۀ 2234 كه در سال 596 ق نوشته شده است. اين نسخه كم غلط و نسخۀ نفيسى است كه فقط صفحۀ اول آن موجود نيست و نسخۀ اصلى مورد اعتماد در چاپ كتاب مى‌باشد.

2 - نسخۀ كتابخانۀ مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس با شمارۀ 1573 كه در سال 1068 ق استنساخ آن تمام شده است و با رمز «أ» مشخص شده است.

3 - نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى در مشهد با شمارۀ 7446 كه در سال 1067 ق نسخه بردارى آن پايان يافته است و با رمز «ب» مشخص شده است.

تقسيم بندى مطالب

تقسيم‌بندى مطالب كتاب بيشتر شبيه به كتاب‌هاى هداية و المقنع شيخ صدوق مى‌باشد و از فروعات متداول در زمان ما و تقسيم‌بندى منظم و مرتب متعارف در آن اثرى ديده نمى‌شود.

مباحث موجود در كتاب عبارتند از: طهارة، صلاة، صيام، زكاة، حج، نكاح، طلاق ظهار، ايلاء، لعان، عدۀ زنان، ايمان، نذور و كفارات، عتق، تدبير، مكاتبه، صيد و ذبائح، اشربه و لباس، بيوع و ربا و صرف، شفعه، قضاء، شهادات، حدود و قصاص، ديات، فرائض، مواريث و وصايا.

كتاب خمس در ضمن كتاب زكاة مطرح شده است.

كتاب عدۀ زنان كه مباحث عدۀ طلاق و عدۀ مرگ را در بردارد در كتاب موجود به صورت بحث مستقلى مطرح شده است.

ويژگى‌ها

از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب طرح فقه مقارن بين مذاهب اسلامى است. اين خصوصيت از طرفى نشانگر احاطۀ وسيع مؤلف به نظريات مذاهب اسلامى است و از طرفى موجب اطلاع از نظريات ساير فرق اسلامى و مقايسه و موازنه بين آنان مى‌باشد.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب استناد مؤلف به اجماعات شيعه است. بنظر مى‌رسد اجماعات مذكور در كتاب، اجماعات بر عليه مذاهب ديگر و حجت بر آنان است و از اجماعات متداول در درون فقه شيعه نمى‌باشد.

و در واقع مؤلف با ذكر اين اجماعات و استناد به اين كه در امت پيامبر (ص) گروهى باهم اجماع بر فساد نخواهند داشت، مشروعيت نظر شيعيان را در برابر بدگويان تقبيح كنندگان آنان اثبات مى‌كند.

مؤلف در كتاب سعى كرده كمتر از استدلال‌هاى فقهى و اصولى استفاده نموده و يا به صورت اشاره‌اى گذرا آنها را مطرح مى‌كند و همين‌طور از ذكر روايات اماميه خوددارى نموده و بيشتر به آيات قرآن كريم و روايات مذكور در كتب اهل تسنن استناد نموده است.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب دورى از تطويل و زياده‌گويى است. مؤلف سعى نموده در نهايت اختصار و ايجاز به اشكالات وارد بر منفردات مذهب اماميه جواب داده و از شرح و بسط و استيفاى كامل جواب خوددارى نمايد كه مكررا به اين مطلب اشاره مى‌نمايد.

نظريات جديد

الانتصار پر از ابتكارات و نظريات جديد بخصوص در باب اجماعات منقول و محصل است. از بارزترين نظريات مؤلف استفاده از اجماع در ابواب مختلف و تخصيص ادله مى‌باشد. به عنوان نمونه در وجه استدلال به اجماع، در صفحۀ 422 اين گونه مى‌نويسد:

لأني وجدت أصحابنا مجمعين على نفي الربا...و إجماع هذه الطائفة قد ثبت أنّه حجّة و يخص بمثله ظواهر الكتاب و الصحيح نفي الربا بين ما ذكرناه.

در جاى ديگر مؤلف مى‌نويسد: قد بيّنا في مواضع من كتبنا أن خلاف الإماميّة إذا تعيّن في واحد أو جماعة معروفة مشار إليها لم يقع به. (صفحۀ 452 الانتصار).

در ديگر كتاب مؤلف يعنى مسائل الناصريات در عدم قدح مخالفت افراد پس از انقعاد اجماع اين گونه مى‌گويد: و لا اعتبار بما يتجدد من الخلاف بعد الإجماع. (مسائل الناصريات صفحات 273 و 385).

در باب تقدم اجماعات بر ساير ادله، نه تنها اجماع را مقدم بر اصول عمليه نظير احتياط و برائت مى‌داند بلكه بر آيۀ قرآن و حتى كل آيات قرآن مقدم مى‌داند.

به عنوان نمونه: و الحجّة لنا بعد الإجماع الطائفة، طريقة برائة الذمّة، دليلنا على ما ذهب إليه الإجماع المتقدم و طريقة الاحتياط أيضا، دليلنا الإجماع المتردد، و طريقة الاحتياط و برائة الذمّة.

و در بحث ذكر ركوع و سجود: و الذي يدل على وجوبه بعد إجماع الطائفة، كل آية من القرآن اقتضت بظاهر الأمر بالتسبيح. (صفحات 5، 149، 169، 178 الانتصار).

نكتۀ قابل ذكر اين كه در مواردى كه در كتاب احتياط و برائة ذمه در كنار هم آمده است برائة ذمه نه به معنى اصل برائة بلكه به معنى يقين به برائة ذمه يعنى احتياط مى‌باشد.

از ديگر نظريات اصولى مؤلف در مسألۀ طهارت پوست متية ذكر مى‌نمايد، سقوط اخبار متعارض است: إذا تعارضت الأخبار مسقط الاحتجاج بها و رجعنا إلى ظاهر نصّ الكتاب. (صفحۀ 92).

توجه به مسألۀ تعبد در احكامى كه علت تشريع آنها مجهول است. به عنوان نمونه در مسألۀ قرار دادن دو جريده (چوب تازه) در كنار ميت اين گونه مى‌نويسد: و ليس ينبغي أن يعجب عن ذلك، فالشرايع المجهولة العلل لا يعجب منه. (صفحۀ 132 كتاب).

از ديگر نكات اصولى اين كه مؤلف اخبار آحاد را حجت شرعى نمى‌داند، وى در بحث نكاح متعه اين گونه مى‌نويسد:

إن هذه الأخبار كلها إذا سلمت من المطاعن و التضعيف...أخبار آحاد، و قد ثبت أنها لا توجب عملا في الشريعة، و لا يرجع بمثلها عما علم و قطع عليه. (صفحۀ 269).

با اين حال مؤلف در بسيارى از كتاب‌هايش به اخبار آحاد استناد نموده و از آنان استفاده مى‌نمايد. در همين بحث نكاح مؤلف به ادلۀ عقلى نيز استناد نموده است: إنّه قد ثبت بأدلة الصحيحة أن كل منفعة لا ضرر فيها في عاجل و لا آجل مباحة بضرورة العقل و هذه صفة نكاح المتعة. (صفحۀ 268).

مؤلف در مباحث مختلف قبول يك نظريه را منوط به اجماع، نصوص و طرق علمى مى‌داند و استناد اهل تسنن را به اخبار آحاد موجب ظن دانسته و آن را كافى نمى‌داند و اصولا در عبارت‌هاى كتاب عبارت «علمنا» زياد ديده مى‌شود. به عنوان نمونه مؤلف در بحث ضمان صقاع اين گونه مى‌نويسد:

قال من خالفنا في هذه المسألة على تباين أقوالهم يرجعون فيها إلى ما يقتضيه الظن من قياس واحد أو خبر واحد و نحن نرجع إلى ما يقتضيه العلم، فقولنا أولى على كل حال. (صفحۀ 468).

گفتار بزرگان

أعيان الشيعة: و قد جمع السيد الشريف المرتضى علم الهدى ذو المجدين قدس اللّه روحه ما انفردت به الإماميّة أو ظن انفرادها به و لها موافق فيه في جميع أبواب الفقه من الطهارة إلى الديات في كتاب سماه الانتصار. (أعيان الشيعة 117/1).

و در جاى ديگر به نقل از علامۀ حلى در الخلاصة: متوحد في علوم كثيرة على فضله متقدم في علوم و عدّ منه الفقه و جل مؤلفاته لم يسبق إليها في الفقه، الناصريات شرح مسائل لجده الناصر، الانتصار فيما انفردت به الإماميّة، الجمل. (أعيان الشيعة 145/1).

مستدركات أعيان الشيعة: و ألّف في الفقه المقارن فوازن بين مذهبه محتجا له و بين المذاهب الأخرى محتجا عليها، و له في ذلك كتب أهمها: الانتصار و الناصريات. (مستدركات أعيان الشيعة 282/5).

در جاى ديگر: و من خير كتب الدالة على سعة اطلاعه و اجتهاده كتاباه الناصريات و الانتصار فقد ظهر مدى إلمامه بالمذاهب الفقهية الإسلاميّة. (مستدركات أعيان الشيعة 277/5).

ريحانة الأدب: الانتصار فيما انفردت به الإمامية، در فقه، در بيان احكامى كه فرقۀ شيعه از طرف مخالفين، بجهت خلاف اجماع بودن آنها مورد تشنيع بوده‌اند و ثابت كرده كه شيعه در هر يك از احكام همچنانى دليلى قاطع از كتاب و سنت در دست دارد. و خلاف اجماع نبوده و بعضى از فقهاى ديگر نيز موافقت دارند. (ريحانة الأدب 187/4).

منابع و مآخذ

1 - الذريعة360/2، 400/2

2 - أعيان الشيعة 117/1 تا 119، 145

3 - مستدركات أعيان الشيعة 277/5 تا 296، 282

4 - رياض العلماء 14/4

5 - روضات الجنات 302/4

6 - ريحانة الأدب 187/4

7 - لؤلؤ البحرين 313

پیوندها

مطالعه کتاب الانتصار در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور