روض الأخیار المنتخب من ربیع الأبرار

روض الأخیار المنتخب من ربیع الأبرار
پدیدآوران	اماسی، محمد بن‌ قاسم‌ (نویسنده) فاخوری، محمود (محقق)
عنوان‌های دیگر	ربيع الابرار و نصوص الاخبار. برگزيده
ناشر	دار القلم العربي
مکان نشر	سوريه - حلب
سال نشر	1423ق. = 2003م.
چاپ	چاپ يکم
موضوع	ادبيات عربي - لطيفه، هجو و طنز
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ر‎‏201‎‏2 / 4176 ‏PJA‎‏

روض الأخیار المنتخب من ربیع الأبرار، نوشته محمد بن قاسم اماسی معروف به ابن خطیب (متوفی 940ق) خلاصه‌ای از «ربیع الابرار» زمخشری (متوفی 538ق) است. کتاب با تصحیح و تعلیقات محمود فاخوری منتشر شده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه نویسنده و پنجاه روضه است. محقق در مقدمه خود به شرح مختصری از زندگی مؤلف و آثار وی از جمله روض الاخبار پرداخته است.

گزارش محتوا

نام این کتاب حاکی از مضمون و محتوای آن است. اماسی مطالبش کتابش را از کتاب قطوری به قلم زمخشری (538ق) با عنوان «ربیع الابرار» گزینش کرده است. این کتاب به گفته اماسی «دریای سرشاری است که نه مقصد آن درک می‌شود و نه به پایان آن امیدی است»؛ و همین او را واداشته که آن را به‌اختصار گزینش کرده و مطالبی بر آن بیفزاید. آن‌گونه که خود می‌گوید: «بهترین سخنان پرمعنی و فصیح آن را استخراج و نکات نیکوی آن را به‌اختصار نوشتم تا از ملال‌آوری حاصل از فراوانی مطالب پرهیز شود، و ضبط آن بر اهل تحقیق آسان‌تر و شوق خواهان آن زیاد شود. برخی از مطالبی را هم که در کتب ادبا یافته‌ام بر آن افزودم و آنچه از علمای فاضل از حکایات لطیف و عبارات عجیب شنیده‌ام را به آن افزودم و نامش را روض الاخیار المنتخب من ربیع الابرار گذاشتم»‏.

ربیع الابرار زمخشری ‌‌از‌ زمره جنگ‌های ادبی، مانند البیان و التبین جاحظ، عیون الاخبار ابن قتیبه دینوری، عقد‌ الفرید‌ ابن‌ عبدربه، الکامل مبرد، و محاضرات راغب اصفهانی است. خصوصیت ربیع الابرار این است که از کلمات‌ مستهجن خالی است؛ در عین اینکه لطیفه فراوان دارد. البته در مقایسه با‌ کتاب‌های نامبرده باید گفت‌ عقد‌ الفرید منظم‌تر و البیان و التبیین و الکامل، اصیل‌تر است؛ و البته هر یک از کتاب‌های فوق نظم خاص خود را دارد. ربیع الابرار در 92 باب است که بعضی تبویب آن را از دیگران‌ دانسته‌اند؛ امّا دلیلی برای این قول در دست نیست و گویا همه نسخه‌های موجود همین نظم را داشته باشد. در هر باب چند حدیث مربوط به موضوع را می‌آورد و سپس سخنانی از‌ صحابه‌، تابعان و زاهدان و عالمان و اقوالی از حکمای عربی و ایرانی و غیره و نیز اشعار و امثالی نقل می‌نماید. کتاب در حسن تألیف چنان است که مورد تلخیص قرار گرفته و چند خلاصه و برگزیده از آن‌ موجود‌ است؛‏ روض الاخیار اماسی از آن جمله است.

اماسی کتابش را به آستان سلطان سلیمان بن سلطان سلیم خان تقدیم کرده است. این کتاب در زمره کتب ادبی و فرهنگ عمومی جای می‌گیرد که در قدیم علم محاضرات خوانده می‌شد و این نامی است که بر کتب ادبی اعم از شعر و نثر اطلاق می‌شود، و سعی می‌کند که موضوعات مختلف و علومی که عرب و مسلمانان می‌شناسند را در اختیار خواننده قرار دهد؛ مانند الاغانی ابوالفرج اصفهانی و عقد الفرید ابن عبدربه و عیون الاخبار ابن قتیبه. این نوع از تألیف در عصر ممالیک و عثمانیان فراوان بوده و کتب فراوانی از این دو عصر به دست ما رسیده است. این کتب به نصوص و منقولات کتب نویسندگان پیشین افزوده می‌شود؛ که البته بیشتر این کتب به‌مرورزمان به سبب بلاهای سخت و حوادثی که سرزمین‌ها را در زمان خلافت اسلامی و سلطنت ملوکی و عثمانی در هم کوبیده، از بین رفته است؛ لذا اهمیت کتبی که از عصر ممالیک و عثمانی به‌دست ما رسیده مشخص می‌شود‏.

اماسی کتابش را همچون مائده‌ای قرار داده که انواع متنوع و فراوانی از غذاها و شیرینی‌ها بر آن چیده شده یا به‌منزله سایه‌بان یا درختان یا آب‌های گواراست. خواننده در این کتاب آیات قرآنی و احادیث نبوی و منتخبی از شعر و نثر زیبا و حکمت‌ها و نامه‌ها و اخبار تشویق‌کننده را آورده که بر گستردگی گنجینه ادبی و فرهنگی نویسنده حکایت دارد. ‏.

نویسنده کتابش را به پنجاه «روضه» تقسیم کرده است که هر روضه به‌منزله همان باب یا فصلی است که معمولاً به‌کار می‌رود. هر روضه نیز به‌حسب مطالب ذکر شده در آن عنوان کوتاه یا بلندی دارد. این کتاب با روضه‌های پنجاه‌گانه‌اش سعی کرده چیزی از شئون دین و دنیا را از قلم نیندازد که از آن جمله است: عبادات، جهاد، قضا، صبر، ذکر، مکارم اخلاق، صناعات، آسمان و آنچه در آن است از ابر و باران، زمین و آنچه بر آن است از برف و بادها، لغت و لحن کلام، سفر، فصاحت و بلاغت.‏

گستردگی مطالب، نویسنده را به ذکر اخبار و اشعاری کشانده که ویژگی‌ آنها قباحت صریحی است که با آداب امروزه منافات دارد؛ و لذا ضرورتی به حفظ آنها در کتاب نیست؛ چراکه مشتمل بر فحش‌ها و ناسزاهای گفتاری است و نشر و گستردش آنها فایده‌ای ندارد و البته این موارد اندک است.‏

روضه اول کتاب با موضوع دین و عبادات با نقل مصرع لبید از زبان پیامبر(ص) «الا کل شی ما خلا الله باطل» و بیان حضرت علی(ع) به اینکه «کل ما یتصور فی الافهام فالله خلافه» آغاز شده است.

روضه پنجاه، هم درباره مرگ، مصیبت، وصیت، قبر، نعش و تعزیه با کلامی از پیامبر(ص) «اذا مات لاحدکم المیت فحسنوا کفنه و عجلوا انجاز وصیته و اعمقوا له فی قبره و جنبوه جار السوء» شروع و با بیانی از حاتم اصم «ما من صباح و مساء الا و یقول الشیطان لی: ما تاکل؟ و ما تلبس؟ و این تسکن؟ فاقولله: آکل الموت ، و البس الکفن ، و اسکن القبر» خاتمه می‌یابد.

نویسنده در آخرین بیت کتاب با جمله «جاء بفضله» به پایان رسیدن نگارش کتاب در سال 921ق را متذکر شده است ‏.

وضعیت کتاب

در تصحیح کتاب از دو نسخه استفاده شده است. ‏

در پاورقی‌های کتاب معانی برخی الفاظ، معرفی بعضی اعلام و توضیح تصحیحات ذکر شده است.

فهرست مطالب در انتهای آن ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. ذکاوتی قراگزلو، علی‌رضا، «زمخشری و ربیع الابرار»، آینه پژوهش، مهر و آبان 1370، شماره 9، صفحه 26 تا 29.