دیوان اشعار ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی

‏دیوان اشعار ابوالقاسم قائم‎مقام فراهانی
پدیدآوران	يغمايي، بدرالدين (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	جلايرنامه ديوان
ناشر	شرق
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1366ق,
موضوع	شعر فارسی - قرن 13ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏7297‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

دیوان اشعار ابوالقاسم قائم‎مقام فراهانی، مشتمل بر اشعار فارسی و عربی ابوالقاسم قائم‎مقام فراهانی (متوفی 1251ق)، متخلص به ثنایی است. در ضمیمه این کتاب اثر دیگر قائم‎مقام با نام مثنوی جلایرنامه آمده است.

کتاب توسط سید بدرالدین یغمایی تصحیح شده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر سه بخش است:

1. مقدمه مصحح با عنوان گوشه‌هایی از زندگی پرفرازونشیب قائم‎مقام فراهانی؛
2. اشعار پارسی و تازی او، مشتمل بر 1606 بیت پارسی و 87 بیت عربی (قطعات پارسی، دوبیتی و رباعیات، یعنی از صفحه 145 تا 154 کتاب به حساب نیامده است)؛
3. مثنوی جلایرنامه، شامل 1124 بیت که بر اساس نسخه استاد وحید دستگردی به‌وسیله نگارنده تصحیح و تحشیه شده و منضم به این دیوان است..

گزارش محتوا

کتاب با نگاهی به گوشه‌هایی از زندگی پرفرازونشیب قائم‎مقام فراهانی و آثارش آغاز شده است. نسب قائم‎مقام با سی‎وهفت واسطه از طریق امام زین‎العابدین(ع)، به امیرالمؤمنین علی(ع) می‌رسد و اکثر آنان افرادی هستند که از نظر ادب و فرهنگ و تاریخ و یا سیاست و خدمات دیوانی و اداری منشأ اثر بوده‌اند.

در بخشی از این مقدمه، به خدمات قائم‎مقام پرداخته شده است. از جمله مهم‎ترین خدمات قائم‎مقام، خدمت به فرهنگ کشور بوده است؛ بدین‎‎ معنی که سیاق و عبارات و نوشته‌های ایران را که از زمان صفویه رو به انحطاط گذاشته بود و مبدل به عبارت‎پردازی‎های مغلق شده، تغییر و تبدیل به عبارات سهل و ساده داده است و در واقع می‌توان قائم‎مقام را معمار نثر جدید فارسی بشمار آورد و منشآت وی گواه صادقی بر این مدعاست. قائم‎مقام نه‌تنها در نثر، بلکه در شعر نیز قدرتی بسزا دارد و در این فن هرچند که شاگرد مکتب شعرای خراسان است، اما مانند نثر، صاحب ابتکار و تصرف و شیرین‎کاری و تجدد است؛ خاصه در اشعاری که قصدی خاص دارد و می‌خواهد چیزی بگوید و مطلبی بپروراند و از آن جمله است قصیده «نونیه» که بعد از یکی از شکست‎های مجاهدان در آذربایجان که موجب شکست لشکریان ولیعهد نیز گردید و کارها را خراب و اختیار را از کف سردار لشکر به‌در برد، می‌گوید و می‌موید:

آه، از این قوم بی‎حمیت و بی‌دین

کرد ری، ترک خمسه و لر قزوین

.

اشعار کتاب با قصیده‌ای در تبریک ورود ولیعهد از تهران به تبریز آغاز شده است. پس از آن قصیده دیگری در مدح و اندرز ولیعهد و قصیده‌ای در هجو و نکوهش آصف‌الدوله آمده است.. قصاید قائم‎مقام فراهانی را می‌توان با‎ توجه‎ به‎ مضمون و نوع ادبی، به انواع: «مدح»، «گلایه»، «اندرز»، «هجو»، «نکوهش»، «مطایبه» و «طنز» تقسیم‎بندی نمود‎ که وجود این انواع ادبی، حاکی از استقلال فکری وی و عدم وابستگی محض‎ به دربار است. قائم‎‎مقام، با آمیختن و ادغام مدیحه با انواع ادبی دیگر، حتی انواع متناقضی همچون قدح (به‎منظور نقد و آگاهی‎بخشی)، شیوه‌ای متفاوت با معاصران خود در پیش گرفته و با فاصله گرفتن از ستایش‎‎های یک‎جانبه، نگاه ابزاری خود به مدح را آشکار می‌سازد. دغدغه و حساسیت قائم‎مقام نسبت به مسائل سیاسی، مالی و اخلاقی دربار، در جهت حفظ منافع‎ ملی‎ بوده که با توجه به انتقادناپذیری درباریان، وی از قالب مدح و ستایشگری در جهت بیان این دغدغه‌ها، استفاده می‌کند.

قائم‎مقام با سرودن دیوانی بر اساس مضامین ‎و انواع ادبی مختلف – به‌ویژه مسائل زمان و جامعه پیرامونی - ‎قابلیت و استعداد ادبی خود را مورد‎ تأیید‎ و تحلیل‎ بسیاری از محققان قرار داده‎ است‎. کمتر‎ شعری از قائم‎مقام دیده می‌شود که ناظر بر یک حادثه اجتماعی نباشد. از سویی‎ دیگر‎، مدایح قائم‎مقام نیز سمت ‎و سویی متفاوت با دیگر شاعران معاصر خود دارد: «مدائح او نه مانند‎ مدائح‎ فتحعلی‌خان صبا و قاآنی آن‎قدر مبالغه‎آمیز و مستهجن است و نه مثل‎ مدائح سروش و محمودخان ملک‎الشعراء آن‎قدر شیرین و مستحسن». همچنین درباره اهداف و انگیزه قائم‎مقام‎ از‎ مدیحه‎‎سرایی آمده است که: «در مدحیه‌های او که به سیاق‎ قصاید‎ کهن پارسی و بیشتر در مدح عباس‎میرزای ولیعهد سروده شده‌اند، محور اصلی مضمون بر مسائل‎ سیاسی‎ و اجتماعی‎ روز و هشدار و توجه دادن به خطرات و آفاتی است که کشور و سلطنت را‎ تهدید‎ می‌کند». البته گفتنی است که هشدار و تنبیه، بخشی از اهداف و اغراض‎ قائم‎‎مقام‎ از مدیحه‎سرایی را شامل می‌شود.

مثنوی جلایرنامه نماینده ذوق و سلیقه قائم‎مقام است که از زبان یک تن از خدمتگزاران خویش «جلایر» نام گفته است. قائم‎مقام این مثنوی را دور از تکلف شاعرانه و بدون رعایت اصول و قواعد شعری و لغوی و خلاصه به زبان عامیانه و هزل و به‎منظور شکایت و انتقاد از نابسامانی‎های آن زمان و از جمله نمایاندن نکات ذیل بیان داشته است:

1. چون پس از معاهده ترکمان‎چای جنجال و هیاهوی بسیاری در بین توده مردم بوده و سخن از خادم و خائن می‌رانده‌اند، قائم‎مقام بدین‎وسیله خادم و خائن را معرفی نموده است.
2. به این طریق خدمات عباس‎میرزا نایب‎السلطنه را به فتحعلی‎ شاه و عموم مردم ایران اعلام داشته است..

متن جلایرنامه برابر با نسخه‌ای است که مرحوم وحید دستگردی پس از مقابله با حدود پانزده نسخه تصحیح نموده و پیوست سال دهم مجله ارمغان که خود مدیریت آن را برعهده داشته چاپ و منتشر ساخته است؛ با این تفاوت که متن مزبور فاقد حواشی و توضیحات بوده است..

جلایرنامه با این ابیات آغاز می‌شود:

چنین گوید غلام تو جلایر		که من رفتم ز شرا تا ملایر
بدیدم جملگی شهزادگان را		همه سرو سهی آزادگان را

.

وضعیت کتاب

در ابتدای کتاب تصویر شجرنامه درختی قائم‎مقام که با 37 واسطه از طریق امام زین‎العابدین به امام علی(ع) می‌رسد، از کتاب جهادیه میرزا بزرگ قائم‎مقام فراهانی نقل شده است.

مصحح کتاب با استفاده از نسخه وحید دستگردی واژه‌ها و جمله‌هایی را که نادرست به نظر می‌آمده یا کتابت آن ویژه عصر قاجار بوده را تصحیح کرده و به‎صورت متداول امروزی در میان [] آورده و در توضیحات به آن اشاره کرده است.

در انتهای کتاب، شش فهرست ذکر شده که عبارتند از:

1. فهرست نام کسان؛
2. فهرست نام جای‎ها، کوه‌ها، رودها، ستاره‌ها، اشیاء و...؛
3. فهرست قبیله‌ها، دسته‌ها، مذهب‌ها، سلسله‌ها و...؛
4. فهرست لغات و ترکیبات و اصطلاحات که در متن و توضیحات آمده است؛
5. فهرست کتاب‌ها؛
6. فهرست واژه‌های ترکی.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. مدرسی، فاطمه و دیگران، «مدح و اغراض آن در قصاید ابوالقاسم قائم‎مقام فراهانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، نثرپژوهی ادب فارسی، بهار و تابستان 1396، شماره 41، صفحه 285 تا 308.