دیوان ایرج‌میرزا

‏دیوان ایرج‎‎میرزا
پدیدآوران	ايرج ميرزا (شاعر)
عنوان‌های دیگر	ديوان ايرج ميرزا
ناشر	انديشه
مکان نشر	ايران
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

دیوان ایرج‎میرزا، مشتمل بر اشعار ایرج‎میرزا، شاعر عهد مشروطیت، مشهور به جلال‎الملک است. آثار و اشعار ایرج میرزا، مشتمل بر غزلیات، قصاید، قطعات و چندین مثنوی از جمله مثنوی زهره و منوچهر و مثنوی عارف‎نامه ‎است.

ساختار

کتاب با قصیده‎ای در ستایش نظام‎السلطنه مافی و 35 قصیده دیگر آغاز شده است. پس از آن غزل‎ها، مثنوی‎ها، قطعه‎ها، رباعی‎ها، مربع ترکیب، قالب‎های نو و در انتهای کتاب نیز غزل‎ها و قطعه‎ها و مثنوی‎های ناتمام و بیت‎های پراکنده ذکر شده است.

گزارش محتوا

به دنبال تحولات اساسی در نظام اجتماعی - ‎سیاسی ایران در دوره‎ مشروطه‎، ادبیات نیز دستخوش تغییر و تحول بـنیادین شـد و این دگرگونی نه فقط در محتوا که در شیوه بیان و نحوه کارکرد زبان نیز آشکار گردید. اگرچه، تنی چند از ادیبان‎ و شاعران‎ بودند‎ که نه از این و نه‎ از‎ آن‎ حیث کمترین جنبشی در حـال و کارشان پدید نـیامد؛ هـمچون ادیب پیشاوری و ادیب نیشابوری؛ نیز تنی چند بودند که با تأثیرپذیری شدید‎ از‎ انقلاب‎ مشروطه، بیشتر محتوا و کمتر زبانِ شعرشان، تحول یافت‎؛ همچون‎ ادیب‎الممالک فراهانی و محمدتقی بهار؛ دسته‎ای که از آنان به شـاعران قـلب مـشروطیت تعبیـر مـی‎کننـد. اما در بین‎ شاعران‎ عصر‎ مشروطه، شعر ایرج‎میرزا هـم از نـظر مـحتوا و هم از نظر سبک‎ و زبان‎ و نحوه‎ بیان، چهره‎ای متفاوت دارد؛ تا آنـجا که برخی صاحب‎نظران معتقدند که اساسی‎ترین‎ درون‎‎مایـه‎‎هـای شـعر مشروطه به زبان طنز مورد انتقاد او قـرار گـرفته اسـت. نیـز او را در حیطـه زبـان و گفتار و بیان ادبی از دیگران ممتاز می‎دانند‎ و حـق نیز همـین اسـت؛ چـه، بـا اندک نگاهی به دیوان ایرج درمی‎یابیم‎ که‎ در فضای شعر وی - با آن زبان خاصش - از آن شـور و شـرر و داغ‎ و درد‎ شعرهای‎ عشقی و عارف، آن فاتحه‎خوانی‎های سید اشرف حسینی و ناله‎های زار بهار در سـوگ مــشروطه،‎ خـبری‎ نیست. هرچند، انقلاب مشروطیت و دگرگونی‎هایی که در عرصه سیاسـت و جامعـه روی داد‎، حـال‎ و هوای‎ این شاهزاده قاجار را نـیز - کـه زمـانی از صاحب‎منصبان و مداحان دربار بود - ‎عـوض کـرد‎، ظـاهرًا‎ ایـن‎ دگرگونی تا به آنجا نـبوده اسـت که در رثای آزادی و وطن ازدست‎رفته، خوناب از مژه بگشاید و سـیل خـون به دامن روانـه کـند یا در‎ آرزوی‎ آبادی سرزمین مـادری زاری کنـد و شاید همین امر مایه جدایی‎ زبان وی از زبان دیگران و دوری آن از‎ شـعارگونگی‎ باشد‏.

تنها‎ شعر‎ حقیقتاً‎ وطن‎پرستانه ایرج، همان اسـت کـه‎ در رثـای کلنل محمدتقی ‎خان پسیان سروده است. الفاظ‎ و تعابیر، لحن و بیان و غـنای عـاطفی شـعر هم بیانگر تأثر عمیق شاعر از فقدان‎ یک منادی آزادی و عدالت‎ و مبارز‎ راه میهن است و از خلال آن مـی‎توان‎ آرزوهـای مـیهنی شاعر و دلبستگی او را به آرمان‎های‎ وطن‎خواهانه به‎وضوح تشخیص داد:

دلم به حال تو ای دوستدار ایران سوخت

کـه چـون تـو شیر نری را در این کنام کنند

‏.

شعر ایرج، ویژگی‎هایی دارد که نظـام‎ زبانی‎ او را از نظام‎هـای زبـانی‎ مـعاصرانش متمایز می‎کند. شعر‎ او‎ نه فقط از حیث تنـوع‎ معنـایی‎، کـه از حیـث ساختار جمله، کاربرد دسـتور زبــان، کــنش و واکــنش واژه‎هـا، تـصویر‎سـازی‎ و گـاه نمـادپردازی و کـاربرد زیبایی‎شناختی زبان‎ در‎ بین‎ هم‎عصرانش بـرجسته‎ اسـت‎‏.

کـاربرد زبـان عامیانه در شعر ایرج در سطح وسیعی صورت می‎گیرد که غالباً‎ آن‎ را با نوعی طنز و شوخی‎ درمی‎آمیزد:

هی بـتابد سـبیل و سازدُ پز

در کنـد پیش ایــن و آن قنپُز

ایـرج بـاایـنکه‎ زبان محاوره او در اطراف طنز دور می‎زد، اما در درون آشفتگی‎ خاطر‎ و خیال دارد. در مقدمه عارف‎نامه مـی‎گوید‎:

دلم زیـن عمر بی‎حاصل‎ سرآمد‎		که ریش عمر هم کم‎کم‎ درآمد
گهی دندان به درد آید گهی چشم‎		زمـانی مـعده می‎آید سر خشم‎

‏.

گاه هنجارهای تربیتی عـصر و در نـتیجه، هـنجارهای کلام عادی را در‎ هـم‎ مـی‎شـکند‎ و آن را بـا کلمـات رکـیک درمـی‎آمیزد. گاهی نیز این هنجارشکنی و دور شدن از ادب مرسوم، در سطح ‎‎معنایی‎ صورت می‎گیرد؛ مانند طعنه‎ای که در این بـیت‎هـا به عارف قزوینی‎ - موسیقی‎دان‎ و شـاعر‎ مـلی - می‎زند:

گـروهی بـچه ژانـدارمنــد در وی		کــه اللهـــم احفظهم مـن الغي
همه شکردهن شیرین‎شمایل		همان طوری که می‎خواهد تو را دل

کـاربرد زبــان عــادی و روزمره، ویـژه ایـرج نیـست و دیگـر شـاعران دوره مـشروطیت نیـز از آن فـراوان‎ بهره گرفته‎اند؛ اما شاید هیچ‎یک از آنـان نـتوانسته باشد آن را به اندازه وی رام کند. نـمونه اعـلای این زبـانِ روان و بلیغ ، مثنوی زهـره و مـنوچهر است:

نیست در این‎ گـفته‎ مـــن سوسه‎ای		گر تو به من قرض دهی بوسـه‎ای
بوسه دیگر ســــــر آن می‎نهـــم		لحظه دیگـر بـه تــو پس می‎دهـم

‏.

ایـرج بـا هـمه علقه‎های‎ عاطفی و دلبستگی به سرنوشت خاندان قاجار که منبع اشرافیت‎ او نیز بود، هم بـه درجـه‎ تباهی‎ و فرسودگی آن آگاه بود و هم سقوط‎ قریب‎‎الوقوع‎ آن‎ را‎ به‎روشنی می‎دید‎. فـساد‎ و تـباهی نـظام استبدادی که خاندان او بر این کشور حاکم ساخته بود، چنان نبود که کسی‎ با‎ انـدک‎ مـایه آگاهی‎ اجتماعی و شرف انسانی بتواند از‎ آن‎ دفاع‎ کند‎. از‎ سوی‎‎ دیگر این نـظام کـه نـهضت مشروطیت آن را به‎شدت‎ تضعیف کرد و در لبه پرتگاه سقوط قرار داد، درعین‎حال سقوط و اضمحلال اشرافیت و شـوکت و شـکوه شـاعر‎ نیز بود. این وضعیت بحرانی، در روح‎ شاعرانه او انعکاس می‎یافت و آن را با یأس و تـردید و تـناقض آکنده می‎ساخت و حاصل و نتیجه این‎ وضعیت بحرانی روحی از جهت فلسفی، نوعی‎ نهیلیسم‎ بود و از حیث اجتماعی، انـفعال و بـی‎عملی، بدبینی و در مواردی کینه‎جویی مستور. نهیلیسم او را به‎ جبراندیشی، دم‎غنیمت‎شماری و لاقیدی می‎کشاند و انفعال، بـه کـناره‎گیری از مهم‎ترین حادثه روزگار خویش؛ گرچه‎ این‎ انـفعال نـیز در اصـل از همان نهیلیسم‎ ریشه می‎گرفت. دم‎غنیمت‎شماری و عشرت‎جویی در جـاهای‎ مـتعدد دیوان او انعکاس یافته است. ایرج معتقد است‎‎ که‎:

کار این چرخ فلک تـودرتوست‎‎		کـس‎ نداند که چه در باطن اوسـت‎
نـقد این عـمر کـه بـسیار کم است‎		راستی بد گذراندن سـتم اسـت

‏.

او پس از سی سال‎ کار‎ و تلاش و به قول خود‎، قلم‎فرسایی‎، نوکری، کیسه‎بری، حاکم و نـدیم شـاه شدن،‎ هرچه را به کف آورده صرف عـیش و طرب و مستی‎ کرده اسـت:

هـرچه از مال جهان هستی بود

صـرف عـیش و طرب و مستی بود

‏.

وضعیت کتاب

کتاب، فاقد مقدمه و فهرست است.

منابع مقاله

1. متن کتاب.
2. صارمی، سهیلا، «کارکرد زبان در شعر ایرج‎میرزا»، پایگاه مجلات تخصصی نور، زبان و زبان‎شناسی، پاییز و زمستان 1386، شماره 6، صفحه 83 تا 102.
3. گلبن، محمد، «نگاهی به یادنامه ایرج‎میرزا (سیری در زندگی و آثار ایرج‎میرزا - ‎علی دهباشی)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، بخارا، آذر و دی و بهمن و اسفند 1387، شماره 68 و 69، صفحه 511 تا 515.
4. صدری‎نیا، باقر، «چند و چون وطن‎خواهی در شعر ایرج»، پایگاه مجلات تخصصی نور، هنر، تابستان 1377، شماره 36، صفحه 26 تا 38.