تلخيص الأدلة لقواعد التوحيد

تلخيص الأدلة لقواعد التوحيد
پدیدآوران	صفار، ابراهيم بن اسماعيل (نويسنده) محمود، هشام ابراهيم (محقق)
ناشر	دار السلام
مکان نشر	مصر - قاهره
چاپ	1
شابک	‎978-977-342-920-1
موضوع	کلام ماتريدي - قرن 6ق.
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏205‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏ص‎‏7‎‏ت‎‏8‎‏

تلخيص الأدلة لقواعد التوحيد، تألیف ابراهیم بن اسماعیل صفار (حدود 461-534ق)، در موضوع کلام و عقاید ماتریدیه، به زبان عربی است. هشام ابراهیم محمد، این اثر را به‎عنوان پایان‎نامه کارشناسی ارشد مورد تحقیق قرار داده و منتشر نموده است.

مؤسس فرقه ماتریدیه، ابومنصور محمد بن محمد بن محمود سمرقندی حنفی است. او متکلم، فقیه و مفسر قرآن بود. ماتریدیه که دومین نحله کلامی اهل سنت است، روش کلامی آن‎ها مخالف روش کلامی معتزله است؛ شباهت‎هایی با روش کلامی اشعری دارد، ولی تفاوت‎هایی نیز میان آن‎ها هست. به نظر بسیاری، روش کلامی ماتریدی نسبت به اشعری، توجه بیشتری به مسائل عقلی دارد و به همین جهت می‎توان روش او را راه میانه معتزلی و اشعری دانست.

ساختار

کتاب از یک مقدمه و دو بخش تشکیل شده است. بخش اول آن شامل دو باب و بخش دوم که متن کتاب است، شامل مقدمه و پنجاه‎ودو فصل و یک خاتمه است.

گزارش محتوا

محقق در مقدمه علمایی را که قبل از صفار در مذهب ماتریدیه نقش ایفا نموده‎اند، نام می‎برد؛ ابومنصور ماتریدی (متوفی 333ق)، حکیم سمرقندی (متوفی 342ق)، ابوالحسن رستغفنی (متوفی حدود 345ق)، ابوالیسر بزدودی (متوفی 493ق)، ابومعین نسفی (متوفی 508ق)، نجم‎الدین نسفی (متوفی 537ق) از آن جمله‎اند.

او در ادامه از اصول دین ماتریدیه و ارتباط ماتریدیه با اشاعره سخن به میان می‎آورد.

محقق در ادامه به زندگی صفار پرداخته، سپس توضیح مهم‎ترین مباحث کتاب را در سه فصل ارائه نموده است.

فصل اول را به اسماء الله الحسنی اختصاص داده است. او در این‎باره می‎گوید: اهل سنت و حدیث، به‎خلاف اسماعیلیه، معتقدند که خداوند دارای اسم است. قرآن، سنت و اجماع بر این مدعا گواهی می‎دهند؛ زیرا در قرآن آمده: وَ لِلّٰهِ اَلْأَسْمٰاءُ اَلْحُسْنىٰ فَادْعُوهُ بِهٰا وَ ذَرُوا اَلَّذِينَ یلْحِدُونَ فِي أَسْمٰائِهِ سَيجْزَوْنَ مٰا كٰانُوا يعْمَلُونَ (اعراف‏: 180) و پیامبر در این زمینه فرموده است: «لله تسعة و تسعون اسما، مائة غیر واحد؛ من أحصاها دخل الجنة» .

ایشان می‎گویند: این اسماء، توقیفی هستند و بر هیچ‎کس جایز نیست که از جانب خویش نامی برای خداوند انشا کند. در این میان معتزله اعتقادی به توقیفی بودن اسماء الهی ندارند و اشاعره نیز همچون ماتریدیه آن‎ها را توقیفی می‎دانند.

صفار درباره صفات الهی می‎گوید: نظرات عالمان در این موضوع بسیار متفاوت است؛ به‎گونه‎ای که باعث نزاع در بین آن‎ها شده است. در اعتقاد معتزله مبنی بر اثبات اسماء و نفی صفات تناقض شدید وجود دارد.

محقق در انتهای بخش اول به چند ویژگی کتاب اشاره می‎‎کند که برخی از آن‎ها چنین است:

1. این اثر، اولین اثر در مذهب ماتریدیه است که به شرح کامل اسماء الحسنی پرداخته است.
2. این اثر، دربردارنده بسیاری از نصوص قدیمی مفقود است؛ از جمله آنهاست: ابوالعباس قلانسی، ابوحفص کبیر و کتابش «الرد علی أهل الأهواء»، عبدالله استاد و کتابش «الكشف عن مناقب أبي‎حنيفة»، ابن انباری و کتابش «الرد علی أهل الأهواء»، حاکم و کتابش «المنتقی» و...
3. این اثر از حیث کثرت استفاده و احتجاج به آیات و روایات نبوی دارای امتیازی خاص می‎باشد؛ خصوصاً وقتی بدانیم که فرقه ماتریدیه از فرقی است که برای عقل جایگاه ویژه‎ای قائل هستند.

نویسنده، ارکان ایمان را، ایمان به خدا، فرشتگان، کتاب‎های آسمانی، پیامبران، روز قیامت و ایمان به اینکه خیر و شر از جانب خداست می‎داند و به دو آیه شریفه: يٰا أَيهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ اَلْكتٰابِ اَلَّذِي نَزَّلَ عَلىٰ رَسُولِهِ وَ اَلْكتٰابِ اَلَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ يكفُرْ بِاللّٰهِ وَ مَلاٰئِكتِهِ وَ كتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ اَلْيوْمِ اَلْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاٰلاً بَعِيداً (نساء: 136) و آیه شریفه: وَ اَللّٰهُ خَلَقَكمْ وَ مٰا تَعْمَلُونَ (الصافات‏: 96) و... استناد می‎کند.

نویسنده در باب رؤیت خدا مطابق با اعتقاد ماتریدیه، معتقد به رؤیت است و آن را مستلزم‎ جسمانیت‎ خدا نمی‎داند و اعتقاد دارد که شرایط رؤیت این دنیایی با آن دنیا متفاوت‎ است‎. ماتریدی‎ میان ادراک و رؤیت تفکیک قائل است و مدعی است که ادراک مستلزم محدودیت مدرَک است و ازاین‎رو‎، خدا ادراک نمی‎شود، اما رؤیت ممکن است و موجب محدودیت نمی‎شود و اعتقاد به‎ آن‎ لازم‎ است. ماتریدی برای اثبات مدعای خود به آیات و روایات، به‎خصوص آیه: وجوه يومئذ ناضرة‎ إلی‎ ربها‎ ناظرة (قیامت: 23 و 22)، استدلال می‎کند و معتقد است این آیه قطعاً به‎ معنای‎ نظر کردن به خدا و رؤیت است، نه به معنای انتظار یا نظاره آیات الهی؛ زیرا اولاً‎، قیامت‎ محل انتظار نیست. ثانیاً، «ناظرة» به «إلی» متعدی شده است که در‎ مورد‎ نظر کردن به چیزی استعمال می‎شود، نه انتظار‎. ثالثاً‎، نظر‎ کردن به آیات الهی در دنیا نیز‎ حاصل‎ می‎شود و لازم نیست که به‎خصوص در قیامت بر آن تأکید شود. رابعاً، انتظار‎ داشتن‎ رحمت خدا یا نظاره آیات الهی‎ مخصوص‎ مؤمنان نیست‎، درحالی‎که آیه در بشارت به مؤمنان‎ است‎؛ بنابراین، اعتقاد به رؤیت خدا در بهشت به‎وسیله مؤمنان لازم است‎. ماتریدی‎ در همین‎ جا نیز تأکید می‎ورزد‎ که باید رؤیت خدا‎ را‎ از جهات تشبیهی و جسمانی پیراسته‎ کرد‎.

نویسنده درباره چرایی آفرینش جهان می‎نویسد: امکان ندارد که آفرینش جهان به‎خاطر علتی باشد؛ زیرا آن علت، یا قدیم است یا حادث؛ پس اگر قدیم باشد و آن علت قدیم هم ذات خداوند باشد، امکان ندارد که ذات باری علت باشد؛ چون این موجب قدم جهان خواهد بود... و اگر حادث باشد، آن امر حادث، چیزی را بر خدا واجب نموده و این محال است و نیز علت مزبور، در حدوثش خواهان علتی دیگر خواهد بود و این امر تا بی‎نهایت ادامه خواهد یافت...

نویسنده در بحث شروط ایمان، بسیاری از مسلمانان را که عقاید آنان با وی متفاوت بوده، کافر دانسته است. او شیعیان را که خلافت و امامت ابوبکر را نپذیرفته‎اند، کافر خوانده، به این دلیل که خلافت ابوبکر با اجماع صحابه ثابت شده است.

وضعیت کتاب

صفحات 115 تا 122 حاوی تصاویری از نسخ خطی کتاب هستند.

محقق می‎گوید: تنها دو نسخه از این کتاب را یافته و به کمک آن دو نسخه، این اثر را تحقیق نموده است. ایشان برای هرکدام از این دو نسخه، علامت و رمزی را در نظر گرفته است.

عناوینی که در کتاب آمده توسط محقق در نظر گرفته شده است.

در پاورقی‎ها علاوه بر اختلاف نسخ، شرح و توضیح لغات، توضیح اصطلاحات و ملل و فرقه‎های مختلف، توضیح و معرفی اماکن و مدن، مستند کردن آیات و روایات و اقوال، ترجمه اعلام و... آمده است.

فهرست محتویات در ابتدا و فهرست منابع و مصادر در انتهای کتاب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. جلالی، سید لطف‎الله، «پژوهشی در باب ماتریدیه»، مجله معرفت، خرداد 1383، شماره 78.