المعجم الفلسفي

المعجم الفلسفي
پدیدآوران	حفني، عبدالمنعم (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	عربي - انجليزي - فرنسي - الماني - لاتيني
ناشر	دار ابن زيدون
مکان نشر	لبنان - بيروت
چاپ	1
موضوع	زبان عربی - واژه نامه‎ها - چند زبانه فلسفه ‏-‏ واژه نامه‌‏ها ‏-‏ چند زبانه فلسفه اسلامي - واژه نامه‌‏ها
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏B‎‏ ‎‏51‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏7‎‏م‎‏6*

المعجم الفلسفي: عربی، إنجليزي، فرنسي، ألماني، لاتيني، اثر عبدالمنعم حفنی، دانشنامه‎ای است فلسفی به زبان عربی. نویسنده در این اثر، زبان عربی را معیار قرار داده و در مورد سایر زبان‎ها (انگلیسی، فرانسه، آلمانی و لاتین) به ذکر اصطلاحات معادل در آن زبان، بسنده کرده است. او همان طور که در مقدمه متذکر می‎شود این اثر را در تکمیل کتاب «الموسوعة الفلسفية» نوشته است.

ساختار

کتاب، دارای مقدمه نویسنده و محتوای مطالب (به‎ترتیب از حرف الف تا یاء) است. مهم‎ترین منابعی که نویسنده در نگارش این اثر از آنها بهره برده‎، علاوه بر نوشته‎های فیلسوفان اسلامی مانند ابن سینا و ابن رشد و فارابی و ابن تیمیه و غزالی و خوارزمی و نسفی و ابن سکیت و کندی و محاسبی و مسعودی و قفطی و ابن خلدون و حلاج و ابن سبعین و رازی و توحیدی و دیگران، آثار نویسندگان جدیدی مانند عبدالرحمن بدوی و اهوانی و زکی نجیب و محمود و یاسین خلیل و عزمی اسلام و فؤاد زکریا و یوسف کرم و زکریا ابراهیم و ابوالعفا عفیفی و ابوریده و متی و محمدرضا مظفر و... بوده است.

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه‎ای که بر کتاب نوشته، درباره آن چنین می‎نگارد: این اثر، در تکمیل کتاب «الموسوعة الفلسفية» نوشته شده. معمولا خوانندگان دانشنامه‎ها با اصطلاحاتی برخورد می‎کنند که دوست دارند به معنا و مفهوم آن احاطه یابند. من سعی کردم که این واژه‎نامه را به کتاب مذکور بیفزایم تا فایده این امر کامل شود.

او از وجود دو دانشنامه فلسفی، در زمان نگارش این مجموعه خبر می‎دهد و هرکدام را دارای اشکالاتی می‎داند: اولین از این دو «المعجم الفلسفي» مراد وهبه و یوسف کرم شلاله است که حاوی لغاتی به زبان‎های انگلیسی و فرانسه و عربی می‎باشد. او از کم‎حجم بودن و عام بودن اصطلاحات این واژه‎نامه به‎عنوان ضعفش یاد می‎کند و شروحی را که بر آن واژه‎ها نوشته نارس و نارسا می‎داند. اصطلاحات فلسفی این دانشنامه با اصطلاحات علم‎ النفس درآمیخته و دارای خطاهای زیادی است؛ مثلا لفظ Subcontrary که در صفحه 94 آن آمده باید به‎صورت Subcontrariety می‎آمد. یا لفظ Vegetable در آن که باید به‎صورت Vegetative نوشته شود. دومین دانشنامه، که در دو جلد نوشته شده، «المعجم الفلسفي» دکتر جمیل صلیبا است که شامل لغت‎های عربی و فرانسه و انگلیسی و لاتین می‎شود و از جهت شمول بهتر از قبلی است. جمیل صلیبا در اکثر مطالب این کتاب به دانشنامه‎های لالاند و فولکیه و تهانوی و ابوالبقاء و جرجانی و... اعتماد کرده است. عبدالمنعم حفنی، عدم ذکر مراجع و وجود خطاهای فراوان در این دانشنامه را از نقاط ضعف آن می‎شمارد و تعدادی از اغلاط آن را به‎عنوان نمونه ذکر می‎کند؛ مثلا کلمه Origo در صفحه 96 که باید به‎صورت Originatio نوشته شود، یا واژه استغراق منطقی که معادل آن را Absorption ذکر کرده که صحیح آن Distribution است و....

با وجود اشکالات مذکور در دو دانشنامه فوق، نگارش دانشنامه‎ای عاری از این اشکالات ضروری به نظر می‎رسد. ازاین‎رو نویسنده، اقدام به نوشتن این اثر کرده و سعی کرده در آن از خطاهای دو اثر یادشده اجتناب کند. واژه‎های این دانشنامه به زبان‎های عربی و انگلیسی و فرانسه و لاتین و آلمانی، بیان شده‎اند و معنای هرکدام با زبان عربی توضیح یافته است. سعی نویسنده بر این بوده که هر اصطلاحی را به صاحبش و شروح مربوط به آن ارجاع دهد. وی در این راستا تمام منابع در دسترس را دیده که کشاف مصطلحات الفنون تهانوی (چاپ هند 1862)، کلیات ابوالبقاء (چاپ 1867)، تعریفات جرجانی (چاپ قاهره 1938)، واژه‎نامه لالاند (1968)، لغت‎نامه فولکیه (1969)، فرهنگ لغت فلسفه و علم ‎النفس مارک بولدوین از جمله آنها هستند. وی از وجود اغلاطی در واژه‎نامه لالاند صحبت می‎کند و چند نمونه از آنها را ذکر می‎نماید و برای رفع این نقیصه در تصحیح الفاظ آلمانی به واژه‎نامه Duden Lexikon Crosse (که 9 جلدی است) مراجعه کرده و در تصحیح واژه‎های انگلیسی هم از واژه‎نامه‎های آکسفورد و وبستر بهره برده است. دیگر منابع او در این کتاب، قاموس الفلسفه سوفییتی و قاموس رونز و قاموس الفلسفه اشمیث بوده‎اند.

وی دانشنامه‎های دیگری با موضوع فلسفه را هم نام می‎برد که گویا از نظر او در حد دو دانشنامه قبلی نبوده‎اند. او می‎نویسد: از نگارش «مصطلحات فلسفية» که کار دانشکده آداب و علوم انسانی دانشگاه محمد خامس در مغرب بوده اطلاع یافتم. این کتاب، کاری است سست و واضح است که مترجم در آن اهتمامی به میراث فلسفی عربی نداشته و سعیش بیهوده بوده و خواندن اثرش مایه تشتت ذهن است... همچنین از نگارش واژه‎نامه فارسی «واژه‎نامه فلسفی» دکتر سهیل افغان مطلع شدم... عبدالمنعم حفنی اشتباهاتی از این واژه‎نامه فلسفی فارسی را هم به‎عنوان نمونه ذکر می‎کند.

نویسنده کلمات اختصاری E برای معادل انگلیسی، F برای معادل کلمه در زبان فرانسه، G برای معادل آلمانی و L را برای معادل لاتین کلمه مورد نظر برگزیده و هنگام ذکر کلمه، معادل‎های آن در زبان‎های مختلف را ذکر می‎کند و علامت اختصاری زبان مربوطه را داخل پرانتز می‎آورد؛ مثلا در کلمه تخصیص چنین نوشته: تخصیص... Specification (E) Spécification (F)، Specificatio (L)، Spezifikation (G). سپس به توضیح آن پرداخته است.

او در توضیح واژه استغراق می‎نویسد: استغراق که معادل انگلیسی و فرانسه و آلمانی آن Distribution و معادل لاتینش Distributio است، یعنی شمول حکم نسبت به تمامی مصادیق حد و انطباقش بر آنها؛ به معنای اینکه حمل به تمامی افرادی که حد بر آنها دلالت می‎کند، تعلق می‎گیرد و معنای عدم استغراق این خواهد شد که حمل بر برخی از افراد حد منطبق است؛ بنابراین قضایای کلیه، موضوعشان را فرامی‎گیرند، ولی قضایای جزئیه، آن را فرانمی‎گیرند. همچنین قضایای موجبه، محمولشان را فرانمی‎گیرند؛ درحالی‎که قضایای سالبه فرامی‎گیرند [ظاهرا مراد آن است که در قضایای کلیه، موضوع فراگیر است و در قضایای جزئیه نیست؛ چنان‎که در دو قضیه «هر انسانی حیوان است» و «برخی از انسان‎ها کاتبند»، «هر انسان»، شامل همه مصادیق انسان است و «برخی از انسان‎ها»، شامل همه آنها نمی‎باشد. همچنین در قضایای موجبه، محمول فراگیر نیست، ولی در سالبه هست؛ چنان‎که در قضیه «انسان حیوان است»، تمام حیوانیت برای انسان ثابت نشده؛ چون مثلا اسب هم حیوان است، ولی در قضیه «حجر حیوان نیست»، تمام حیوانیت از حجر سلب شده است].

وضعیت کتاب

کتاب، پاورقی ندارد و فهرست مطالب، به‎صورت الفبایی در انتهای آن ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.