تاریخ و تمدن مغرب: تفاوت میان نسخه‌ها

مؤلف، انگیزه نوشتن کتاب را چنین بیان می‎کند: «اسباب و عوامل نگارش تاریخ مغرب، از سده ششم تا هجدهم میلادى، به‎مرور زمان براى من فراهم شد و دست‎‏به‎‏کار نوشتن این تاریخ شدم که پس از چندین‏ بار تجدید نظر در آن سرانجام به این شکل و ساختارى رسیدم که اینک آن‏را به خواننده گرامى تقدیم مى‏دارم»<ref>ر.ک: همان، ص5</ref>.

مؤلف درباره تقسیم تاریخ مغرب چنین بیان می‎دارد که: تا آنجا که ما مى‏دانیم و جستجو کرده‏ایم، تاریخ مغرب به سه عصر و دوره تقسیم مى‏شود:

# عصر اول: عصر فتوحات: این عصر آغاز فتح اسلامى به ‏دست عمرو بن عاص در سال 21ق/642م، تا پایان آن به‏ دست موسى بن نصیر در سال 95ق/714م، را در بر مى‎گیرد.

# عصر دوم: عصر والیان یا کارگزاران: این عصر از آغاز کارگزارى عبدالله بن موسى بن نصیر در سال 95ق/ 714م، تا آغاز تأسیس نخستین دولت مستقل در مغرب؛ یعنى دولت عبدالرحمن بن رستم و فرزندانش، که در سال 164ق/781م، در بخشى از مغرب میانه روى کار آمد و تا انقراض کلیه دولت‎هاى اولیه مغرب به ‏دست فاطمیان را که از سال 296ق/909م، آغاز گردید، شامل مى‏شود.

مؤلف در تعیین تاریخ این دوره، دولت صالح بن منصور حمیرى و فرزندان او در نکور را که در سال 91ق/710م، برپا شد، استثنا کرده‏؛ چراکه اولا این دولت در عصر والیان تشکیل شد؛ ثانیا دولت کوچکى بود که در بخش بسیار محدودى از مغرب دور برپا گردید و تأسیس آن به ‏معناى شروع فصل جداگانه‏اى در تاریخ مغرب نیست؛ بااین‎حال، اما در جاى خود، به تاریخ این دولت نیز پرداخته‏ است.

مؤلف اشاره می‎کند که در این کتاب، سخن خود را به سرزمین مغرب محدود خواهیم کرد، ولى در ضمن آن با فتح صقلیه توسط مسلمانان و مختصرى از تاریخ آنان نیز آشنا خواهیم شد و به تمدن اسلام در این جزیره هم نگاه گذرایى خواهیم کرد. درباره صحراى بزرگ و ساکنان و تاریخ آن هم صحبت‎هاى زیادى خواهیم داشت. در هنگام سخن از مرابطان نیز به گوشه‏اى از تاریخ افریقاى مدارى غربى، یعنى سرزمین سودان غربى، خواهیم پرداخت. همچنین از نقش مغرب و دولت‎هاى آن در تاریخ اندلس و به‎عکس، تأثیر اندلس بر تاریخ مغرب سخن خواهیم گفت؛ چراکه تاریخ غرب اسلامى به هم آمیخته است و مناطق و میدان‎هاى گوناگون آن همواره بر یکدیگر تأثیر گذاشته‏اند؛ به‏طورى‎که نگارش تاریخ هر منطقه و ناحیه‏اى از آن، جدا از تاریخ سایر اقطار و عرصه‏هایش غیرممکن است<ref>ر.ک: همان، ص12</ref>.

مؤلف درباره عصر والیان‏ بیان می‎دارد که عصر فتوحات، عصر کشمکش میان تازیان و رومیان و سپس میان تازیان و بربرها به‏منظور درآوردن مغرب و مغربیان به اسلام و عربیت بود، اما عصر والیان، عصر کشمکش میان عناصر تشکیل‏دهنده ساکنان مغرب بود. این کشمکش، پس از پایان فتح مغرب، بر سر تعیین مسیر مغرب عربى - ‎اسلامى به‏ وقوع پیوست<ref>ر.ک: همان، ص114</ref>.

وی درباره عصر اول که عصر فتوحات‏ است اشاره می‎کند که عمرو بن عاص، والى برقه و طرابلس بود که به‏ دست خود او فتح شده بودند. همچنین ولایت ودان را که به ‏دست سردارش بسر بن ابى‎ارطاة فتح شده بود، به‏عهده داشت<ref>ر.ک: همان، ص64</ref>.

مؤلف در مورد عصر سوم، عصر نخستین دولت‎هاى مغربى اسلامى‏ خاطرنشان می‎کند که با پایان یافتن عصر والیان، مغرب به عصر جدیدى از اعصار اسلامى تاریخ خود قدم مى‏گذارد. این عصر دولت‎هاى مستقل، یا عصر تجربه تأسیس دولت‎هاى مستقل است. باآنکه قلمرو دولت عباسیان در خاک مغرب در محل رود شلف، یعنى حدّ شرقى مغرب میانه، متوقف مى‏شد، اما همانندى تحولات تاریخى میان افریقیه و بقیه سرزمین مغرب، به‏گونه‏اى جالب توجه، ادامه یافت<ref>ر.ک: همان، ص230</ref>.

در مورد عصر چهارم، عصر طوفان‎ها اشاره می‎کند که نخستین دولت‎هاى مغرب در پایان سده سوم هجرى، یعنی آغاز سده دهم میلادى به دست فاطمیان به پایان آمدند. دولت فاطمى، در حقیقت، تندباد مهیبى بود که در سرتاسر خاک مغرب وزیدن گرفت و به عمر دولت‎هاى موجود در افریقیه و مغرب خاتمه داد و با افکندن آشوب در میان قبایل آنها را به جان یکدیگر انداخت؛ چه، فاطمیان، نخست، قبیله کتامه را که بار اصلى روى‏ کار آمدن دولت آنها را به دوش کشیدند، تضعیف کردند، سپس صنهاجه را ضد کتامه به کار گرفتند و صنهاجیان را بر گروه مغرب میانه و مغرب دور مسلط کردند. دولت فاطمى تیره‏هاى این قبیله را به میدان کشمکشى سخت و بى‏حاصل با ادریسیان و امویان اندلس، بر سر حاکمیت مغرب دور، درافکند؛ آنگاه زناته را علیه صنهاجه برانگیختند و در نهایت باز به کتامه و صنهاجه روى آوردند. با تکیه به همین کتامه بود که فاطمیان، وقتى نشانه‏هاى امکان تصرف مصر بر ایشان آشکار گردید، این کشور را تسخیر کردند و با تکیه به صنهاجه بود که حاکمیت فاطمیان بر افریقیه و مغرب میانه زمانى دراز ادامه یافت<ref>ر.ک: همان، ج2، ص1-2</ref>.

وی درباره دولت فاطمى در مغرب‏ مطالبی را ذکر کرده و می‎گوید: در بررسى تجربه اغلبیان و رستمیان و ادریسیان ملاحظه کردیم که هیچ‏یک از این دولت‎ها نتوانست دایره نفوذ خود را از بخش محدودى از سرزمین پهناور افریقیه و مغرب فراتر برد. براى مثال دیدیم که بنى‎اغلب فقط بر بخش‎هاى سه‏گانه افریقیه حاکمیت داشتند<ref>ر.ک: همان، ص6</ref>.

در مورد عصر پنجم، از دولت مرینیان، دولت وطاسیان و دولت بنى‎زیان یا عبدالوادیان در اقلیم تلمسان مغرب میانه در پایان سده پانزدهم میلادى‏ سخن می‎گوید و در آغاز می‎نویسد: انقراض دولت موحدان، در واقع، اعلام فروپاشى وحدت مغرب عربى بود؛ وحدتى که حکمرانان این سلسله، پس از فداکاری‎هاى بسیارى که از زمان عبدالمؤمن بن على تحمل کردند، توانستند آن را تحقق بخشند. درست است که مغرب یکپارچه‏اى که اینان ایجاد کردند، مرزهایش از حدود شرقى ولایت طرابلس فراتر نرفت، امّا نیرویى که موحدان براى گسترش سیطره خود تا قابس (حتى طرابلس) طى مدتى بسیار کوتاه صرف کردند، بدون شک نیرو و تلاشى فوق‎العاده بود و در طول تاریخ مغرب در نوع خود منحصربه‎فرد است. علاوه‏ بر این، موحدان سعى کردند باقی‎مانده اراضى اسلامى را در اندلس حفظ کنند و در این راه تلفات جانى و مالى سترگى را متحمل شدند<ref>ر.ک: همان، ج3، ص4</ref>.