شرح بر مقامات اربعین یا مبانی سیر و سلوک عرفانی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[دامادی، محمد]] (نويسنده)

نويسنده، بدين اميد دست به تأليف اين اثر زده است كه مطالب عرفانى ارزنده آن، خفتگان را بيدار و بيداران را واقف اسرار گرداند و آتش عشق در جان آنان برافروخته و سلسله شوق بجنبانند و عامه خوانندگان را علاوه بر افزايش علم و اطلاع از مبانى تصوف و عرفان، اعتماد و اتكاء بر نيروى معنوى مايه‌ور از ميراث ادبى و ذوقى و عرفانى ايرانيان مسلمان، ارزانى دارد.

كتاب با دو مقدمه از نويسنده در تعريف عرفان و صحت يا رد انتساب كتاب به ابوسعيد ابوالخير آغاز شده است.

همچنان كه از نام كتاب پيداست، نويسنده سعى دارد مقامات معروف و مصطلح اربعين عرفا را بازگو و روشن كند. بنابراین، كتاب بعد از مقدمات، از عرفان و ابعاد آن سخن به ميان آورده و تفاوت عرفان اسلام با عرفان بقيه ملت‌ها را بازگو كرده و در ادامه آن، بحث مقامات را پيش مى‌كشد كه در واقع، شروع بحث عمده كتاب است.

عرفا در سير و سلوك عرفانى، به چهل مقام اعتقاد دارند كه نويسنده در صفحه بيست كتاب از ابوسعيد ابوالخير، چهل مقام را به اجمال بازگو كرده و بعد به تفصيل، از اين مقامات سخن به ميان آورده است.

برخى از اين مقامات عبارت است از: نيت در اقامه، توبه، ارادت، مجاهدت، مراقبت و فصلى را نيز اختصاص داده به كلمه اربعين و اينكه اين كلمه در فرهنگ اسلامى مكرر در منابع مختلف به‌كار رفته است. اگرچه نويسنده چيزى بر مجموع دست آوردهاى عرفانى اضافه نكرده، لكن شرح و توضيح مقامات آن‌هم با زبان فارسى، قهراً مى‌تواند براى كسانى كه در ابتداى كارند مفيد باشد.

در بررسى ابعاد گوناگون عرفان، نويسنده معتقد است با آنكه در كتب لغت عربى، عرفان و معرفت را به معنى علم و دانش تفسير مى‌كنند، اما از نظر فقه اللغه، ما بين اين دو، چندين فرق وجود دارد، از جمله اين‌كه:

نويسنده معتقد است اين‌كه بعضى خيال مى‌كنند عارف با صوفى و عرفان با تصوف يكى است، اشتباه مى‌باشد. به اعتقاد وى، درست است كه كم‌كم لفظ عارف و صوفى را به يك معنى گفته‌اند، اما در اصل، تصوف هم يكى از شعب و جلوه‌هاى عرفان محسوب مى‌شود؛ تصوف يك نحله و طريقه سير و سلوك عملى است كه از منبع عرفان سرچشمه گرفته است، اما عرفان، يك مفهوم عام كلى‌ترى بوده كه شامل تصوف و ساير نحله‌ها نيز مى‌شود و به عبارت ديگر، نسبت ما بين تصوف و عرفان، عموم و خصوص من وجه مى‌باشد، به اين معنى كه ممكن است شخص عارف باشد اما صوفى نباشد، چنان‌كه ممكن است شخص به ظاهر داخل طريقه تصوف بوده اما از عرفان بهره نبرده باشد.

در ادامه، «مقامات» و «اربعين» از نظر لغت و اصطلاح مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. مقصود نويسنده از مقامات، مفهوم آن در معنى داستانِ مسجع كوتاه يا خطبه، موعظه و روايتى كه در مجمع مردمان و مجلس عام ايراد گرديده و در ادبيات عربى، در كلام بديع‌الزمان همدانى و مقامات حريرى اثر قاسم بن على، آمده است. در زبان فارسى نيز، در «مقامات حميدى» قاضى حميدالدين بلخى به‌كار رفته است و بنابر قول يكى از شارحان مقامات حريرى «مقصود از آن، جمع درر الفاظ و غرر بيان و لغات مشكله و نوادر كلام از منظوم و منثور...» نيست، بلكه مراد او، «مقامات در اصطلاح صوفيان» است.