ابن خالویه، حسین بن احمد: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - ' ابو ' به ' ابو')
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۷۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    <div class="wikiInfo">
    [[پرونده:NUR01265.jpg|بندانگشتی|ابن‌خالویه، حسین بن احمد]]
    [[پرونده:NUR01265.jpg|بندانگشتی|ابن‌ خالویه، حسین بن احمد]]
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
    |-
    |-
    ! نام!! data-type='authorName'|ابن‌خالویه، حسین بن احمد
    ! نام!! data-type="authorName" |ابن‌ خالویه، حسین بن احمد
    |-
    |-
    |نام های دیگر  
    |نام‌های دیگر  
    |data-type='authorOtherNames'| ابن‌خالویه، ابوعبدالله حسین بن احمد
    | data-type="authorOtherNames" | ابن‌ خالویه، ابوعبدالله حسین بن احمد
    |-
    |-
    |نام پدر  
    |نام پدر  
    |data-type='authorfatherName'|
    | data-type="authorfatherName" |احمد
    |-
    |-
    |متولد  
    |متولد  
    |data-type='authorbirthDate'|
    | data-type="authorbirthDate" |
    |-
    |-
    |محل تولد
    |محل تولد
    |data-type='authorBirthPlace'|
    | data-type="authorBirthPlace" |همدان
    |-
    |-
    |رحلت  
    |رحلت  
    |data-type='authorDeathDate'|370 هـ.ق
    | data-type="authorDeathDate" |370 ق
    |-
    |-
    |اساتید
    |اساتید
    |data-type='authorTeachers'|
    | data-type="authorTeachers" |[[سیرافی، حسن بن عبدالله|ابوسعيد سيرافى]]
     
    [[ابن مجاهد، احمد بن موسی|ابن مجاهد]]
     
    محمد بن مخلد عطار
    |-
    |-
    |برخی آثار
    |برخی آثار
    |data-type='authorWritings'|[[الحجة في القراءات السبع]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    | data-type="authorWritings" |[[الحجة في القراءات السبع]]
     
    [[إعراب القراءات السبع و عللها]]
    [[‏المختصر في شواذ القرآن (کتاب في اختلاف القراءات و المصاحف)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    |- class="articleCode"
     
    |کد مؤلف
    [[‏دیوان ابی‌فراس]] / نوع اثر: کتاب / نقش: روایه
    | data-type="authorCode" |AUTHORCODE01265AUTHORCODE
    |-class='articleCode'
    |کد مولف
    |data-type='authorCode'|AUTHORCODE1265AUTHORCODE
    |}
    |}
    </div>
    </div>


    '''ابن خالویه، ابوعبدالله حسین بن احمد بن خالویه''' (متوفای 370ق)، ملقب به ذوالنونين، شاعر، اديب و نحوى برجسته ایرانى‌تبار بوده است. ثعالبى نام وى را حسن و [[قفطی، علی بن یوسف|ابن قفطى]] نام پدر او را محمد آورده است.


    «ابن خالويه، ابوعبدالله حسين بن احمد بن خالويه»، ملقب به ذوالنونين (د 370ق)، شاعر، اديب و نحوى برجسته ايرانى‌تبار بوده است. ثعالبى نام وى را حسن و ابن قفطى نام پدر او را محمد آورده است. او در همدان به دنيا آمد. در هيچ‌يك از مآخذ به سال تولد او اشاره نشده است، اما گفته‌اند كه در 314ق، ظاهراً در آغاز جوانى براى تحصيل به بغداد رفت و نزد برجسته‌ترين دانشمندان سده 4ق، دانش آموخت.
    ==ولادت==
     
    او در همدان به دنيا آمد. در هيچ‌یک از مآخذ به سال تولد او اشاره نشده است، اما گفته‌اند كه در 314ق، ظاهراً در آغاز جوانى برای تحصيل به بغداد رفت و نزد برجسته‌ترين دانشمندان سده 4ق، دانش آموخت.
    نحو و ادب را نزد ابن دريد، ابوبكر بن انبارى، نفطويه و ابوسعيد سيرافى فراگرفت. علوم قرآنى را از قارى بزرگ، ابن مجاهد و لغت را از ابوعمر زاهد، معروف به غلام ثعلب آموخت و از محمد بن مخلد عطار و گروهى ديگر حديث شنيد و کتاب جمهره ابن دريد و مختصر مزنى را از ابوبكر نيشابورى روايت كرد. گفته‌اند در ادب از صولى نيز روايت كرده است. وى از بغداد به شام و سپس به حلب رفت. در حلب آوازه او بالا گرفت و بسيارى از دانش‌دوستان از دور و نزديك به‌سوى او شتافتند، آنگاه به دربار سيف الدوله حمدانى راه يافت و نزد او به مقامى رفيع رسيد، نديم وى و آموزگار فرزندانش گرديد و تا پايان عمر در خدمت حمدانيان بسربرد.


    گروهى نيز نزد وى دانش آموختند كه مشهورترين آنها اينانند: ابوبكر خوارزمى، معافى بن زكريا نهروانى و عبد المنعم بن غليون. نيز گفته‌اند كه ابوالحسين نصيبى کتاب آل او را نزد خود وى خوانده است و قاضى حلب صالح بن جعفر بن عبد الوهاب و ابواحمد عبدالله بن عدى از وى روايت كرده‌اند و سعيد بن سعيد فارقى نحوى از وى حديث شنيده است. چنان‌كه در فهرست استادان ابن خالويه ملاحظه مى‌شود، وى در هر دو مكتب نحوى بصره و كوفه به تحصيل پرداخت، اما خود در شمار نسل بعدى نحويان بغداد كه دو مكتب را به هم آميختند و تا حدودى از يك‌سونگرى‌هاى نمايندگان دو مكتب فراتر رفتند، قرار دارد. او كه در مركز تحولات و مجادلات ادبى سده 4ق، جاى داشت، به لحاظ گستردگى دانش خود در رشته‌هاى گوناگون ادب داراى اعتبار ويژه‌اى بود؛ چندان‌كه ابن قارح - كه مى‌دانيم نامه‌اش به ابوالعلاء معرى انگيزه تحرير رسالة الغفران گرديد - براى اثبات بزرگى خود به شاگردى نزد ابن خالويه باليده است. اين اعتبار علمى و ادبى تا قرن‌ها پس از مرگ او نيز باقى ماند؛ چنان‌كه تقريباً همه منابع پس از وى چيره‌دستى او را در نحو و ادب ستوده و او را يكى از نخبه‌هاى روزگار معرفى كرده‌اند. [[ذهبى]] او را «شيخ العربية» ناميده و ابوعمرو دانى وى را دانا به زبان عربى، حافظ لغت، بصير در قرائت و ثقه در حديث دانسته است. ابن انبارى او را از بزرگان لغت و ابن قفطى و [[اسنوی، عبد الرحیم بن حسن|اسنوى]] وى را يگانه زمان و پيشوا در علوم زبانى معرفى كرده‌اند. تنها دلجى او را در نحو ضعيف دانسته است. گرچه ابن انبارى توانايى او را در نحو همانند دانش وى در لغت ندانسته، اما برخى از محققان معاصر اين گفته را نيز ستمى مى‌دانند كه ابن انبارى بر وى روا داشته است.
    ==اساتید==
    نحو و ادب را نزد ابن دريد، [[ابن انباری، محمد بن قاسم|ابوبكر بن انبارى]]، نفطویه و [[سیرافی، حسن بن عبدالله|ابوسعيد سيرافى]] فراگرفت. علوم قرآنى را از قارى بزرگ، [[ابن مجاهد، احمد بن موسی|ابن مجاهد]] و لغت را از ابوعمر زاهد، معروف به غلام ثعلب آموخت و از محمد بن مخلد عطار و گروهى ديگر حديث شنيد و کتاب جمهره ابن دريد و مختصر مزنى را از ابوبكر نيشابورى روايت كرد. گفته‌اند در ادب از صولى نيز روايت كرده است. وى از بغداد به شام و سپس به حلب رفت. در حلب آوازه او بالا گرفت و بسيارى از دانش‌دوستان از دور و نزدیک به‌سوى او شتافتند، آنگاه به دربار سيف‌الدوله حمدانى راه يافت و نزد او به مقامى رفيع رسيد، نديم وى و آموزگار فرزندانش گرديد و تا پایان عمر در خدمت حمدانيان بسربرد.


    يكى از اسباب شهرت ابن خالويه در ميان اديبان، صرف‌نظر از وسعت دانش، همانا رقابت و درگيرى او با دو تن از مشهورترين هم‌روزگارانش؛ يعنى متنبى و ابوعلى فارسى بوده است. متنبى مردى متكبر و خودخواه بود و ابن خالويه را كه توانسته بود در سايه كوشش و استعداد خويش موفقيتى بزرگ به دست آورد، همواره به دليل غير عرب بودن، خوار مى‌شمرد، اما ابن خالويه گويا مى‌كوشيد با خرده‌گيرى‌هاى اديبانه بر وى پيروز گردد؛ اگرچه گاه به دليل شتاب در اين خرده‌گيرى‌ها، چندان موفق نمى‌شد. اين دو هيچ فرصتى را براى خوار ساختن يكديگر از كف نمى‌دادند و اين كينه كه گويا تنها خاستگاهى نژادى داشت، چندان دوام آورد تا سرانجام متنبى ناگزير دربار سيف الدوله را ترك كرد. سيف الدوله كه همواره در اين‌گونه مشاجرات حضور داشت، با سكوت خويش از ابن خالويه جانب‌دارى مى‌كرد و بدين‌سان بود كه هرگز از مقام او نزد سيف الدوله كاسته نشد.
    ==شاگردان==
    گروهى نيز نزد وى دانش آموختند كه مشهورترين آنها اينانند: ابوبكر خوارزمى، معافى بن زكريا نهروانى و عبدالمنعم بن غليون. نيز گفته‌اند كه ابوالحسين نصيبى کتاب آل او را نزد خود وى خوانده است و قاضى حلب صالح بن جعفر بن عبدالوهاب و ابواحمد عبدالله بن عدى از وى روايت كرده‌اند و سعيد بن سعيد فارقى نحوى از وى حديث شنيده است.


    اما مناظرات ابن خالويه با ابوعلى فارسى بيشتر جنبه علمى و ادبى داشت. رقابت اين دو كه از مجلس درس ابوسعيد سيرافى آغاز گرديد، بر پايه فضل‌فروشى‌هاى رايج روزگار و رقابت ميان دو حريف هماورد ادامه يافت؛ به‌خصوص كه سيف الدوله غالباً با بخشش‌هاى گزاف خود، به اين فضل‌فروشى‌ها دامن مى‌زد. اينان، بارها با يكديگر به مناظره پرداختند و در ردّ نظريات يكديگر دست به تأليف زدند و از هر فرصتى براى نفوذ در دل سيف الدوله سود مى‌جستند.
    چنان‌كه در فهرست استادان ابن خالویه ملاحظه مى‌شود، وى در هر دو مكتب نحوى بصره و كوفه به تحصيل پرداخت، اما خود در شمار نسل بعدى نحویان بغداد كه دو مكتب را به هم آمیختند و تا حدودى از یک‌سونگرى‌هاى نمايندگان دو مكتب فراتر رفتند، قرار دارد. او كه در مركز تحولات و مجادلات ادبى سده 4ق، جاى داشت، به لحاظ گستردگى دانش خود در رشته‌هاى گوناگون ادب داراى اعتبار ویژه‌اى بود؛ چندان‌كه ابن قارح - كه مى‌دانيم نامه‌اش به ابوالعلاء معرى انگیزه تحرير رسالة الغفران گرديد - برای اثبات بزرگى خود به شاگردى نزد ابن خالویه باليده است. این اعتبار علمى و ادبى تا قرن‌ها پس از مرگ او نيز باقى ماند؛ چنان‌كه تقريباً همه منابع پس از وى چيره‌دستى او را در نحو و ادب ستوده و او را یکى از نخبه‌هاى روزگار معرفى كرده‌اند. [[ذهبى]] او را «شيخ العربية» نامیده و [[دانی، عثمان بن سعید|ابوعمرو دانى]] وى را دانا به زبان عربى، حافظ لغت، بصير در قرائت و ثقه در حديث دانسته است. [[ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد|ابن انبارى]] او را از بزرگان لغت و ابن قفطى و [[اسنوی، عبدالرحیم بن حسن|اسنوى]] وى را يگانه زمان و پيشوا در علوم زبانى معرفى كرده‌اند. تنها دلجى او را در نحو ضعيف دانسته است. گرچه [[ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد|ابن انبارى]] توانايى او را در نحو همانند دانش وى در لغت ندانسته، اما برخى از محققان معاصر این گفته را نيز ستمى مى‌دانند كه [[ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد|ابن انبارى]] بر وى روا داشته است.


    ابن خالويه در شعر نيز دست داشت و ثعالبى وى را در شمار شاعران ياد كرده است، اما اكنون تنها 10 بيت از سروده‌هاى او در دست است: 4 بيت در وصف زادگاهش همدان و 6 بيت شامل سه قطعه در «معجم الأدباء». دانش او در شعر و علوم مربوط به آن، چنان بود كه توانست چند ديوان را شرح كند.
    ==علل اشتهار ابن خالویه==
    یکى از اسباب شهرت ابن خالویه در میان اديبان، صرف‌نظر از وسعت دانش، همانا رقابت و درگیرى او با دو تن از مشهورترين هم‌روزگارانش؛ يعنى متنبى و ابوعلى فارسی بوده است. متنبى مردى متكبر و خودخواه بود و ابن خالویه را كه توانسته بود در سايه كوشش و استعداد خویش موفقيتى بزرگ به دست آورد، همواره به دليل غير عرب بودن، خوار مى‌شمرد، اما ابن خالویه گویا مى‌كوشيد با خرده‌گیرى‌هاى اديبانه بر وى پيروز گردد؛ اگرچه گاه به دليل شتاب در این خرده‌گیرى‌ها، چندان موفق نمى‌شد. این دو هيچ فرصتى را برای خوار ساختن یکديگر از كف نمى‌دادند و این كينه كه گویا تنها خاستگاهى نژادى داشت، چندان دوام آورد تا سرانجام متنبى ناگزير دربار سيف‌الدوله را ترك كرد. سيف‌الدوله كه همواره در اين‌گونه مشاجرات حضور داشت، با سكوت خویش از ابن خالویه جانب‌دارى مى‌كرد و بدين‌سان بود كه هرگز از مقام او نزد سيف‌الدوله كاسته نشد.


    در باره مذهب ابن خالويه اتفاق نظر نيست. [[نجاشی، احمد بن علی|نجاشى]] وى را «آگاه به مذهب ما»؛ يعنى تشيع دانسته و کتاب آل را كه در باره امامت على بن ابى‌طالب(ع) است به وى نسبت داده، اما ابن نديم كه نزديك‌ترين منبع به زمان اوست، به اين کتاب اشاره‌اى نكرده است. پس از [[نجاشی، احمد بن علی|نجاشى]]، نخستين كسى كه از آن نام برده، ابن شهرآشوب و سپس ياقوت است و از آن پس در بسيارى از منابع شيعى و غير شيعى از اين کتاب نام برده شده است. [[ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی|ابن حجر]] نيز وى را شيعه دانسته، اما گفته است كه او در برابر سيف الدوله به تسنن تظاهر مى‌كرده است و براى تأييد نظر خود گفته [[نجاشی، احمد بن علی|نجاشى]] را تكرار كرده است. افزون بر آن گفته است كه وى در کتاب ليس نيز مطالبى آورده كه دليل امامى بودن اوست، اما تظاهر وى به تسنن در برابر حمدانيان كه خود خاندانى شيعى بوده‌اند، اندكى بعيد مى‌نمايد. برخى از محققين معاصر نيز بر امامى بودن او نظر داده‌اند. بااين‌همه سبكى و [[اسنوی، عبد الرحیم بن حسن|اسنوى]] وى را شافعى‌مذهب پنداشته‌اند. از آنجا كه وى مختصر مزنى را از ابوبكر نيشابورى كه شافعى‌مذهب بود روايت كرده است، احتمال مى‌رود كه داورى سبكى و [[اسنوی، عبد الرحیم بن حسن|اسنوى]] در باره مذهب او بر پايه همين کتاب بوده باشد.
    اما مناظرات ابن خالویه با [[ابوعلى فارسی]] بيشتر جنبه علمى و ادبى داشت. رقابت این دو كه از مجلس درس [[سیرافی، حسن بن عبدالله|ابوسعيد سيرافى]] آغاز گرديد، بر پايه فضل‌فروشى‌هاى رايج روزگار و رقابت میان دو حريف هماورد ادامه يافت؛ به‌خصوص كه سيف‌الدوله غالباً  با بخشش‌هاى گزاف خود، به این فضل‌فروشى‌ها دامن مى‌زد. اينان، بارها با یکديگر به مناظره پرداختند و در ردّ نظريات یکديگر دست به تأليف زدند و از هر فرصتى برای نفوذ در دل سيف‌الدوله سود مى‌جستند.


    گرچه ابن خالويه بيشتر زندگانى خود را در حلب گذراند، اما گزارش‌هايى در باره سفرهاى او به بيت‌المقدس، حمص و ميافارقين در دست است. وى همچنين به يمن سفر كرد و در آنجا ضمن ديدار با ابن حائك به شرح ديوان او پرداخت. ابن خالويه سرانجام بر اثر يك بيمارى در حلب درگذشت. [[ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی|ابن حجر]] مرگ او را در 371ق، دانسته است.
    ابن خالویه در شعر نيز دست داشت و ثعالبى وى را در شمار شاعران ياد كرده است، اما اكنون تنها 10 بيت از سروده‌هاى او در دست است: 4 بيت در وصف زادگاهش همدان و 6 بيت شامل سه قطعه در «معجم الأدباء». دانش او در شعر و علوم مربوط به آن، چنان بود كه توانست چند ديوان را شرح كند.


    == آثار:==
    ==مذهب==
    درباره مذهب ابن خالویه اتفاق نظر نيست. [[نجاشی، احمد بن علی|نجاشى]] وى را «آگاه به مذهب ما»؛ يعنى تشيع دانسته و کتاب آل را كه درباره امامت [[امام على(ع)|على بن ابى‌طالب(ع)]] است به وى نسبت داده، اما [[ابن ندیم، محمد بن اسحاق|ابن نديم]] كه نزدیک ‌ترين منبع به زمان اوست، به این کتاب اشاره‌اى نكرده است. پس از [[نجاشی، احمد بن علی|نجاشى]]، نخستين كسى كه از آن نام برده، [[ابن شهرآشوب، محمد بن علی|ابن شهرآشوب]] و سپس ياقوت است و از آن پس در بسيارى از منابع شيعى و غير شيعى از این کتاب نام برده شده است. [[ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی|ابن حجر]] نيز وى را شيعه دانسته، اما گفته است كه او در برابر سيف‌الدوله به تسنن تظاهر مى‌كرده است و برای تأييد نظر خود گفته [[نجاشی، احمد بن علی|نجاشى]] را تكرار كرده است. افزون بر آن گفته است كه وى در کتاب ليس نيز مطالبى آورده كه دليل امامى بودن اوست، اما تظاهر وى به تسنن در برابر حمدانيان كه خود خاندانى شيعى بوده‌اند، اندكى بعيد مى‌نمايد. برخى از محققین معاصر نيز بر امامى بودن او نظر داده‌اند. بااين‌همه سبکی و [[اسنوی، عبدالرحیم بن حسن|اسنوى]] وى را شافعى‌مذهب پنداشته‌اند. از آنجا كه وى مختصر مزنى را از ابوبكر نيشابورى كه شافعى‌مذهب بود روايت كرده است، احتمال مى‌رود كه داورى سبکی و [[اسنوی، عبدالرحیم بن حسن|اسنوى]] درباره مذهب او بر پايه همین کتاب بوده باشد.


    ==مسافرت==
    گرچه ابن خالویه بيشتر زندگانى خود را در حلب گذراند، اما گزارش‌هایى درباره سفرهاى او به بيت‌المقدس، حمص و میافارقين در دست است. وى همچنين به يمن سفر كرد و در آنجا ضمن ديدار با ابن حائك به شرح ديوان او پرداخت. ابن خالویه سرانجام بر اثر یک بيمارى در حلب درگذشت. [[ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی|ابن حجر]] مرگ او را در 371ق، دانسته است.


    ==آثار==
    الف) آثار چاپ‌شده:
    الف) آثار چاپ‌شده:


    1. اشتقاق الشهور و الأيام؛
    #اشتقاق الشهور و الأيام؛
     
    #إعراب ثلاثين سورة من القرآن الكريم؛
    2. إعراب ثلاثين سورة من القرآن الكريم؛
    #انتصار ابن خالویه لثعلب؛
     
    #کتاب الألفات؛
    3. انتصار ابن خالويه لثعلب؛
    #البديع في القراءات؛
     
    #الحجة في القراءات السبع؛
    4. کتاب الألفات؛
    #رسالة في أسماء الريح؛
     
    #شرح ديوان أبي‌فراس الحمداني؛
    5. البديع في القراءات؛
    #شرح مقصورة ابن دريد؛
     
    #ليس في كلام العرب؛
    6. الحجة في القراءات السبع؛
     
    7. رسالة في أسماء الريح؛
     
    8. شرح ديوان أبي‌فراس الحمداني؛
     
    9. شرح مقصورة ابن دريد؛
     
    10. ليس في كلام العرب؛


    و...
    و...
    خط ۸۱: خط ۸۰:
    ب) آثار چاپ‌نشده:
    ب) آثار چاپ‌نشده:


    1. کتاب الأسد يا في أسماء الأسد؛
    #کتاب الأسد يا في أسماء الأسد؛
     
    #إعراب آيات من القرآن العظيم؛
    2. إعراب آيات من القرآن العظيم؛
    #رسالة في أصول الهمزات التي في الأسماء و الأفعال و الحروف؛
     
    #رسالة في ما جاء مثنى؛
    3. رسالة في أصول الهمزات التي في الأسماء و الأفعال و الحروف؛
    #العشرات.
     
    4. رسالة في ما جاء مثنى؛
     
    5. العشرات.


    ج) آثار ازدست‌رفته و منسوب:
    ج) آثار ازدست‌رفته و منسوب:


    1. کتاب آل؛
    #کتاب آل؛
    #الأفق؛
    #الأخبار في الرياض؛
    #أسماء الحيّة؛
    #الألقاب؛
    #الأمالي؛
    #الإمامة (كه احتمالاً همان کتاب آل است)؛
    #أسماء ساعات الليل؛
    #أسماء الله الحسنى؛
    #الاشتقاق؛


    2. الأفق؛
    اشتقاق خالویه؛


    3. الأخبار في الرياض؛
    و..<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/1644 سیدی، محمد، 3، ص403]</ref>


    4. أسماء الحيّة؛
    ==پانویس==
    <references/>


    5. الألقاب؛
    ==منابع مقاله==


    6. الأمالي؛
    [https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/1644 سیدی، محمد، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374]


    7. الإمامة (كه احتمالاً همان کتاب آل است)؛
    ==وابسته‌ها==
     
    {{وابسته‌ها}}
    8. أسماء ساعات الليل؛
     
    9. أسماء الله الحسنى؛
     
    10. الاشتقاق؛
     
    اشتقاق خالويه؛
     
    و...


    == منابع مقاله ==


    [[الحجة في القراءات السبع]]


    دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد 3، ص 403، نوشته محمد سيدى.
    [[إعراب القراءات السبع و عللها]]  
     
     
    == وابسته‌ها ==
    {{وابسته‌ها}}
    [[الحجة في القراءات السبع]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
     
    [[اعراب القراءات السبع و عللها]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده


    [[ دیوان ابی فراس]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[دیوان ابیفراس]]  


    [[البديع]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[البديع (ابن خالویه)]]  


    [[ المختصر في شواذ القرآن (کتاب في اختلاف القراءات و المصاحف)]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[المختصر في شواذ القرآن]]  


    [[إعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم]] / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
    [[إعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم]]  


    [[رده:زندگی‌نامه]]
    [[رده:زندگی‌نامه]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۰ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۵۲

    ابن‌ خالویه، حسین بن احمد
    نام ابن‌ خالویه، حسین بن احمد
    نام‌های دیگر ابن‌ خالویه، ابوعبدالله حسین بن احمد
    نام پدر احمد
    متولد
    محل تولد همدان
    رحلت 370 ق
    اساتید ابوسعيد سيرافى

    ابن مجاهد

    محمد بن مخلد عطار

    برخی آثار الحجة في القراءات السبع

    إعراب القراءات السبع و عللها

    کد مؤلف AUTHORCODE01265AUTHORCODE

    ابن خالویه، ابوعبدالله حسین بن احمد بن خالویه (متوفای 370ق)، ملقب به ذوالنونين، شاعر، اديب و نحوى برجسته ایرانى‌تبار بوده است. ثعالبى نام وى را حسن و ابن قفطى نام پدر او را محمد آورده است.

    ولادت

    او در همدان به دنيا آمد. در هيچ‌یک از مآخذ به سال تولد او اشاره نشده است، اما گفته‌اند كه در 314ق، ظاهراً در آغاز جوانى برای تحصيل به بغداد رفت و نزد برجسته‌ترين دانشمندان سده 4ق، دانش آموخت.

    اساتید

    نحو و ادب را نزد ابن دريد، ابوبكر بن انبارى، نفطویه و ابوسعيد سيرافى فراگرفت. علوم قرآنى را از قارى بزرگ، ابن مجاهد و لغت را از ابوعمر زاهد، معروف به غلام ثعلب آموخت و از محمد بن مخلد عطار و گروهى ديگر حديث شنيد و کتاب جمهره ابن دريد و مختصر مزنى را از ابوبكر نيشابورى روايت كرد. گفته‌اند در ادب از صولى نيز روايت كرده است. وى از بغداد به شام و سپس به حلب رفت. در حلب آوازه او بالا گرفت و بسيارى از دانش‌دوستان از دور و نزدیک به‌سوى او شتافتند، آنگاه به دربار سيف‌الدوله حمدانى راه يافت و نزد او به مقامى رفيع رسيد، نديم وى و آموزگار فرزندانش گرديد و تا پایان عمر در خدمت حمدانيان بسربرد.

    شاگردان

    گروهى نيز نزد وى دانش آموختند كه مشهورترين آنها اينانند: ابوبكر خوارزمى، معافى بن زكريا نهروانى و عبدالمنعم بن غليون. نيز گفته‌اند كه ابوالحسين نصيبى کتاب آل او را نزد خود وى خوانده است و قاضى حلب صالح بن جعفر بن عبدالوهاب و ابواحمد عبدالله بن عدى از وى روايت كرده‌اند و سعيد بن سعيد فارقى نحوى از وى حديث شنيده است.

    چنان‌كه در فهرست استادان ابن خالویه ملاحظه مى‌شود، وى در هر دو مكتب نحوى بصره و كوفه به تحصيل پرداخت، اما خود در شمار نسل بعدى نحویان بغداد كه دو مكتب را به هم آمیختند و تا حدودى از یک‌سونگرى‌هاى نمايندگان دو مكتب فراتر رفتند، قرار دارد. او كه در مركز تحولات و مجادلات ادبى سده 4ق، جاى داشت، به لحاظ گستردگى دانش خود در رشته‌هاى گوناگون ادب داراى اعتبار ویژه‌اى بود؛ چندان‌كه ابن قارح - كه مى‌دانيم نامه‌اش به ابوالعلاء معرى انگیزه تحرير رسالة الغفران گرديد - برای اثبات بزرگى خود به شاگردى نزد ابن خالویه باليده است. این اعتبار علمى و ادبى تا قرن‌ها پس از مرگ او نيز باقى ماند؛ چنان‌كه تقريباً همه منابع پس از وى چيره‌دستى او را در نحو و ادب ستوده و او را یکى از نخبه‌هاى روزگار معرفى كرده‌اند. ذهبى او را «شيخ العربية» نامیده و ابوعمرو دانى وى را دانا به زبان عربى، حافظ لغت، بصير در قرائت و ثقه در حديث دانسته است. ابن انبارى او را از بزرگان لغت و ابن قفطى و اسنوى وى را يگانه زمان و پيشوا در علوم زبانى معرفى كرده‌اند. تنها دلجى او را در نحو ضعيف دانسته است. گرچه ابن انبارى توانايى او را در نحو همانند دانش وى در لغت ندانسته، اما برخى از محققان معاصر این گفته را نيز ستمى مى‌دانند كه ابن انبارى بر وى روا داشته است.

    علل اشتهار ابن خالویه

    یکى از اسباب شهرت ابن خالویه در میان اديبان، صرف‌نظر از وسعت دانش، همانا رقابت و درگیرى او با دو تن از مشهورترين هم‌روزگارانش؛ يعنى متنبى و ابوعلى فارسی بوده است. متنبى مردى متكبر و خودخواه بود و ابن خالویه را كه توانسته بود در سايه كوشش و استعداد خویش موفقيتى بزرگ به دست آورد، همواره به دليل غير عرب بودن، خوار مى‌شمرد، اما ابن خالویه گویا مى‌كوشيد با خرده‌گیرى‌هاى اديبانه بر وى پيروز گردد؛ اگرچه گاه به دليل شتاب در این خرده‌گیرى‌ها، چندان موفق نمى‌شد. این دو هيچ فرصتى را برای خوار ساختن یکديگر از كف نمى‌دادند و این كينه كه گویا تنها خاستگاهى نژادى داشت، چندان دوام آورد تا سرانجام متنبى ناگزير دربار سيف‌الدوله را ترك كرد. سيف‌الدوله كه همواره در اين‌گونه مشاجرات حضور داشت، با سكوت خویش از ابن خالویه جانب‌دارى مى‌كرد و بدين‌سان بود كه هرگز از مقام او نزد سيف‌الدوله كاسته نشد.

    اما مناظرات ابن خالویه با ابوعلى فارسی بيشتر جنبه علمى و ادبى داشت. رقابت این دو كه از مجلس درس ابوسعيد سيرافى آغاز گرديد، بر پايه فضل‌فروشى‌هاى رايج روزگار و رقابت میان دو حريف هماورد ادامه يافت؛ به‌خصوص كه سيف‌الدوله غالباً با بخشش‌هاى گزاف خود، به این فضل‌فروشى‌ها دامن مى‌زد. اينان، بارها با یکديگر به مناظره پرداختند و در ردّ نظريات یکديگر دست به تأليف زدند و از هر فرصتى برای نفوذ در دل سيف‌الدوله سود مى‌جستند.

    ابن خالویه در شعر نيز دست داشت و ثعالبى وى را در شمار شاعران ياد كرده است، اما اكنون تنها 10 بيت از سروده‌هاى او در دست است: 4 بيت در وصف زادگاهش همدان و 6 بيت شامل سه قطعه در «معجم الأدباء». دانش او در شعر و علوم مربوط به آن، چنان بود كه توانست چند ديوان را شرح كند.

    مذهب

    درباره مذهب ابن خالویه اتفاق نظر نيست. نجاشى وى را «آگاه به مذهب ما»؛ يعنى تشيع دانسته و کتاب آل را كه درباره امامت على بن ابى‌طالب(ع) است به وى نسبت داده، اما ابن نديم كه نزدیک ‌ترين منبع به زمان اوست، به این کتاب اشاره‌اى نكرده است. پس از نجاشى، نخستين كسى كه از آن نام برده، ابن شهرآشوب و سپس ياقوت است و از آن پس در بسيارى از منابع شيعى و غير شيعى از این کتاب نام برده شده است. ابن حجر نيز وى را شيعه دانسته، اما گفته است كه او در برابر سيف‌الدوله به تسنن تظاهر مى‌كرده است و برای تأييد نظر خود گفته نجاشى را تكرار كرده است. افزون بر آن گفته است كه وى در کتاب ليس نيز مطالبى آورده كه دليل امامى بودن اوست، اما تظاهر وى به تسنن در برابر حمدانيان كه خود خاندانى شيعى بوده‌اند، اندكى بعيد مى‌نمايد. برخى از محققین معاصر نيز بر امامى بودن او نظر داده‌اند. بااين‌همه سبکی و اسنوى وى را شافعى‌مذهب پنداشته‌اند. از آنجا كه وى مختصر مزنى را از ابوبكر نيشابورى كه شافعى‌مذهب بود روايت كرده است، احتمال مى‌رود كه داورى سبکی و اسنوى درباره مذهب او بر پايه همین کتاب بوده باشد.

    مسافرت

    گرچه ابن خالویه بيشتر زندگانى خود را در حلب گذراند، اما گزارش‌هایى درباره سفرهاى او به بيت‌المقدس، حمص و میافارقين در دست است. وى همچنين به يمن سفر كرد و در آنجا ضمن ديدار با ابن حائك به شرح ديوان او پرداخت. ابن خالویه سرانجام بر اثر یک بيمارى در حلب درگذشت. ابن حجر مرگ او را در 371ق، دانسته است.

    آثار

    الف) آثار چاپ‌شده:

    1. اشتقاق الشهور و الأيام؛
    2. إعراب ثلاثين سورة من القرآن الكريم؛
    3. انتصار ابن خالویه لثعلب؛
    4. کتاب الألفات؛
    5. البديع في القراءات؛
    6. الحجة في القراءات السبع؛
    7. رسالة في أسماء الريح؛
    8. شرح ديوان أبي‌فراس الحمداني؛
    9. شرح مقصورة ابن دريد؛
    10. ليس في كلام العرب؛

    و...

    ب) آثار چاپ‌نشده:

    1. کتاب الأسد يا في أسماء الأسد؛
    2. إعراب آيات من القرآن العظيم؛
    3. رسالة في أصول الهمزات التي في الأسماء و الأفعال و الحروف؛
    4. رسالة في ما جاء مثنى؛
    5. العشرات.

    ج) آثار ازدست‌رفته و منسوب:

    1. کتاب آل؛
    2. الأفق؛
    3. الأخبار في الرياض؛
    4. أسماء الحيّة؛
    5. الألقاب؛
    6. الأمالي؛
    7. الإمامة (كه احتمالاً همان کتاب آل است)؛
    8. أسماء ساعات الليل؛
    9. أسماء الله الحسنى؛
    10. الاشتقاق؛

    اشتقاق خالویه؛

    و..[۱]

    پانویس

    1. ↑ سیدی، محمد، 3، ص403

    منابع مقاله

    سیدی، محمد، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374

    وابسته‌ها

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=ابن_خالویه،_حسین_بن_احمد&oldid=696082»