زاد آخرت

زاد آخرت
پدیدآوران	غزالی، محمد بن محمد (نویسنده) ساکت، سلمان (محقق و مصحح) گزی مارشک، ملیحه (محقق و مصحح)
ناشر	ادبیات
مکان نشر	قم
سال نشر	1398
شابک	‎2ـ966128ـ600ـ978
موضوع	اخلاق عرفاني,نثر فارسي -- قرن ‎۵ق
کد کنگره	‏BP ۱۷۵/۵/غ۴ز۲

زاد آخرت تألیف ابوحامد محمد غزالی، و با تصحیح و تحقیق سلمان ساکت و ملیحه گزی مارشک، «زاد آخرت» کتابی است در حوزۀ فقه و اخلاق که در زمرۀ آثار اواخر عمر غزالی به شمار می‌رود. این کتاب ترجمه‌ای است به فارسی از دیگر اثر غزالی به نام «بدایة الهدایة» که اگر اختلاف جزئی میان آن دو کتاب مانند حذف برخی از دعاها و احادیث در ترجمۀ فارسی بگذریم، تفاوت اساسی میان آنها افزودن برخی از مباحث کلامی به «زاد آخرت» است.

ساختار

در ابتدای کتاب پیش‌گفتار و مقدمۀ مصححان آمده، سپس متن اصلی کتاب در دو قسمت آمده است و در پایان با تعلیقات و فهرست‌ها و منابع و مآخذ به اتمام می‌رسد.

گزارش کتاب

ابوحامد محمد غزالی فقیه شافعی و متکلم و متصوف بزرگ ایرانی، در سال 450 ق. در طابران طوس به دنیا آمد. در کودکی پدرش را از دست داد و به همراه برادرش احمد، تحت سرپرستی احمد رادکانی که خود فقیهی شافعی بود، درآمدند. سال‌های نوجوانی و جوانی را در طوس و جرجان و نیشابور به کسب علم گذرانید و در همان‌جا به خدمت خواجه نظام‌الملک وزیر مقتدر سلجوقیان درآمد و از حمایت‌های او بهره‌مند شد. در سال 484 از سوی او برای تدرس در نظامیۀ بغداد به این شهر فرستاده شد و به مدت چهار سال بر کرسی تدریس نظامیۀ این شهر تکیه زد. در این مدت به مطالعۀ کتاب‌های فلاسفه و عرفا پرداخت تا اینکه پس از یک سلسله تحولات روحی، درس و بحث را در بغداد رها کرد و از آنجا به شام و بیت‌المقدس و حجاز رفت و به زندگی زاهدانه و صوفیانه روی آورد. او پس از یک دهه در سال 498 بار دیگر به بغداد بازگشت و یک سال بعد به شهر خود طوس مراجعت نمود. از آنجا بنا بر الزام و اصرار فخرالملک پسر نظام‌الملک، به نیشابور رفت تا در نظامیۀ آن شهر به تدریس بپردازد. در سال 500 که فخرالملک به قتل رسید، غزالی به طوس بازگشت و در آن شهر مدرسه و خانقاهی برای متصوفه برپا کرد و خود به حفظ قرآن و درس حدیث پرداخت. او سرانجام در چهاردهم جمادی‌الاخر سال 505 در زادگاه خود چشم از جهان فروبست.

از ابوحامد غزالی کتاب‌ها، رساله‌ها و نامه‌های متعددی به دو زبان عربی و پارسی بر جای مانده است تا آنجا که دربارۀ این آثار و صحت و سقم انتساب آنها به او از گذشته بحث‌های زیادی به‌ویژه در میان خاورشناسان مطرح بوده است.

«زاد آخرت» کتابی است در حوزۀ فقه و اخلاق که در زمرۀ آثار اواخر عمر غزالی به شمار می‌رود. این کتاب ترجمه‌ای است به فارسی از دیگر اثر غزالی به نام «بدایة الهدایة» که اگر اختلاف جزئی میان آن دو کتاب مانند حذف برخی از دعاها و احادیث در ترجمۀ فارسی بگذریم، تفاوت اساسی میان آنها افزودن برخی از مباحث کلامی به «زاد آخرت» است. این مباحث شامل فصولی در تنزیه، قدرت، علم، ارادت، سمع و بصر، کلام، افعال، آخرت و نبوت است که این همه را زیر عنوان «معنی کلمۀ لا اله الا الله که ایمان بدان درست شود» فراهم آورده است. به نظر می‌رسد افزودن این مباحث از هدف متفاوت نویسنده در تألیف دو کتاب سرچشمه گرفته است. در «بدایة الهدایة» غزالی «طالب علم» را مخاطب قرار می‌دهد و به او می‌گوید که اگر می‌خواهد علم را طلب کند، باید قصد و نیتش «هدایت» باشد و این هدایت، بدایت و نهایتی دارد که بدایت آن ظاهر تقوی و نهایت آن باطن تقوی است. بدیهی است که برای رسیدن به باطن تقوی باید ابتدا ظاهر آن را به دست آورد. بنابراین مؤلف در ادامه تقوی را که همانا فرمان‌برداری از اوامر و اجتاب از نواهی الهی است، برای «طالبان علم» شرح می‌دهد. اما در «زاد آخرت» بحث از مذمت دنیای دون و لزوم برگرفتن زاد و بدرقه است که به گفتۀ غزالی، آخرت را «هیچ زاد نیست جز تقوی و هیچ بدرقه نیست جز ایمان». پس ایمان را زیر عنوان «اعتقادی که ایمان بدان درست شود» و تقوی را مطابق آنچه در «بدایة الهدایة» آورده، یعنی فرمان‌برداری از اوامر خداوند و اجتناب از نواهی او شرح داده است.

آنچه در ساختار این کتاب جلب توجه می‌کند، آن است که گرچه غزالی در «احیاء علوم الدین» و «کیمیای سعادت» به گستردگی از مسائلی چون زکات، حج، نکاح، امر به معروف و نهی از منکر و ... سخن می‌گوید، در این کتاب تنها به طهارت و نماز و روزه پرداخته و از بیان دیگر مسائل فقهی خودداری کرده است و به جای آنها بخشی از کتاب را به اخلاق اجتماعی و آداب معاشرت و صحبت آدمیان با یکدیگر اختصاص داده است.

غزالی در این کتاب، نتیجۀ سال‌ها آموختن و آموزاندن و تحقیق و تأمل خود را در سه مفهوم خلاصه کرده است: ایمان، تقوی و حسن رفتار با مردم. به سخن دیگر او ایمان درست، عمل به واجبات و دوری از محرمات، و پایبندی به اخلاق و رعایت حقوق دیگران را کمینۀ زاد و توشۀ آخرت می‌داند که رفتن به قیامت بدون آنها، نتیجه‌ای جز هلاکت و نابودی نخواهد داشت.

مآخذ غزالی در نگارش این کتاب، آنگونه که خود بارها تکرار کرده، «احیاء علوم الدین» و «کیمیای سعادت» بوده است؛ بنابراین با شناخت مآخذ این دو اثر به‌ویژه «کیمیای سعادت» مآخذ «زاد آخرت» نیز روشن می‌شود. به طور کلی مآخذ غزالی را در نگارش «احیاء علوم الدین» و «کیمیای سعادت» در سه دستۀ مآخذ صوفیانه، مآخذ یونانی ـ فلسفی و مآخذ ایرانی ـ اندرزنامه‌ای می‌توان جای داد. اما با توجه به نوع مطالبی که در این کتاب آمده، مآخذ صوفیانه بیش از دو دستۀ دیگر در نگارش آن مؤثر بوده‌اند؛ از جمله قوت القلوب، آثار حارث محاسبی، تهذیب الاسرار خرگوشی، اللمع، شرح التعرف، الرساله القشیریه و .... .

«زاد آخرت» اثری تعلیمی است که برای عموم مردم تألیف شده است؛ از این‌رو مؤلف کوشیده تا نهایت سهولت و روانی را در نثر آن رعایت کند. افزون بر این، نثر زمانۀ غزالی هنوز گرفتار پیچیدگی‌ها و آرایه‌پردازی‌های دوره‌های بعد نشده بود.

از میان نوزده دست‌نویس موجود‌ از این کتاب، هفت نسخه متعلق به حدود قرن دهم و پیش از آن است که نسخه‌های کتابخانۀ ملی پاریس و کتابخانۀ ایاصوفیا از جملۀ نسخی هستند که در این تصحیح مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در این تصحیح از شش نسخه استفاده شده که نسخۀ مورخ 745 قمری کتابخانۀ ملی پاریس نسخۀ اساس مصححان بوده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات