دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی

دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی
پدیدآوران	خرمشاهی، بهاءالدین (نویسنده)
ناشر	دوستان-ناهيد
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1377ش.
شابک	‎964-90974-1-4
موضوع	قرآن - دايره المعارف‏ها قرآن - تحقيق
کد کنگره	‎‏/‎‏خ‎‏4‎‏د‎‏2 / 66/9 BP ‏

دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی دائرةالمعارفی درباره قرآن که با همکاری هفده نویسنده و قرآن‌پژوه و سرپرستی بهاءالدین خرمشاهی نگارش شده است. این دانشنامه با سه هزار و ششصد مقاله هم اصطلاحات و معارف قرآنی و هر آنچه به عنوان قرآن‌پژوهی شناخته می‌شود را پوشش می‌دهد.

این کتاب یک اثر مرجع جمع و جور و مشتمل بر ٣۶٠٠ مقاله است. نيمى از مقالات آن معارف و مفاهیم و اصطلاحات خود قرآن است و نيمى از آن دربارۀ قرآن و قرآن پژوهی.

سعی شده است از طول مقالات كاسته شود و به تعداد و تنوع مقالات افزوده شود، و اين کتاب به صورت یک (مرجع حاضر جواب» یا يک «مرجع زودياب» براى عامۀ مردم تأليف و منتشر شود. همچنین سعی شده است که مدخل و مطلب مهم یا مفيد و متنابهی از قلم نيفتد.

البته بدیھی است که از یک اثر دو جلدی و پرمدخل که میانگین طول مقالاتش حدوداً یک ستون است، انتظار نمی‌رود که آخرین حرف و جامع‌ترین تحقیق را در هر زمینه عرضه بدارد و کمبود و کاستی نداشته باشد. به عبارت دیگر این اثر، عالماً وعامداً طبق ذوق و توقع همگان تنظيم و تدوين شده است.

نگارش مقالات این دانشنامه با همکاری ١٧ مؤلّف، از فروردین ماه سال ١٣٧۶ آغاز شده و عمدتاً در بهار سال ١٣٧٧ به پایان رسید مگر نگارش کمبودها و افتادگی‌ھا که تا آخرین مراحل حروف نگاری هم ادامه داشت. نویسندگان در مجموع ۱۹ مقوله قرآنی را سامان داده‌اند که مشتمل بر ۳۶۰۰ مقاله یا مدخل است.

1. اعلام قرآن که بر دو بخش است:

   الف)اعلام تاریخی اعم از مثبت مانند يكايک پيامبران يا نيكانى چون مانند لقمان و ذوالقرنین و کسانی که اشاره و تلميحى به آنها هست.

   ب) اعلام جغرافیایی، ماتند مدینه و مکه و مدین، غار حرا، بحر احمر، حدیبیه، صفا و مروه، مسجدالحرام، مسجد‌الاقصى، بيت‌المقدس، مصر.

2. احکام قرآن (فقه و آیات الاحکام) مانند وضو، تیمم، حج، امر به معروف و نهى از منكر، خمس، زکات، ایلاء، ظهار، جزیه، نکاح، طلاق، رضاع، متعه (ازدواج موقت).
3. سوره‌های قرآن، معرفی یکایک سوره‌های صدوچهارده گانۀ قرآن زیر نام سوره و برای آن که یکصد و چهارده سوره، طبق حروف الفبا، پراکنده نشود، همه را همراه با لفظ سوره آورده و طبق ترتیب و توالی و نظم قرآنی ارائه شده است.
4. آیه‌های نامدار، يعنى آياتى كه عنوان مشهورى دارند، مانند آيۀ نور، آيةالكرسى، آيه تيمم، آيۀ وضو، آيۀ تطهير، آيۀ نفى سبيل، آيۀ اكمال دین و... که جمعاً ٩٩ آیه معروف معرفی شده أست، همراه با شرح و بسط لازم وكافى.
5. اصطلاحات و تلميحات ادبى، مانند نارابراهيم، حكمت لقمان، قميص (پيراهن) يوسف، بيت العنكبوت، بضاعت مزجاة، سوط عذاب و دهها نظير آنها.
6. اخلاق قرآنی، اعم از اخلاق حمیده مثل احسان، تواضع، راستگویی و اخلاق رذیله مثل: طمع، بخل، ريا، دروغگويى، زنا، مساحقه، لواط.
7. كلمات كلیدی، يا وجوه و نظاير، يعنى كلماتى كه داراى چندين معنى‌اند (سوء، أمر، کتاب، بیت، ریح، حکمت و جمعاً بيش از یكصد كلمه).
8. موجودات قدسى يا امور غيبى وقدسى، مانند آخرت، قيامت، معاد، بهشت، جهنم، صراط، ميزان، لوح، قلم، عرش، كرسى، بيت المعمور، رق منشور اعراف، جن، كرامات، شق‌القمر، وحى، حور، غلمان.
9. اقوام وطوايف، مانند مهاجران، انار، بنی‌اميّه، قريش، بنى‌اسرائيل، بنى قريظه، عاد، ٹمود.
10. ادیان و مذاهب و فرقه‌ها و مکتب‌ها، مانند اسلام، يهود، نصاری، مجوس، صابئین، شيعه، معتزله، خوارج، مرحبه، حروفيه، زيديه، شيخيه، احمديه (قاديانيه)، اخباريه، مكتب تفکیک.
11. وقایع تاریخی، مانند یکایک غزوات پيامبر(ص)، صلح حدیيبه، افک، محسنة.
12. علوم و فنون قرآنی، مانند علم مکی و مدنی، اسباب شأن نزول، ناسخ ومنسوخ، اعجاز قرآن، قصص قرآن، تاریخ قرآن.
13. فرهنگ آفرینی قرآن، شامل مقاله‌اى به همين نام، قرآن وادب عرب، قرآن وادب فارسی، حافظ و قرآن، سعدی و قرآن، ناصرخسرو و قرآن، سنايى و قرآن... شعر معاصر فارسی و قرآن، فرهنگ عامه و قرآن، ختم قرآن، ختم انعام، دعاهای قرآنی و دهها مدخل دیگر.
14. قرآن‌پژوهی، معرفی تحقیقات و آثار و کتب قرآنی، شامل معرفی تفسیرها، که در حدود ٣٠٠ تفسير از مفسران شيعه واهل سنت، اعم از فارسى يا عربى، قديم يا جديد، معرفى شده است.
15. قرآن‌پژوهان از جمله و در رأس همه یکایک چهارده معصوم عليھم‌السلام، خلفای راشدین، صحابۀ بزرگ و قرآن‌شناسان، مفسران، اعم از شيعه واهل سنت، مترجمان قرآن به هر زبانی و معرفی قرآن‌پژوهان اعم از مشهور (از ابن عباس و مجاهد گرفته تا علامه طباطبائى و دکتر وهبه زحیلی و مرحوم مغنیه) تا نامشهور یعنی محققانی که حداقل یک - دو اثر قرآنی چاپ شده داشته باشند. نزدیک به یک‌هزار زندگینامه از قرآن‌پژوهان قدیم و معاصر در این دانشنامه آمده است.
16. قواعد و عبارتهای معروف، نظیر «القرآن یفسر بعضه بعضاً»، «ایاک اعنى و اسمعی يا جاره»، «من خوطب به»، «راعنا/ انظرنا»، «سمعنا وعصينا» وغيره.
17. قرآن و هنر، با معرفى بيش از دويست قرآن خطى نفيس، معرفى قرآنهاى هنرى و تاریخی مانند قرآن عقيق و...
18. نهادهاى قرآنى، معرفى دارالقرآن‌ها، دار الحفّاظ، مجالس درس/ تفسير قرآن، ناشران قرآنی، مجمع ملک فهد، مرکز ترجمۀ قرآن (در قم)، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مرکز فرهنگ و معارف قرآن و...
19. بلاغت ونحو قرآن، (نظير فعل، فاعل، مسند و مسنداليه، تشبيه، استعاره، مجاز و صدها اصطلاح دیگر)

منابع مقاله

پیشگفتار کتاب