دانشنامه و دانشنامه‌نگاری: تاریخچه، روش‌ها و نمونه‌ها

دانشنامه و دانشنامه‌نگاري: تاريخچه، روش‌ها و نمونه‌ها
پدیدآوران	هاشمي، محمدمنصور (گردآورنده) خندق آبادي، حسين (گردآورنده) حداد عادل، غلامعلی (ناظر) بنياد دايرةالمعارف اسلامي (به سفارش)
ناشر	کتاب مرجع
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1399ش.
چاپ	يکم
شابک	‎?978-600-539754-3?
موضوع	دايره المعارف‏ها و واژه نامه‎ها - نويسندگي دايره‌المعارف‌ها و واژه‌نامه‌ها -- تاريخ و نقد
کد کنگره	‏2د2هـ / 239 PN

دانشنامه و دانشنامه‌نگاری: تاریخچه، روش‌ها و نمونه‌ها تألیف گروهی از نویسندگان زیرنظر غلامعلی حداد عادل و به تدوین محمدمنصور هاشمی، حسین خندق‌آبادی؛ این کتاب که دربردارندۀ مهم‌ترین مباحث دربارۀ دانشنامه‌‌نگاری به طور کلی و نیز ضوابط «دانشنامۀ جهان اسلام» به طور خاص است، در واقع کتاب راهنما یا دستینه‌ای است دربارۀ دایرةالمعارف‌ و تاریخچۀ پیدایی آن و ضوابط تألیفش که به قلم همکاران «دانشنامۀ جهان اسلام» پدید آمده است. در این مجموعه نویسندگان مختلف کوشیده‌اند مباحث گوناگونی را که طرح آنها لازم به نظر می‌رسیده، تا حد امکان به طور روشن و مخاطب‌پسند مطرح و عرضه کنند.

گزارش کتاب

برای «دانشنامه» یا «دایرةالمعارف» می‌توان به دو معنی عام و خاص قائل شد؛ دانشنامه به معنی عام به کتاب یا مجموعه‌ای از کتاب‌ها گفته می‌شود که در آنها انواع علوم بیان شده باشد. دانشنامه و دانشنامه‌نگاری به این معنی در جهان سابقه‌ای طولانی دارد. در یونان قدیم و پس از آن تا پایان قرون وسطی، فیلسوف به کسی گفته می‌شد که بر همۀ دانش‌های زمانۀ خود احاطه داشته باشد و طبعاً چنین فیلسوفانی می‌توانستند دانشنامه‌هایی به معنای عام تألیف کنند. اما دانشنامۀ به معنای خاص در مقایسه با معنای عام آن جدید است. به این معنی، دانشنامه کتاب یا مجموعه کتاب‌هایی است که در آنها انواع علوم یا همۀ مطالب گفتنی دربارۀ یک علم یا فن یا هنر مهم در قالب مقالاتی با نظم الفبایی و معمولاً به صورت فشرده و موجز درج شده باشد. وجه اشتراک دانشنامه‌های قدیم و جدید در آن است که هر دوی آنها می‌‌خواهند جامعیت داشته باشند و همه چیز را بیان کنند.

دانشنامه‌نگاری و دایرةالمعارف‌نویسی در دهه‌های اخیر در ایران رونق روزافزونی داشته است. به نظر می‌رسد بعد از گذر سال‌ها از نخستین تلاش‌ها برای تألیف دانشنامه به معنای امروزی آن در ایران که سابقه‌اش به دورۀ قاجار می‌رسد، دیگر لازم باشد «معرفت درجۀ دوم» هم در این زمینه رشد یابد و داده‌های لازم برای شناخت این پدیده و تحلیل جنبه‌های متفاوت آن در گذشته و حال در قالب آثاری زودیاب مدون شود و در دسترس علاقمندان قرار گیرد. این کتاب که بنیاد دایرةالمعارف اسلامی آن را منتشر کرده است، گامی است برای حرکت در مسیر تدوین آن معرفت درجۀ دوم.

این کتاب که دربردارندۀ مهم‌ترین مباحث دربارۀ دانشنامه‌‌نگاری به طور کلی و نیز ضوابط «دانشنامۀ جهان اسلام» به طور خاص است، در واقع کتاب راهنما یا دستینه‌ای است دربارۀ دایرةالمعارف‌ و تاریخچۀ پیدایی آن و ضوابط تألیفش که به قلم همکاران «دانشنامۀ جهان اسلام» پدید آمده است. در این مجموعه نویسندگان مختلف کوشیده‌اند مباحث گوناگونی را که طرح آنها لازم به نظر می‌رسیده، تا حد امکان به طور روشن و مخاطب‌پسند مطرح و عرضه کنند.

در ابتدای این مجموعه مطالبی آمده در معرفی دایرةالمعارف‌ و دیگر منابع مرجع و بدین ترتیب، نه‌تنها واژه‌های دایرةالمعارف‌ و دانشنامه و معادل اروپایی آنها ایضاح شده، بلکه به صورتی اصطلاح‌شناسانه تفاوت این تعابیر و دلالت‌های آنها با دیگر تعابیر روشن شده است. سپس مباحث تارخی آمده است دربارۀ پیشینۀ دانشنامه‌نگاری در غرب و در جهان اسلام. برای تکمیل مباحث این بخش، فصول مهمی هم از یکی از آثار ارزشمند دربارۀ این موضوع از انگلیسی به فارسی ترجمه شده و در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. پس از این مباحث تاریخی، «پدیدۀ» دایرةالمعارف توصیف و شرایط فعلی و تقدیر آتی آن در عصر انقلاب الکترونیک و انفجار اطلاعات تحلیل شده است.

بخش بعدی کتاب دربردارندۀ مباحثی است صورت‌شناسانه دربارۀ دانشنامه‌نگاری (ویرایش دانشنامه و مصورکردن آن) که در حقیقت ضوابطی کلی در این حوزه است. در ادامۀ این بخش مقالاتی آمده در معرفی گروهی از مهم‌ترین دانشنامه‌های عمومی و تخصصی در دنیا و در ایران؛ زیرا شاید بهترین راه رسیدن به شناخت یک پدیده و قواعد حاکم بر آن، شناخت نمونه‌های شاخص آن باشد. در این بخش در حوزۀ دایرةالمعارف‌های تخصصی، بیشتر نظر به علوم انسانی بوده است. همچنین در این مجموعه دایرةالمعارف‌های حوزۀ موضوعی شناخت جهان اسلام و فرهنگ اسلامی به طور خاص به صورت گسترده‌تر و فراگیرتری معرفی شده است. همچنین یکی از مقالات نقادانه دربارۀ کوشش‌های غربیان در این عرصه برای اطلاع خوانندگان ترجمه شده است.

بخش پایانی کتاب معرفی تفصیلی ساختار و انضباط‌های بنیاد دایرةالمعارف‌ اسلامی و دانشنامۀ جهان اسلام است. دانشنامۀ جهان اسلام به عنوان یکی از جدی‌ترین کوشش‌ها در جهت تدوین دایرةالمعارفی جامع دربارۀ تاریخ و تمدن و فرهنگ اسلامی در طول زمان و در گسترۀ جهان نمونه‌ای است که آشنایی با آن و شناخت سازوکار تألیف و تدوین مقالات آن و نیز شناخت چرخۀ کار در مؤسسۀ پدیدآورنده‌اش می‌توان راهگشای کسانی باشد که می‌خواهند در وادی دانشنامه‌نگاری گام بگذارند تا مشکلات کاری را که در بادی نظر ممکن است جلوه کند، بشناسند و معیارها و ضوابط و انضباط‌های تدوین اثری مرجع را در نظر داشته باشند.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات