التربية والتعليم في الإسلام

التربية والتعليم في الإسلام
پدیدآوران	دیوه‌جی، سعید (نویسنده)
ناشر	مکتب التراث العربی
مکان نشر	موصل
سال نشر	بی‌تا، تحریر مقدمه 1402ق/ 1982م
چاپ	اول
کد کنگره	BP۲۳۰/۱۸/م۸ ۳.ش‏

التربیة والتعلیم فی الإسلام ، تألیف سعید دیوه‌جی؛ کتاب حاضر که دورهْ مختصر تاریخ آموزش در اسلام با تکیه بر منابع و تاریخ آموزش اهل سنت است از معدود آثارى است که دربارۀ تعلیم و تربیت اسلامى در عراق قلمى شده است. این اثر مسبوق به تاریخ آموزش در اسلام احمد شلبى است ولى موشکافى‌هاى آن را ندارد. نگارنده کتابش را در مقدمه، بیست و شش موضوع - بدون فصل‌بندى - و خاتمه‌اى بلند پرداخته است. در بحث نخست، به جایگاه آموزش نزد مسلمانان و الزامى بودن و لزوم استمرار آموزش در اسلام پرداخته شده است.

بحث دوم دربارۀ مکتب است و در شرح و شکافت آن به وجود مکتب در زمان خلفاى راشد و برخى اقدامات عمر و شمارى از مواد درسى مکتب در آن دوره و برخى از امور مربوط به اداره مکتب نظر شده است؛ سپس وضعیت مکتب در دوره امویان بررسى گشته است، پس از آن از مکتب در عصر عباسیان یاد شده است. آنگاه از مکتب در دوره‌هاى پس از بنى‌عباس سخن رفته است.

موضوع بعدى معلم است. جایگاه معلم در میان مسلمانان، انتقاد از معلمان و دفاع جاحظ از آن‌ها، شمارى از آداب و وظایف معلمى مطالب بررسى‌شده ذیل این موضوع است. در ادامه از تأدیب و تنبیه بدنى؛ بازى و ضرورت آن براى شاگردان؛ دعوت والدین از مربیان براى رهنمون ساختن فرزندان به زندگى عملى براى آماده شدن براى زندگى اجتماعى؛ رسیدگى به وضع مکتب‌ها و نقش محتسبان در این زمینه سخن رفته است.

نویسنده در ادامه به نهادها و مراکز آموزشى رسیده و از مسجد و جایگاه آموزشى آن، دارالحکمه، دارالعلم، دارالقرآن، دارالحدیث، رباط و زاویه، کتابخانه، دکان صحافى، خانه‌هاى عالمان، بیمارستان، مدرسه یاد کرده است. در شرح دارالحکمه آمده است که در بغداد، قیروان (در زمان اغالبه)، قاهره، طرابلس شام، مراغه دارالحکمه وجود داشته است. نیز در شرح دارالعلم، از دارالعلم موصول (قرن سوم)، دارالعلم بستى (قرن چهارم)، دارالعلم شاپور (قرن چهارم)، دارالعلم ابن‌المارستانى در بغداد (قرن ششم) یاد شده است.

در شرح مدرسه، اشاره شده است که پیش از نظامیه‌هاى خواجه نظام‌الملک به‌طور قطع، از جمله در نیشابور مدرسه وجود داشته است. آنگاه به مدارس پیش از نظامیه‌ها اشارت رفته است؛ سپس از مستنصریه بغداد یاد و اندکى به نقشه بناى این مدرسه پرداخته شده است. در ادامه از برنامه درسى مدارس، روش‌هاى تدریس در مدارس، خدمات اجتماعى به طلاب در مدارس، فراوانى مدارس، ساختار ادارى مدارس گفتگو شده است.

عناوین علمى (معلم، مؤدب، شیخ، امام، محدث، معید، مقرى)، پوشاک خاص عالمان، شمار طلاب، آموزش اهل کتاب، دیگر بحث‌هاى کتاب است که پیش از خاتمه مؤلف آورده شده‌اند.

با این‌که بحث‌هاى این اثر کمابیش در دیگر کتاب‌ها عنوان گشته است، اما پرداخت مؤلف به مباحث - خاصه در برخى از موارد - آن‌ها را خواندنى کرده است.

• منابعى براى مطالعه بیشتر:

احمد شلبى، تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمدحسین ساکت (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1361)؛ جمعى از محققان، بیت‌الحکمه العباسى عراقه الماضى و رؤیه الحاضر (بغداد، بیت‌الحکمه، 2001 م)؛ محمود قمبر، دراسات تراثیه فى التربیه الاسلامیه، 3 جلد (قطر، دارالثقافه، 1985-1992 م)؛ سعید دیوه‌جى، بیت‌الحکمه (چاپ دوم: موصل، دارالکتب، 1982 م)؛ خضر احمد عطاءالله، بیت‌الحکمه فى عصر العباسى (چاپ اول: قاهره، دارالفکر العربى، [بى‌تا]).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.