ابن قوطیه، محمد بن عمر

نام	ابن قوطیه، محمد بن عمر
نام‎های دیگر	اب‍ن‌ ال‍ق‍وطي‍ة ال‍ق‍رطب‍ي‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ع‍م‍ر
نام پدر	عمر
متولد
محل تولد	احتمالا قرطبه
رحلت	367ق/978م
اساتید	محمد بن عبدالله بن قون حسن بن عبدالله زبیری سعید بن جابر على بن ابی‌شیبه
برخی آثار	تاریخ فتح اندلس
کد مؤلف	AUTHORCODE01044AUTHORCODE

ابن قوطیه، ابوبکر محمد بن عمر بن عبدالعزیز (متوفی 367ق/978م)، مورخ، ادیب، لغوی، شاعر و فقیه مالکى اندلسى.

خاندان و نژاد

نسب او به جده‌اش قوطیه نوه غیطشه آخرین پادشاه قوط (ظاهراً معرب گت) می‌رسد. بدین ترتیب ابن قوطیه از طرف مادر اندلسى است و از طرف پدر عرب؛ چراکه قوطیه با عیسى بن مزاحم، از موالى عبدالعزیز خلیفه اموی، ازدواج کرده بود. ماجرای این ازدواج را خود ابن قوطیه در کتاب «تاريخ افتتاح الأندلس» شرح داده است. البته به روایتى که خالى از افسانه به نظر نمی‌رسد، طایفه قوط از نژاد قوط بن حام بن نوح بود که از روزگار ابراهیم(ع) در اندلس می‌زیست. آنچه قطعى به نظر می‌رسد، اینکه خانواده ابن قوطیه در اشبیلیه زندگى می‌کرد و خود او در قرطبه به سر می‌برد.

ولادت

تاریخ و محل تولد ابن قوطیه کاملاً روشن نیست. اگر گفته ابن کثیر راست باشد که وی هنگام مرگ متجاوز از 80 سال داشت، می‌توان حدس زد که در حدود 285ق/898م، زاده شده باشد. ابن خلکان تصریح می‌کند که او در قرطبه زاده شد و احتمالاً پس‌ از آن به اشبیلیه رفت و سپس به قرطبه بازگشت؛ هرچند یاقوت می‌نویسد که ابن قوطیه در طوطالقه (شهری در اندلس) زاده شد، اما درست به نظر نمی‌رسد و احتمالاً شخص مورد اشاره یاقوت، فرد دیگری است.

مشایخ

در میان مشایخ وی در اشبیلیه می‌توان از محمد بن عبدالله بن قون، حسن بن عبدالله زبیری، سعید بن جابر و على بن ابی‌شیبه و در قرطبه از طاهر بن عبدالعزیز، ابن ابی‌الولید اعرج، محمد بن عبدالوهاب بن مغیث، محمد بن عمر بن لبابه، عمر بن حفص بن ابی‌تمام، اسلم بن عبدالعزیز، احمد بن خالد، محمد بن مِسوَر، محمد بن عبدالملک بن ایمن، عبدالله بن یونس، احمد بن بشر اغبس و قاسم بن اصبغ نام برد.

شاگردان

دانشمندان بسیاری از محضر درس ابن قوطیه استفاده کرده و از او حدیث و فقه و ادب آموخته و نقل کرده‌اند که می‌توان از آن میان به ابن فرضى، قاضى ابوالحزم، یحیى بن هذیل قرطبى، ابوالقاسم بن عریف قرطبى و ابوبکر محمد بن هشام قیسى مصحفى اشاره کرد. کسانى چون محمد بن حسن زبیدی اندلسى در کتاب «طبقات النحويين واللغويين»، ابن حبان قرطبى در جاهای متعدد کتاب «المقتبس»، بکری در کتاب «فصل المقال» و سیوطى در بُغية الوعاة» از آراء تاریخى و ادبى او سود جسته‌اند.

مهارت‌ها و ویژگی‌ها

ابن قوطیه از عالمان بنام اندلس و به‌ویژه قرطبه بشمار می‌رفت. در غالب علوم متداول آن روزگار مانند فقه، حدیث، تاریخ، لغت و ادب و نحو از مهارت بسیاری برخوردار بود. بااینکه فقیه و از حافظان حدیث بود، اما در حدیث و فقه متکى به ضوابط خاصى نبود و از اصول معینى پیروی نمی‌کرد؛ ازاین‌رو مطالبى که از او شنیده می‌شد، حمل بر معنى می‌شد، نه لفظ. بدین ‌جهت است که گفته‌اند مطالب عرضه‌شده از او در زمینه فقه و حدیث دارای روش درست و مضبوط و قانونمندی نیست. اینکه گفته شده که وی در حدیث دست می‌برد، احتمالاً به دلیل تسامح او در نقل حدیث بوده است. افزون بر تسامح در حدیث، ظاهراً در فقه نیز چنین بوده است. اینکه گفته شده وی، به‌رغم مالکى بودن، تعصب خاصى نسبت به فرقه‌ای نداشت، نشانه وسعت مشرب وی در فقه است.

ابن قوطیه شعر نیز می‌سرود. شعرهایش را نیک و دارای قالب و محتوای درست وصف کرده‌اند؛ هرچند که سرانجام از شعر و شاعری دست کشید. نمونه‌هایی از اشعارش را ابن خاقان، یاقوت، ابن فضل‌الله، سیوطى و دیگران آورده‌اند. در لغت‌دانى چندان شهره بود که چون ابوعلى قالى بغدادی به اندلس آمد و خلیفه المستنصر حکم بن عبدالرحمان نظر او را در مورد داناترین فرد اندلس در لغت جویا شد، وی ابن قوطیه را معرفى کرد و احتمالاً به همین دلیل ابوعلى او را تعظیم و تکریم بسیار می‌کرد. ازاین‌رو او را امام در لغت خوانده‌اند.

وفات

ابن قوطیه در اواخر عمر بیشتر به زهد و عبادت گرایش یافت و حتى از زندگى اجتماعى دست کشید و به انزوا گرایید و در مزرعه‌ای در دامنه کوهى پیرامون قرطبه به عبادت پرداخت و در سال 367ق، از دنیا رفت. پس از مرگ وی بنا به وصیتش جعفر بن عون‌الله بر او نماز گزارد و در مقبره قریش مدفون گردید.

آثار

کتاب تصاريف الأفعال، که در لغت است، ثعالبى گوید تا آن روزگار کسى در صرف مانند آن کتاب ننوشته است و به گفته یاقوت این کتاب نخستین تصنیف در این موضوع است. ابن طریف، نحوی مشهور و یکى از شاگردان او، مطالبى بر آن کتاب افزوده که آن را مفیدتر کرده است.

بااین‌همه، شهرت عمده ابن قوطیه مربوط می‌شود به اثر بزرگ او «تاريخ افتتاح الأندلس». این اثر کم‌حجم، که تاریخ اندلس را از آغاز گشوده شدنش به دست مسلمانان در 93ق/712م، تا زمان فرمانروایى امیر عبدالرحمان در 299ق/912م، به‌اختصار در بر گرفته است.

افزون بر دو کتاب یادشده، دو اثر دیگر نیز با عنوان «المقصور والممدود» و «شرح رسالة أدب الكاتب»، به ابن قوطیه منسوب است.

منابع مقاله

یوسفی اشکوری، حسن، «دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.

وابسته‌ها

تاریخ فتح اندلس

الأفعال (قطاع)