الباب الحادي عشر (تحقیق مهدی محقق)

الباب الحادي عشر
پدیدآوران	علامه حلی، حسن بن یوسف (نویسنده)
ناشر	[بی نا]
مکان نشر	[بی جا] -
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، الباب الحادي عشر (ابهام‌زدایی) را ببینید.

الباب الحادي عشر، كتابى است دربردارندۀ موضوعات عمدۀ كلامى در اصول عقايد اماميه. مؤلف اين كتاب، ابومنصور حسن بن يوسف بن على بن مطهر، معروف به علامه حلّى متوفاى 726ق است. نویسنده به درخواست وزير محمد بن محمد قوهدى كتاب «مصباح المتهجد» شيخ طوسى را كه موضوع آن فروع دين و ادعيه و عبادات بود، در 10 باب خلاصه كرد و آن را «منهاج الصلاح في مختصر المصباح» ناميد. سپس باب ديگرى با عنوان «الباب الحادى عشر فيما يجب على عامة المكلفين من معرفة اصول‌الدين» در اصول دين بر آن افزود تا كتاب را تكميل كرده باشد. اين باب از جهت اختصار و جامعيت مورد توجّه اهل علم واقع شد به نحوى كه آن را جدا از ده باب ديگر مورد نسخ و تدوين قرار دادند و شروح و تعليقات فراوانى بر آن نگاشته شد.

ساختار و گزارش محتوا

باب حادى عشر در هفت فصل تنظيم شده است: فصل نخست در اثبات صانع.

فصل دوم، در صفات ثبوتى. فصل سوم در صفات سلبى. فصل چهارم در عدل. فصل پنجم در نبوت. فصل ششم در امامت و فصل هفتم در معاد.

اين كتاب در دوره‌اى به نگارش درآمد كه متكلمان از مسائل و استدلال‌هاى فلسفى بهره مى‌بردند.

با اين همه روش كلامى اين كتاب تحت تأثير آراء و انديشه‌هاى معتزلى است. علامه حلّى در اين كتاب، واجب‌الوجود را به كمك برهان امكان و وجوب اثبات مى‌كند. در مبحث عدل، ابتدا موضوع حسن و قبح عقلى افعال را پيش مى‌كشد و سپس مختار بودن انسان را مورد تأكيد قرار مى‌دهد. در فصل‌مربوط به نبوت پس از تعريف، به بحث نبوت خاصه و نبوت عامه مى‌پردازد. آنگاه دربارۀ عصمت سخن مى‌گويد و آن را مطابق قاعدۀ لطف مى‌شمارد. علامه در فصل مربوط به امامت، آن را رياست عامه در امور مربوط به دنيا و دين و به نيابت از پيامبر مى‌داند كه طبق لطف خداوند صورت مى‌گیرد. آن گاه به لزوم عصمت ائمه مى‌پردازد و معصوم نبودن ايشان را نقض غرض مى‌شمارد.

سپس به امامت خاصه مى‌پردازد و سرانجام بحث معاد را مطرح كرده و بر ضرورت معاد جسمانى استدلال مى‌كند.

معرفى شروح

«الباب الحادى عشر»، داراى شروح و تعليقات فراوانى است. آقا بزرگ تهرانى در «الذريعة» بيش از 20 شرح براى آن نام مى‌برد. از ميان شرح‌هاى متعدد آن، شرح مقداد بن عبداللّه سيورى حلّى، معروف به فاضل مقداد با نام «النافع يوم الحشر في شرح الباب الحادى عشر» بيش از شروح ديگر مورد توجه دانشمندان و مدرسان كلام و اصول عقايد قرار گرفته است.

از ديگر شروح اين كتاب مى‌توان به شرح «مفتاح الباب» ابوالفتح بن مخدوم الخادم الحسينى العربشاهى متوفاى 976ق از أحفاد مير سيد‌ ‎شريف جرجانى ياد كرد. تفاوت اين دو شرح در اين است كه شرح ابوالفتح شرحى مزجى است، برخلاف شرح فاضل مقداد كه بر مبناى «قال» «اقول» است و چنانكه ملاحظه خواهد شد، شرح ابوالفتح مفصل‌تر و مبسوطتر از شرح فاضل مقداد است و مؤلف در آن به نقد آراء فلاسفه و متكلمان اشعرى و معتزلى پرداخته و از مواضع شيعه در مسائل مختلف كلامى به صورت عالمانه‌اى دفاع كرده است.

شروح ديگر اين كتاب كه در «الذريعة» آمده، بدين قرار است: «جامع الدرر» شيخ خضر جبل رودى نجفى، «ذخيرة المحشر في شرح الباب الحادى عشر» شيخ ميرزا على آقا بن عبدالعظيم تبريزى، «ارشاد البشر» شيخ سليمان بن احمد قطيفى، «مطالع النظر» صفى‌الدين طريحى، «معين الفكر» محمد بن على بن ابی‌جمهور احسايى، «الزاد المدخر» شيخ محمدرضا غراوى نجفى و....

نسخه‌شناسى

نسخۀ خطى‌اى از «الباب الحادى عشر» به خط احمد بن الحسن بن العودى به تاريخ 741ق در ضمن مجموعه‌اى در كتابخانۀ بودليان به شماره 469152 موجود است.

اما متن شرح فاضل مقداد؛ يعنى «النافع يوم الحشر» داراى نسخه‌اى خطى به شمارۀ 323 در كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران مى‌باشد. اين شرح همچنين داراى چاپ سنگى و حروفى در تهران و نيز بمبئى مى‌باشد. شرح مذكور با تحقيق شيخ محسن صدر رضوانى در سال 1395ق در قم به چاپ رسيده است.

اما شرح «مفتاح الباب» نسخۀ خطى‌اى از آن به خط مصنف در كتابخانۀ آستان قدس رضوى موجود است كه مربوط به سال 955ق است. در همان كتابخانه نسخۀ خطى ديگرى به خط السيد‌ ‎محمد امين نگهدارى مى‌شود كه مربوط به سال 1058ق است.

همچنين نسخه‌اى از آن در كتابخانۀ راجۀ فيض‌آباد هند و نسخه‌اى به خط مير محمد اشرف مؤلف (فضائل السادات) در كتابخانۀ آيت‌اللّه مرعشى نجفى در قم موجود است.

نسخۀ حاضر در برنامه با تحقيق و مقدمه آقاى دكتر مهدى محقق به همراه دو شرح فوق، در قطع وزيرى با جلد گالينگور در 296 صفحه + 22 مقدمه محقق كتاب، توسط انتشارات «مؤسسۀ مطالعات اسلامى دانشگاه مك گیل شعبۀ تهران» با همكارى دانشگاه تهران در سال 1365ش براى بار نخست به چاپ رسيده است.

منابع مقاله

1. مقدمه دكتر محقق.
2. فهرس التراث، ج 1، ص707 و 755.
3. دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج 11، مدخل: باب الحادى عشر.

وابسته‌ها

الباب الحادي عشر

إرشاد البشر في شرح الباب الحادي عشر

ترجمه و شرح باب حادی عشر

بیان النافع یوم الحشر في شرح الباب الحادي العشر

توضیح و تکمیل شرح باب حادی عشر

هداية الأصول (شرح فارسی باب حادی‌عشر)