الإمام الصادق و المذاهب الأربعة: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (افزودن ناوبری و رده) |
Wikinoor.ir (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - '}}↵↵↵'''' به '}} '''') |
||
| (۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''الإمام الصادق و المذاهب الأربعة مع الإضافات و تحقيقات جديدة''' اثر [[حیدر، اسد|اسد حيدر]]، پژوهشى است پيرامون [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] و مذاهب چهارگانه اهل سنت و مقايسه آنها با مكتب تشيع، كه به زبان عربى نوشته شده است. | '''الإمام الصادق و المذاهب الأربعة مع الإضافات و تحقيقات جديدة''' اثر [[حیدر، اسد|اسد حيدر]]، پژوهشى است پيرامون [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] و مذاهب چهارگانه اهل سنت و مقايسه آنها با مكتب تشيع، كه به زبان عربى نوشته شده است. | ||
نویسنده، كتاب را به | نویسنده، كتاب را به انگیزه بحث و تحقيق در باب مذاهب اسلامى و چگونگى تكوين آنها و نيز در مذهب اهل‌بيت(ع) و جايگاه آن در شريعت و قانون‌گذارى اسلامى، به نگارش درآورده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/1783/1/9 ر.ک: مقدمه نویسنده، ج1، ص9]</ref> | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۵۶: | خط ۵۴: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
در مقدمات نویسنده، به | در مقدمات نویسنده، به انگیزه نگارش و برخى ويژگى‌هاى كتاب، اشاره شده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/1783/1/9 مقدمه نویسنده، ج1، ص9- 14]</ref> | ||
در مقدمه حامد حنفى داود، ضمن بيان اهميت و ارزش كتاب، به برخى از خصوصيات و ويژگى‌هاى آن اشاره گرديده است كه از جمله آنها، گستره و آفاق پردامنه كتاب و توجه به اكثر جوانب شخصيت [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/1783/1/15 مقدمه حامد داود، ج1، ص15-20]</ref> | در مقدمه حامد حنفى داود، ضمن بيان اهميت و ارزش كتاب، به برخى از خصوصيات و ويژگى‌هاى آن اشاره گرديده است كه از جمله آنها، گستره و آفاق پردامنه كتاب و توجه به اكثر جوانب شخصيت [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/1783/1/15 مقدمه حامد داود، ج1، ص15-20]</ref> | ||
اين كتاب، در واقع دائرةالمعارف كوچكى است در تاريخ، فقه، حديث و سياست اسلامى و به‌طور خاص شيعى. نویسنده محقق و متتبع آن، كوشيده است به مثابه یک پژوهشگر شيعى، به نقد و بررسى و تحليل تاريخى موضوع مورد نظر خود بنشيند و از عقايد و آراء شيعى در برابر | اين كتاب، در واقع دائرةالمعارف كوچكى است در تاريخ، فقه، حديث و سياست اسلامى و به‌طور خاص شيعى. نویسنده محقق و متتبع آن، كوشيده است به مثابه یک پژوهشگر شيعى، به نقد و بررسى و تحليل تاريخى موضوع مورد نظر خود بنشيند و از عقايد و آراء شيعى در برابر خرده‌گیرى‌ها و انتقادهاى وارده بر اين طايفه، عالمانه دفاع كند.<ref>حيدر، اسد، ج1، ص18</ref> | ||
كتاب داراى امتيازات متعددى است كه بر اهميت و اعتبار آن مى‌افزايد. مهمترين امتيازى كه پيش از هر چيز در خور توجه است، تحقيق و تتبع وسيع نویسنده در گذشته‌هاى دور است؛ در روزگارى كه علوم و معارف دينى رواج وافر داشت و فرهنگ اسلامى گسترده و متنوع بود، عالمان و محققان معمولاً بدون تحقيق و تفحص كافى دست به قلم نمى‌بردند و بدون سند و دليل سخن نمى‌گفتند.<ref>همان، ص19</ref> | كتاب داراى امتيازات متعددى است كه بر اهميت و اعتبار آن مى‌افزايد. مهمترين امتيازى كه پيش از هر چيز در خور توجه است، تحقيق و تتبع وسيع نویسنده در گذشته‌هاى دور است؛ در روزگارى كه علوم و معارف دينى رواج وافر داشت و فرهنگ اسلامى گسترده و متنوع بود، عالمان و محققان معمولاً بدون تحقيق و تفحص كافى دست به قلم نمى‌بردند و بدون سند و دليل سخن نمى‌گفتند.<ref>همان، ص19</ref> | ||
| خط ۶۶: | خط ۶۴: | ||
وسعت تحقيق و بهره‌جويى از منابع مختلف و كهن، به‌خصوص از منابع اهل سنت، برای مدلل كردن نظريات شيعى و مدعاهاى نویسنده در كتاب حاضر، چندان است كه مى‌توان آن را با «[[موسوعة الغدير في الكتاب و السنة و الأدب|الغدير]]» [[علامه امينى]] در موضوع خود، مقايسه كرد. تقريباً هيچ مطلبى نيست كه نویسنده بدون ارائه حداقل یک سند نگاشته باشد، هر چند كه گاه متأسفانه مآخذ را ذكر نكرده است.<ref>همان، ص19- 20</ref> | وسعت تحقيق و بهره‌جويى از منابع مختلف و كهن، به‌خصوص از منابع اهل سنت، برای مدلل كردن نظريات شيعى و مدعاهاى نویسنده در كتاب حاضر، چندان است كه مى‌توان آن را با «[[موسوعة الغدير في الكتاب و السنة و الأدب|الغدير]]» [[علامه امينى]] در موضوع خود، مقايسه كرد. تقريباً هيچ مطلبى نيست كه نویسنده بدون ارائه حداقل یک سند نگاشته باشد، هر چند كه گاه متأسفانه مآخذ را ذكر نكرده است.<ref>همان، ص19- 20</ref> | ||
امتياز ديگر كتاب، بررسى و تحقيق عالمانه و منصفانه نویسنده است كه در حد قابل قبولى صورت گرفته است. با اينكه نویسنده یک عالم شيعى است و در تشيع نيز كاملاً راسخ و استوار است، در عين حال، كوشيده است كه در دفاع از تشيع و يا در نقد و رد عقايد و آراى ديگر مذاهب فقهى و يا كلامى اسلامى، جانب اعتدال و انصاف علمى را نگه دارد و تلاش كرده است كه سخنى بى‌دليل نگويد و ادعایى سست و بى‌سند مطرح نكند. احتمالاً همين | امتياز ديگر كتاب، بررسى و تحقيق عالمانه و منصفانه نویسنده است كه در حد قابل قبولى صورت گرفته است. با اينكه نویسنده یک عالم شيعى است و در تشيع نيز كاملاً راسخ و استوار است، در عين حال، كوشيده است كه در دفاع از تشيع و يا در نقد و رد عقايد و آراى ديگر مذاهب فقهى و يا كلامى اسلامى، جانب اعتدال و انصاف علمى را نگه دارد و تلاش كرده است كه سخنى بى‌دليل نگويد و ادعایى سست و بى‌سند مطرح نكند. احتمالاً همين انگیزه و دغدغه نویسنده سبب شده است كه در هركجا، و لو به عنوان یک جمله معترضه و كاملاً حاشيه‌اى، نكته‌اى و مطلبى طرح مى‌كند، توضيح و استدلالى نيز برای آن نكته در پى مى‌آورد و اين در حالى است كه نویسنده در نظر دارد كه در جاى خود به تفصيل به آن مطلب بپردازد؛ هر چند كه اين شيوه خود بر اطناب و بى‌نظمى كتاب افزوده است.<ref>ر.ک: همان</ref> | ||
ويژگى ممتاز ديگر نویسنده در اين كتاب، ديد سياسى و تحليلى اوست و اين خصوصيت كتاب را خواندنى‌تر و روشنگرتر كرده است. اين سخن به اين معناست كه نویسنده صرفاً به ادعاها و يا نقل خشك حوادث تاريخى بسنده نكرده، بلكه كوشيده است در وراى رويدادهاى اجتماعى و سياسى و حتى حوادث علمى و فقهى و اعتقادى محض، | ويژگى ممتاز ديگر نویسنده در اين كتاب، ديد سياسى و تحليلى اوست و اين خصوصيت كتاب را خواندنى‌تر و روشنگرتر كرده است. اين سخن به اين معناست كه نویسنده صرفاً به ادعاها و يا نقل خشك حوادث تاريخى بسنده نكرده، بلكه كوشيده است در وراى رويدادهاى اجتماعى و سياسى و حتى حوادث علمى و فقهى و اعتقادى محض، انگیزه‌هاى سياسى قدرتمندان و خداوندان زمين و زمان را نيز كشف كند و به نمايش بگذارد. وى در اين هدف به خوبى از عهده بر آمده و به استناد واقعيت‌هاى تاريخى، نشان داده است كه چگونه پس از پيامبر(ص)، اسلام بر اساس خلافت ساخته و پرداخته شد، نه خلافت بر اساس اسلام؛ و چگونه فرقه‌هاى كلامى و فقهى و سياسى به دست سياست‌بازان حرفه‌اى و دنيا طلب پديد آمدند و يا دست كم پرورده و تثبيت شدند و يا چگونه برخى از اين فرقه‌هاى ضد حكومتى مورد بى‌مهرى قرار گرفته و از صحنه تاريخ محو شدند. نویسنده بسيار روشن نشان داده است كه «وقتى زور جام سبز تقوا به تن كند» و دين ابزار دست قدرت و جاه‌طلبى قرار گیرد، چه فاجعه عظيمى روى مى‌دهد، شرايطى پديد مى‌آيد كه دين به جاى اينكه عامل «آگاهى» و «آزادى» آدميان باشد و كرامت انسان را به او بازگرداند و عدالت اجتماعى را تأمين كند، خود زنجيرى مى‌شود بر دست و پاى آدمى. محقق آگاه زندگى [[امام صادق]](ع) را به نمايش مى‌گذارد و با تبيين همه جانبه شخصيت او نشان مى‌دهد كه امام(ع)، صرف‌نظر از اعتقاد خاص شيعى نسبت به آن بزرگوار، در زمان خود آگاهترين و عالی‌ترین عالمان امت و از نظر صلاحيت‌هاى فكرى، اخلاقى، علمى و سياسى برای رهبرى امت، مناسب‌ترين و لا يق‌ترين فرد بوده است، اما به دلايلى وى از پذيرفتن رهبرى سياسى و زعامت جامعه تن مى‌زند و به رهبرى فكرى و معنوى بسنده مى‌كند؛ در عين حال، منصور دوانيقى صرفا به خاطر اينكه خطر بالقوه امام تبديل به خطر بالفعل نگردد و شخصيت عظيم او روزى پرچمدار رهایى و محور مخالفان نشود، آن همه سختى‌ها را بر امام روا مى‌دارد و سرانجام وى را به شهادت مى‌رساند. بر اساس اين تحليل مستند تاريخى، انگیزه مخالفت خلفاى اموى، به ويژه منصور با [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]]، چيزى جز جاه‌طلبى و قدرت‌پرستى نبوده و تمامى كوشش اين بوده است كه قدرت غاصبانه و ظالمانه آنان، پايدار بماند و لذا برای تحقق اين هدف، از هيچ جنايتى فروگذار نكردند.<ref>همان، ص21- 22</ref> | ||
در اين كتاب، افزون بر زندگى و سرنوشت [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]]، كه در آن بازى سياست به روشنى نشان داده شده است، سرنوشت مذاهب فقهى نيز به خوبى باز و تشريح و نشان داده شده كه چرا و چگونه اين مذاهب به وجود آمده، رشد كرده و به پيروزى رسيده‌اند، و سرانجام چرا و به چه دليل برخى از اين مذاهب استمرار يافته و طرفدارانى وسيع پيدا كردند و برخى نيز به طور كلى محو شده و امروز نامى از آنان در ميان نيست. در اين مورد، نقشى كه دست سياست بازى كرد، به طور مستند نشان داده شده است. به هر حال نگرش سياسى و تحليلى نویسنده بسيار روشنگر و برای روشنفكران و جوانان مسلمان بسيار آموزنده و سودمند خواهد بود.<ref>همان، ص22</ref> | در اين كتاب، افزون بر زندگى و سرنوشت [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]]، كه در آن بازى سياست به روشنى نشان داده شده است، سرنوشت مذاهب فقهى نيز به خوبى باز و تشريح و نشان داده شده كه چرا و چگونه اين مذاهب به وجود آمده، رشد كرده و به پيروزى رسيده‌اند، و سرانجام چرا و به چه دليل برخى از اين مذاهب استمرار يافته و طرفدارانى وسيع پيدا كردند و برخى نيز به طور كلى محو شده و امروز نامى از آنان در ميان نيست. در اين مورد، نقشى كه دست سياست بازى كرد، به طور مستند نشان داده شده است. به هر حال نگرش سياسى و تحليلى نویسنده بسيار روشنگر و برای روشنفكران و جوانان مسلمان بسيار آموزنده و سودمند خواهد بود.<ref>همان، ص22</ref> | ||
از اين ويژگى‌هاى كلى كه بگذريم، مهمترين برجستگى كتاب برای خوانندگان ایرانى كه غالباً | از اين ويژگى‌هاى كلى كه بگذريم، مهمترين برجستگى كتاب برای خوانندگان ایرانى كه غالباً شيعه‌اند، محورى بودن آن حول مذهب و تاريخ شيعى است. چنانكه پيش از اين اشاره رفت، نویسنده به بهانه بررسى زندگى [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]]، به بسيارى از عقايد و شعائر شيعى و به ويژه تاريخ تلخ و دردناك شیعیان پرداخته و كوشيده است گوشه‌هایى از حقايق را بازگويد و ابهامات را روشن سازد و پاسخ خرديران و منتقدان گذشته و حال شيعه را بدهد. در عين حال، گفتنى است كه نویسنده بدون اينكه به عقايد و مذاهب ديگر توهينى روا دارد، با كمال ادب كوشيده است از مذهب ويژه و آيين سياسى و تاريخى خود دفاع كند.<ref>همان</ref> | ||
از خصوصيات ديگر كتاب، بررسى تفصيلى زندگى [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] و تبيين ابعاد متنوع شخصيت و زندگى پرفراز و نشيب آن بزرگ و بخصوص انجام یک مقايسه تقريبا دقيق و علمى بين «مذهب جعفرى» و ديگر مذاهب بزرگ و متداول اسلامى است.<ref>همان</ref> | از خصوصيات ديگر كتاب، بررسى تفصيلى زندگى [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] و تبيين ابعاد متنوع شخصيت و زندگى پرفراز و نشيب آن بزرگ و بخصوص انجام یک مقايسه تقريبا دقيق و علمى بين «مذهب جعفرى» و ديگر مذاهب بزرگ و متداول اسلامى است.<ref>همان</ref> | ||
| خط ۷۸: | خط ۷۶: | ||
كتاب از شمول و عمومیت و تنوعى برخوردار است كه آن را به صورت یک دائرةالمعارف كوچك فقه و حديث و رجال و تاريخ سه قرن اول اسلام و به ويژه دائرةالمعارف جعفرى درآورده است. به همين دليل، اين كتاب برای عموم مسلمانان مفيد و خواندنى و حاوى مطالب تازه و هدايتگر است. پيروان مذاهب چهارگانه اهل سنت نيز در اين كتاب نكات نو و قابل استفاده بسيار خواهند يافت كه بر عمق آگاهى‌هایشان از مذهب خويش خواهد افزود.<ref>همان، ص23</ref> | كتاب از شمول و عمومیت و تنوعى برخوردار است كه آن را به صورت یک دائرةالمعارف كوچك فقه و حديث و رجال و تاريخ سه قرن اول اسلام و به ويژه دائرةالمعارف جعفرى درآورده است. به همين دليل، اين كتاب برای عموم مسلمانان مفيد و خواندنى و حاوى مطالب تازه و هدايتگر است. پيروان مذاهب چهارگانه اهل سنت نيز در اين كتاب نكات نو و قابل استفاده بسيار خواهند يافت كه بر عمق آگاهى‌هایشان از مذهب خويش خواهد افزود.<ref>همان، ص23</ref> | ||
با اين همه، كتاب داراى برخى كاستى‌ها و نواقص مى‌باشد. صرف‌نظر از محتواى كتاب، مهمترين اشكالى كه از نظر شكل تدوين كتاب به چشم مى‌خورد، عدم انسجام آن است. البته كتاب نظم و قالب خاص خود را دارد و نویسنده بر اساس قالب انتخابى خود تحقيق خود را به پيش مى‌برد، اما اين قالب و سازمان به‌گونه‌اى است كه نویسنده به‌طور اجتناب‌ناپذيرى به تكرار و بازگويى برخى از مطالب و موضوعات دچار مى‌شود. نویسنده روشى را انتخاب نكرده كه تمامى مطالب و گفتنى‌هایش را در یک موضوع و در یک‌جا عرضه كند، بلكه وى موضوعى واحد را در جاهاى مختلف و به مناسبت‌هاى گوناگون مطرح كرده و در هركجا كم و زياد به آن پرداخته و سرانجام وعده داده كه بعداً به تفصيل به آنها خواهد پرداخت؛ مثلاً ايشان مى‌توانست زندگى و شخصيت فردى و اجتماعى و علمى و سياسى [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] را در طى یک تقسيم‌بندى مطرح كند و حول محور آن تقسيم‌بندى و عناوين مناسب، مطالب لازم را بياورد و از تكرار | با اين همه، كتاب داراى برخى كاستى‌ها و نواقص مى‌باشد. صرف‌نظر از محتواى كتاب، مهمترين اشكالى كه از نظر شكل تدوين كتاب به چشم مى‌خورد، عدم انسجام آن است. البته كتاب نظم و قالب خاص خود را دارد و نویسنده بر اساس قالب انتخابى خود تحقيق خود را به پيش مى‌برد، اما اين قالب و سازمان به‌گونه‌اى است كه نویسنده به‌طور اجتناب‌ناپذيرى به تكرار و بازگويى برخى از مطالب و موضوعات دچار مى‌شود. نویسنده روشى را انتخاب نكرده كه تمامى مطالب و گفتنى‌هایش را در یک موضوع و در یک‌جا عرضه كند، بلكه وى موضوعى واحد را در جاهاى مختلف و به مناسبت‌هاى گوناگون مطرح كرده و در هركجا كم و زياد به آن پرداخته و سرانجام وعده داده كه بعداً به تفصيل به آنها خواهد پرداخت؛ مثلاً ايشان مى‌توانست زندگى و شخصيت فردى و اجتماعى و علمى و سياسى [[امام جعفر صادق(ع)|امام صادق(ع)]] را در طى یک تقسيم‌بندى مطرح كند و حول محور آن تقسيم‌بندى و عناوين مناسب، مطالب لازم را بياورد و از تكرار جلوگیرى كند و حال آن‌كه ايشان در هر جلد و حتى در یک جلد چند بار، به زندگى امام پرداخته و لاجرم برخى مطالب را عيناً تكرار كرده است و يا در مورد مذاهب ديگر، همين بى‌نظمى وجود دارد. فى‌المثل برخى از مطالب مربوط به زندگى امامان مذاهب نيز، چند بار (گاه كوتاه و گاه مفصل) بازگو شده است.<ref>ر.ک: همان، ص25</ref> | ||
اسامى و گاه زندگى راويان حديث نيز تكرار شده است. گاه عين عبارت منقول از منابع آورده شده است. اگر چنين روشى به‌كار گرفته نمى‌شد، قطعاً تا حدودى از حجم كتاب كاسته مى‌شد و ذهن خواننده نيز دچار آشفتگى نمى‌گشت و مطالب ارزشمند كتاب هماهنگ‌تر و طبقه‌بندى‌شده‌تر به اذهان مخاطبان انتقال مى‌يافت.<ref>همان، ص25- 26</ref> | اسامى و گاه زندگى راويان حديث نيز تكرار شده است. گاه عين عبارت منقول از منابع آورده شده است. اگر چنين روشى به‌كار گرفته نمى‌شد، قطعاً تا حدودى از حجم كتاب كاسته مى‌شد و ذهن خواننده نيز دچار آشفتگى نمى‌گشت و مطالب ارزشمند كتاب هماهنگ‌تر و طبقه‌بندى‌شده‌تر به اذهان مخاطبان انتقال مى‌يافت.<ref>همان، ص25- 26</ref> | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۰ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۲۲:۰۲
| الإمام الصادق و المذاهب الأربعة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حیدر، اسد (نویسنده) |
| ناشر | دار التعارف للمطبوعات |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1422 ق |
| چاپ | 5 |
| موضوع | 1.اسلام - فرقه‌ها
2.جعفر بن محمد(ع)، امام ششم، 80 - 148ق. 3.شيعه - تاريخ 4.فقه تطبيقي 5.فقيهان اهل سنت - سرگذشت‌نامه 6.محدثان شيعه - سرگذشت‌نامه جعفر بن محمد(ع)، امام ششم، 80 - 148ق. شیعه - تاریخ فقه تطبیقی فقیهان اهل سنت - سرگذشت‌نامه محدثان شیعه - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 8 |
| کد کنگره | BP 45 /ح9الف8 1380 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
الإمام الصادق و المذاهب الأربعة مع الإضافات و تحقيقات جديدة اثر اسد حيدر، پژوهشى است پيرامون امام صادق(ع) و مذاهب چهارگانه اهل سنت و مقايسه آنها با مكتب تشيع، كه به زبان عربى نوشته شده است.
نویسنده، كتاب را به انگیزه بحث و تحقيق در باب مذاهب اسلامى و چگونگى تكوين آنها و نيز در مذهب اهل‌بيت(ع) و جايگاه آن در شريعت و قانون‌گذارى اسلامى، به نگارش درآورده است.[۱]
ساختار
سه مقدمه از نویسنده و یک مقدمه از دكتر حامد حنفى داود، آغازگر كتاب مى‌باشد.
اصل كتاب توسط انتشارات «مكتبة الصدر» تهران، در سه جلد تنظيم شده است، اما پس از مدتى، همراه با اضافات و تحقيقاتى از طرف «دار التعارف المطبوعات» بيروت، در هشت جلد، عرضه شده و مقاله حاضر، با محوريت همين چاپ، سامان يافته است.
با اينكه به اقتضاى عنوان كتاب، نویسنده مى‌بايست در محدوده فقه جعفرى و ارتباط آن با مذاهب چهارگانه اهل سنت (حنفى، مالكى، شافعى و حنبلى) سخن بگويد و يا مذهب جعفرى را با ديگر مذاهب مقايسه كند، اما چنين نيست؛ نویسنده عملاً از حوزه عنوان تحقيق خود بسيار فراتر رفته و در عرصه‌هایى گام برداشته كه گاه هيچ ارتباط مستقيمى با موضوع كتاب ندارد. گويا موضوع اصلى برای نویسنده «شيعه» بوده و لذا در هر مناسبتى، عرصه سخن را چنان فراخ گرفته كه بتواند از مواضع شيعه در زمينه‌هاى مختلف اعتقادى، كلامى، سياسى، اخلاقى، علمى و فقهى دفاع كند و هر ابهامى را بزدايد؛ هرچند كه ارتباطى با امام صادق(ع) و مذاهب چهارگانه نداشته باشد. البته اين شيوه كتاب را از انسجام لازم و اختصار مفيد تهى ساخته، اما در عين حال، اطلاعات بسيار ارزشمندى را در حوزه‌هاى مختلف معارف اسلامى و تاريخ اسلام در اختيار خوانندگانى كه آگاهى‌هاى وسيع و عميق و تخصصى با معارف دينى و تاريخ سياسى اسلام و اختلاف و جنگ عقايد ندارند، مى‌گذارد.[۲]
اين اثر به دليل تنوع و تاريخى و تحليلى بودن آن، برای تمامى كسانى كه به اين نوع مسائل علاقه‌مندند و در فرهنگ و معارف دينى تحقيق مى‌كنند قابل استفاده است.
گزارش محتوا
در مقدمات نویسنده، به انگیزه نگارش و برخى ويژگى‌هاى كتاب، اشاره شده است.[۳]
در مقدمه حامد حنفى داود، ضمن بيان اهميت و ارزش كتاب، به برخى از خصوصيات و ويژگى‌هاى آن اشاره گرديده است كه از جمله آنها، گستره و آفاق پردامنه كتاب و توجه به اكثر جوانب شخصيت امام صادق(ع) است.[۴]
اين كتاب، در واقع دائرةالمعارف كوچكى است در تاريخ، فقه، حديث و سياست اسلامى و به‌طور خاص شيعى. نویسنده محقق و متتبع آن، كوشيده است به مثابه یک پژوهشگر شيعى، به نقد و بررسى و تحليل تاريخى موضوع مورد نظر خود بنشيند و از عقايد و آراء شيعى در برابر خرده‌گیرى‌ها و انتقادهاى وارده بر اين طايفه، عالمانه دفاع كند.[۵]
كتاب داراى امتيازات متعددى است كه بر اهميت و اعتبار آن مى‌افزايد. مهمترين امتيازى كه پيش از هر چيز در خور توجه است، تحقيق و تتبع وسيع نویسنده در گذشته‌هاى دور است؛ در روزگارى كه علوم و معارف دينى رواج وافر داشت و فرهنگ اسلامى گسترده و متنوع بود، عالمان و محققان معمولاً بدون تحقيق و تفحص كافى دست به قلم نمى‌بردند و بدون سند و دليل سخن نمى‌گفتند.[۶]
وسعت تحقيق و بهره‌جويى از منابع مختلف و كهن، به‌خصوص از منابع اهل سنت، برای مدلل كردن نظريات شيعى و مدعاهاى نویسنده در كتاب حاضر، چندان است كه مى‌توان آن را با «الغدير» علامه امينى در موضوع خود، مقايسه كرد. تقريباً هيچ مطلبى نيست كه نویسنده بدون ارائه حداقل یک سند نگاشته باشد، هر چند كه گاه متأسفانه مآخذ را ذكر نكرده است.[۷]
امتياز ديگر كتاب، بررسى و تحقيق عالمانه و منصفانه نویسنده است كه در حد قابل قبولى صورت گرفته است. با اينكه نویسنده یک عالم شيعى است و در تشيع نيز كاملاً راسخ و استوار است، در عين حال، كوشيده است كه در دفاع از تشيع و يا در نقد و رد عقايد و آراى ديگر مذاهب فقهى و يا كلامى اسلامى، جانب اعتدال و انصاف علمى را نگه دارد و تلاش كرده است كه سخنى بى‌دليل نگويد و ادعایى سست و بى‌سند مطرح نكند. احتمالاً همين انگیزه و دغدغه نویسنده سبب شده است كه در هركجا، و لو به عنوان یک جمله معترضه و كاملاً حاشيه‌اى، نكته‌اى و مطلبى طرح مى‌كند، توضيح و استدلالى نيز برای آن نكته در پى مى‌آورد و اين در حالى است كه نویسنده در نظر دارد كه در جاى خود به تفصيل به آن مطلب بپردازد؛ هر چند كه اين شيوه خود بر اطناب و بى‌نظمى كتاب افزوده است.[۸]
ويژگى ممتاز ديگر نویسنده در اين كتاب، ديد سياسى و تحليلى اوست و اين خصوصيت كتاب را خواندنى‌تر و روشنگرتر كرده است. اين سخن به اين معناست كه نویسنده صرفاً به ادعاها و يا نقل خشك حوادث تاريخى بسنده نكرده، بلكه كوشيده است در وراى رويدادهاى اجتماعى و سياسى و حتى حوادث علمى و فقهى و اعتقادى محض، انگیزه‌هاى سياسى قدرتمندان و خداوندان زمين و زمان را نيز كشف كند و به نمايش بگذارد. وى در اين هدف به خوبى از عهده بر آمده و به استناد واقعيت‌هاى تاريخى، نشان داده است كه چگونه پس از پيامبر(ص)، اسلام بر اساس خلافت ساخته و پرداخته شد، نه خلافت بر اساس اسلام؛ و چگونه فرقه‌هاى كلامى و فقهى و سياسى به دست سياست‌بازان حرفه‌اى و دنيا طلب پديد آمدند و يا دست كم پرورده و تثبيت شدند و يا چگونه برخى از اين فرقه‌هاى ضد حكومتى مورد بى‌مهرى قرار گرفته و از صحنه تاريخ محو شدند. نویسنده بسيار روشن نشان داده است كه «وقتى زور جام سبز تقوا به تن كند» و دين ابزار دست قدرت و جاه‌طلبى قرار گیرد، چه فاجعه عظيمى روى مى‌دهد، شرايطى پديد مى‌آيد كه دين به جاى اينكه عامل «آگاهى» و «آزادى» آدميان باشد و كرامت انسان را به او بازگرداند و عدالت اجتماعى را تأمين كند، خود زنجيرى مى‌شود بر دست و پاى آدمى. محقق آگاه زندگى امام صادق(ع) را به نمايش مى‌گذارد و با تبيين همه جانبه شخصيت او نشان مى‌دهد كه امام(ع)، صرف‌نظر از اعتقاد خاص شيعى نسبت به آن بزرگوار، در زمان خود آگاهترين و عالی‌ترین عالمان امت و از نظر صلاحيت‌هاى فكرى، اخلاقى، علمى و سياسى برای رهبرى امت، مناسب‌ترين و لا يق‌ترين فرد بوده است، اما به دلايلى وى از پذيرفتن رهبرى سياسى و زعامت جامعه تن مى‌زند و به رهبرى فكرى و معنوى بسنده مى‌كند؛ در عين حال، منصور دوانيقى صرفا به خاطر اينكه خطر بالقوه امام تبديل به خطر بالفعل نگردد و شخصيت عظيم او روزى پرچمدار رهایى و محور مخالفان نشود، آن همه سختى‌ها را بر امام روا مى‌دارد و سرانجام وى را به شهادت مى‌رساند. بر اساس اين تحليل مستند تاريخى، انگیزه مخالفت خلفاى اموى، به ويژه منصور با امام صادق(ع)، چيزى جز جاه‌طلبى و قدرت‌پرستى نبوده و تمامى كوشش اين بوده است كه قدرت غاصبانه و ظالمانه آنان، پايدار بماند و لذا برای تحقق اين هدف، از هيچ جنايتى فروگذار نكردند.[۹]
در اين كتاب، افزون بر زندگى و سرنوشت امام صادق(ع)، كه در آن بازى سياست به روشنى نشان داده شده است، سرنوشت مذاهب فقهى نيز به خوبى باز و تشريح و نشان داده شده كه چرا و چگونه اين مذاهب به وجود آمده، رشد كرده و به پيروزى رسيده‌اند، و سرانجام چرا و به چه دليل برخى از اين مذاهب استمرار يافته و طرفدارانى وسيع پيدا كردند و برخى نيز به طور كلى محو شده و امروز نامى از آنان در ميان نيست. در اين مورد، نقشى كه دست سياست بازى كرد، به طور مستند نشان داده شده است. به هر حال نگرش سياسى و تحليلى نویسنده بسيار روشنگر و برای روشنفكران و جوانان مسلمان بسيار آموزنده و سودمند خواهد بود.[۱۰]
از اين ويژگى‌هاى كلى كه بگذريم، مهمترين برجستگى كتاب برای خوانندگان ایرانى كه غالباً شيعه‌اند، محورى بودن آن حول مذهب و تاريخ شيعى است. چنانكه پيش از اين اشاره رفت، نویسنده به بهانه بررسى زندگى امام صادق(ع)، به بسيارى از عقايد و شعائر شيعى و به ويژه تاريخ تلخ و دردناك شیعیان پرداخته و كوشيده است گوشه‌هایى از حقايق را بازگويد و ابهامات را روشن سازد و پاسخ خرديران و منتقدان گذشته و حال شيعه را بدهد. در عين حال، گفتنى است كه نویسنده بدون اينكه به عقايد و مذاهب ديگر توهينى روا دارد، با كمال ادب كوشيده است از مذهب ويژه و آيين سياسى و تاريخى خود دفاع كند.[۱۱]
از خصوصيات ديگر كتاب، بررسى تفصيلى زندگى امام صادق(ع) و تبيين ابعاد متنوع شخصيت و زندگى پرفراز و نشيب آن بزرگ و بخصوص انجام یک مقايسه تقريبا دقيق و علمى بين «مذهب جعفرى» و ديگر مذاهب بزرگ و متداول اسلامى است.[۱۲]
كتاب از شمول و عمومیت و تنوعى برخوردار است كه آن را به صورت یک دائرةالمعارف كوچك فقه و حديث و رجال و تاريخ سه قرن اول اسلام و به ويژه دائرةالمعارف جعفرى درآورده است. به همين دليل، اين كتاب برای عموم مسلمانان مفيد و خواندنى و حاوى مطالب تازه و هدايتگر است. پيروان مذاهب چهارگانه اهل سنت نيز در اين كتاب نكات نو و قابل استفاده بسيار خواهند يافت كه بر عمق آگاهى‌هایشان از مذهب خويش خواهد افزود.[۱۳]
با اين همه، كتاب داراى برخى كاستى‌ها و نواقص مى‌باشد. صرف‌نظر از محتواى كتاب، مهمترين اشكالى كه از نظر شكل تدوين كتاب به چشم مى‌خورد، عدم انسجام آن است. البته كتاب نظم و قالب خاص خود را دارد و نویسنده بر اساس قالب انتخابى خود تحقيق خود را به پيش مى‌برد، اما اين قالب و سازمان به‌گونه‌اى است كه نویسنده به‌طور اجتناب‌ناپذيرى به تكرار و بازگويى برخى از مطالب و موضوعات دچار مى‌شود. نویسنده روشى را انتخاب نكرده كه تمامى مطالب و گفتنى‌هایش را در یک موضوع و در یک‌جا عرضه كند، بلكه وى موضوعى واحد را در جاهاى مختلف و به مناسبت‌هاى گوناگون مطرح كرده و در هركجا كم و زياد به آن پرداخته و سرانجام وعده داده كه بعداً به تفصيل به آنها خواهد پرداخت؛ مثلاً ايشان مى‌توانست زندگى و شخصيت فردى و اجتماعى و علمى و سياسى امام صادق(ع) را در طى یک تقسيم‌بندى مطرح كند و حول محور آن تقسيم‌بندى و عناوين مناسب، مطالب لازم را بياورد و از تكرار جلوگیرى كند و حال آن‌كه ايشان در هر جلد و حتى در یک جلد چند بار، به زندگى امام پرداخته و لاجرم برخى مطالب را عيناً تكرار كرده است و يا در مورد مذاهب ديگر، همين بى‌نظمى وجود دارد. فى‌المثل برخى از مطالب مربوط به زندگى امامان مذاهب نيز، چند بار (گاه كوتاه و گاه مفصل) بازگو شده است.[۱۴]
اسامى و گاه زندگى راويان حديث نيز تكرار شده است. گاه عين عبارت منقول از منابع آورده شده است. اگر چنين روشى به‌كار گرفته نمى‌شد، قطعاً تا حدودى از حجم كتاب كاسته مى‌شد و ذهن خواننده نيز دچار آشفتگى نمى‌گشت و مطالب ارزشمند كتاب هماهنگ‌تر و طبقه‌بندى‌شده‌تر به اذهان مخاطبان انتقال مى‌يافت.[۱۵]
وضعيت كتاب
فهرست مطالب هر جلد، در انتهاى همان جلد آمده است.
در پاورقى‌ها كه بسيار مفصل بوده و بر حجم كتاب افزوده است، علاوه بر ذكر منابع.[۱۶]و توضيح برخى از مطالب متن.[۱۷]به ارائه شرح حال مختصرى از برخى اعلام مذكور در متن.[۱۸]پرداخته شده است.
پانويس
- ↑ ر.ک: مقدمه نویسنده، ج1، ص9
- ↑ حيدر، اسد، ج1، ص18
- ↑ مقدمه نویسنده، ج1، ص9- 14
- ↑ مقدمه حامد داود، ج1، ص15-20
- ↑ حيدر، اسد، ج1، ص18
- ↑ همان، ص19
- ↑ همان، ص19- 20
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ همان، ص21- 22
- ↑ همان، ص22
- ↑ همان
- ↑ همان
- ↑ همان، ص23
- ↑ ر.ک: همان، ص25
- ↑ همان، ص25- 26
- ↑ ر.ک: پاورقى، ج1، ص28
- ↑ ر.ک: همان33
- ↑ ر.ک: همان، ص27
منابع مقاله
- مقدمه و متن كتاب.
- حيدر، اسد، «امام صادق و مذاهب چهارگانه»، ترجمه حسن يوسفى اشكورى، شركت سهامى انتشار، چاپ اول، 1369.
وابسته‌ها
مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة در تزكيه نفس و حقايق و معارف الهى
مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة منسوب به امام جعفر صادق عليه‌السلام
امام صادق(ع) و مذاهب چهارگانه (ترجمه)
الأخلاق عند الإمام الصادق عليه‌السلام
الفكر التربوي الإسلامي عند الإمام جعفر بن محمد الصادق
مسند الإمام الصادق أبي‌عبدالله جعفر بن محمد عليهماالسلام
مناهج أنوار المعرفة في شرح مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة
منهج‌اليقين (شرح نامه امام صادق علیه‌السلام به شیعیان)
معیارهای اخلاقی در فقه امام صادق علیه‌السلام
پندهای امام صادق(ع) به ره‌جویان صادق
پژوهشی در روایات تفسیری امام باقر و امام صادق علیهما‌السلام