أدب الكاتب: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'فارابى' به 'فارابى')
    جز (جایگزینی متن - 'ن شناسی' به 'ن‌شناسی')
     
    (۷۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR10144J1.jpg|بندانگشتی|أدب الکاتب]]
    | تصویر =NUR10144J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =أدب الکاتب
    |+ |
    | پدیدآوران =
    |-
    [[بلطه، محمد الدالی]] (محقق و معلق)
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|أدب الکاتب
    [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم]] (نویسنده)
    |-
    | زبان =عربی
    |نام های دیگر کتاب
    | کد کنگره =‏PJ‎‏ ‎‏6184‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏الف‎‏4
    |data-type='otherBookNames'|
    | موضوع =
    |-
    زبان‌شناسی
    |پدیدآورندگان
    |data-type='authors'|[[دالی، محمد]] (محقق و معلق)
     
    [[ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم]] (نويسنده)
    |-
    |زبان  
    |data-type='language'|عربی
    |-
    |کد کنگره  
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏PJ‎‏ ‎‏6184‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏الف‎‏4
    |-
    |موضوع  
    |data-type='subject'|زبان شناسی
     
    زبان عربی - معنی شناسی
    زبان عربی - معنی شناسی
    |-
    | ناشر =
    |ناشر  
    مؤسسة الرسالة
    |data-type='publisher'|مؤسسة الرسالة
    | مکان نشر =بیروت - لبنان
    |-
    | سال نشر =1420 ق یا 1999 م
    |مکان نشر  
    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE16098AUTOMATIONCODE، AUTOMATIONCODE10144AUTOMATIONCODE
    |data-type='publishPlace'|بیروت - لبنان
    | چاپ =2
    |-
    | تعداد جلد =1
    |سال نشر  
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =10144
    |data-type='publishYear'| 1420 هـ.ق یا 1999 م
    | کتابخوان همراه نور =10144
    |-class='articleCode'
    | کد پدیدآور =
    |کد اتوماسیون
    | پس از =
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE10144AUTOMATIONCODE
    | پیش از =
    |}
    }}
    </div>
    {{اشتباه نشود|أدب الكتاب}}
     
    '''ادب الكاتب'''، اثرى است به زبان عربى، از [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتيبه، عبدالله بن مسلم دينورى]] (276ق)، ادب‌شناس مشهور، در ادب و فرهنگ کتابت و آنچه كاتب بايد بداند. غالب كسانى كه شرح حال [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتيبه]] را نوشته‌اند، از این اثر، نام برده‌اند كه خود دليل اهمیت آن است.
     
    نام این کتاب، مردد بين «ادب الكاتب» و «ادب الكتّاب» است. مؤلف، این کتاب را برای ابومحسن عبيدالله بن خاقان، وزير متوكل عباسى تأليف كرده است. بنا بر این تاريخ تأليف، به بيش از 251ق كه ابن خاقان در آن سال از وزارت عزل شد، بازمى‌گردد.
    == معرفى اجمالى ==
     
     
    '''ادب الكاتب'''، اثرى است به زبان عربى، از [[ابن قتيبه]]، عبد الله بن مسلم دينورى(276ق)، ادب‌شناس مشهور، در ادب و فرهنگ كتابت و آنچه كاتب بايد بداند. غالب كسانى كه شرح حال ابن قتيبه را نوشته‌اند، از اين اثر، نام برده‌اند كه خود دليل اهميت آن است.
     
    نام اين كتاب، مردد بين«ادب الكاتب» و«ادب الكتّاب» است. مؤلف، اين كتاب را براى ابو محسن عبيد الله بن خاقان، وزير متوكل عباسى تأليف كرده است. بنا بر اين تاريخ تأليف، به بيش از 251ق كه ابن خاقان در آن سال از وزارت عزل شد، بازمى‌گردد.
     
    == ساختار ==
     
     
    كتاب، مشتمل بر مقدمه‌اى مختصر به قلم محقق، آقاى محمد الدّالى، مقدمه مؤلف و چهار بخش اصلى با عناوين«كتاب المعرفة»، «كتاب تقويم اليد»، «كتاب تقويم اللسان» و«كتاب الابنية» است و هر بخش، خود، مشتمل بر ابواب متعددى است.
     
    == گزارش محتوا ==
     
     
    مقدمه«ادب الكاتب»، از جهت تصوير يأس‌انگيزى كه ابن قتيبه از جامعه فرهنگى عهد خويش به دست مى‌دهد، بسيار مفيد و ارزش‌مند است. تقريبا هيچ صنفى از جامعه فرهنگى از قلم تيز او در اين مقدمه، مصون نمانده است. وى، در آغاز، از روى‌گردانى و گريز مردم از«ادب» انتقاد مى‌كند ولى وزير ابو محسن؛ يعنى ابن خاقان، را از اين رذيله بركنار مى‌داند و...
     
    وى، در ادامه معلومات و فضايل و آن‌گاه صفاتى را برمى‌شمرد كه هر كاتب هوش‌مند و چيره‌دستى بايد از آنها برخوردار باشد.
     
    ابن قتيبه، در مقدمه كتاب، اين مقدمات را براى خواننده«ادب الكاتب» لازم مى‌شمرد:


    1. اطلاعات كلى از صرف و نحو؛
    ==ساختار==
    کتاب، مشتمل بر مقدمه‌اى مختصر به قلم محقق<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?viewType=html ر.ک: مقدمه تحقیق، ص1]</ref>، آقاى [[بلطه، محمد الدالی|محمد الدّالى]]، مقدمه مؤلف<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=5&viewType=html ر.ک: مقدمه مؤلف، ص5]</ref> و چهار بخش اصلى با عناوین «کتاب المعرفة<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=21&viewType=html ر.ک: متن کتاب، ص21]</ref>»، «کتاب تقویم اليد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=213&viewType=html ر.ک: همان، ص213]</ref>»، «کتاب تقویم اللسان<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=307&viewType=html ر.ک: همان، ص307]</ref>» و «کتاب الابنية<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=433&viewType=html ر.ک: همان، ص433]</ref>» است و هر بخش، خود، مشتمل بر ابواب متعددى است.


    2. علومى چون حساب و هندسه و نجوم و كاربرد علمى آنها در راه‌سازى، پل‌سازى، آبيارى و...
    ==گزارش محتوا==
    مقدمه «ادب الكاتب»، از جهت تصویر يأس‌انگیزى كه [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتيبه]] از جامعه فرهنگى عهد خویش به دست مى‌دهد، بسيار مفيد و ارزش‌مند است. تقريبا هيچ صنفى از جامعه فرهنگى از قلم تيز او در این مقدمه، مصون نمانده است. وى، در آغاز، از روى‌گردانى و گريز مردم از «ادب» انتقاد مى‌كند ولى وزير ابومحسن؛ يعنى ابن خاقان، را از این رذيله بركنار مى‌داند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=9&viewType=html ر.ک: همان، ص9]</ref> و...


    3. اطلاعات عمومى در باب فقه؛
    وى، در ادامه معلومات و فضايل و آن‌گاه صفاتى را برمى‌شمرد كه هر كاتب هوشمند و چيره‌دستى بايد از آنها برخوردار باشد.


    4. اخبار و حكايات و شايد اندكى تاريخ؛
    [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتيبه]]، در مقدمه کتاب، این مقدمات را برای خواننده «ادب الكاتب» لازم مى‌شمرد:
     
    # اطلاعات كلى از صرف و نحو؛
    5. اخلاق نيك، عقل و قريحه كه زبان شيوا بدون آنها بى‌حاصل است.
    # علومى چون حساب و هندسه و نجوم و كاربرد علمى آنها در راه‌سازى، پل‌سازى، آبيارى و...<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=13&viewType=html ر.ک: همان، ص13]</ref>
     
    # اطلاعات عمومى در باب فقه<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=13&viewType=html ر.ک: همان]</ref>؛
    بنا بر اين، وى، آشنايى با دانش رياضى و هندسه، فقه و حديث، اخبار و تاريخ را براى كاتب ضرورى مى‌داند و پيش از آموختن ادبِ زبانى، كسب ادب نفسانى را توصيه مى‌كند و پاك‌دامنى و بردبارى و فروتنى را لازمه تعهد شغل دبيرى مى‌داند.
    # اخبار و حكايات و شايد اندكى تاريخ<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=14&viewType=html ر.ک: همان، ص14]</ref>؛
    # اخلاق نیک، عقل و قريحه كه زبان شيوا بدون آنها بى‌حاصل است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=14&viewType=html ر.ک: همان]</ref>.
    بنا بر اين، وى، آشنايى با دانش رياضى و هندسه، فقه و حديث، اخبار و تاريخ را برای كاتب ضرورى مى‌داند و پيش از آموختن ادبِ زبانى، كسب ادب نفسانى را توصيه مى‌كند و پاک‌دامنى و بردبارى و فروتنى را لازمه تعهد شغل دبيرى مى‌داند.  


    ادب الكاتب مشتمل است بر  
    ادب الكاتب مشتمل است بر  
    # کتاب المعرفة، در شرح و توضيح كلمات دشوار<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=21&viewType=html ر.ک: متن کتاب، ص21]</ref>؛
    # کتاب تقویم اليد، در شيوه نگارش و املاء<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=213&viewType=html ر.ک: همان، ص 213]</ref>؛
    # کتاب تقویم اللسان، در قرائت و تلفظ صحيح كلمات و تركيبات<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=307&viewType=html ر.ک: همان، ص307]</ref>؛
    # کتاب الابنية، در باب اشتقاق فعل و اسم<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=433&viewType=html ر.ک: همان، ص433]</ref>.
    هر یک از این بخش‌ها به ابوابى تقسيم شده كه مجموع آنها به 209 باب مى‌رسد.


    1. كتاب المعرفة، در شرح و توضيح كلمات دشوار؛
    برخى عناوین ابواب کتاب المعرفة


    2. كتاب تقويم اليد، در شيوه نگارش و املاء؛
    «باب معرفة ما يضعه الناس غير موضعه<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=21&viewType=html ر.ک: همان، ص21]</ref>»، «باب تأویل ما جاء مثنّى في مستعمل الكلام<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=41&viewType=html ر.ک: همان، ص41]</ref>»، «باب ما يستعمل من الدعاء في الكلام<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=48&viewType=html ر.ک: همان، ص48]</ref>»، «باب اصول اسماء الناس<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=67&viewType=html ر.ک: همان، ص67]</ref>»، «باب معرفة ما في السماء و النجوم و الازمان و الرياح<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=85&viewType=html ر.ک: همان، ص 85]</ref>»، «باب النبات<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=98&viewType=html ر.ک: همان، ص98]</ref>» و...


    3. كتاب تقويم اللسان، در قرائت و تلفظ صحيح كلمات و تركيبات؛
    برخى عناوین ابواب کتاب تقویم اليد


    4. كتاب الابنية، در باب اشتقاق فعل و اسم.
    «باب إقامة الهجاء<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=213&viewType=html ر.ک: همان، ص213]</ref>»، «باب الف الوصل في الاسماء<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=215&viewType=html ر.ک: همان، ص215]</ref>»، «باب الالف و اللام للتعريف<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=218&viewType=html ر.ک: همان، ص218]</ref>»، «باب الف الفصل<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=219&viewType=html ر.ک: همان، ص219]</ref>»، «باب حذف الالفات من الاسماء و اثباتها<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=228&viewType=html ر.ک: همان، ص228]</ref>ا»، «باب‌هاء التأنيث<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=244&viewType=pdf ر.ک: همان، ص244]</ref>» و...  


    هر يك از اين بخش‌ها به ابوابى تقسيم شده كه مجموع آنها به 209 باب مى‌رسد.
    برخى عناوین ابواب کتاب تقویم اللسان
    پ


    برخى عناوين ابواب كتاب المعرفة
    «باب الحرفين اللذين يتقاربان في اللفظ و في المعنى و يلتبسان...<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=307&viewType=pdf ر.ک: همان، ص 307]</ref>»، «باب الحروف التى تتقارب الفاظها و تختلف معانيها<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=322&viewType=pdf ر.ک: همان، ص322]</ref>»، «باب الافعال<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=344&viewType=pdf ر.ک: همان، ص344]</ref>»، «باب ما يهمز من الاسماء و الافعال و العوام تبدل الهمزه فيه او تسقطها <ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=369&viewType=pdf ر.ک: همان، ص369]</ref>و...» و...  
     
    «باب معرفة ما يضعه الناس غير موضعه»، «باب تأويل ما جاء مثنّى فى مستعمل الكلام»، «باب ما يستعمل من الدعاء فى الكلام»، «باب اصول اسماء الناس»، «باب معرفة ما فى السماء و النجوم و الازمان و الرياح»، «باب النبات» و...
     
    برخى عناوين ابواب كتاب تقويم اليد
     
    «باب إقامة الهجاء»، «باب الف الوصل فى الاسماء»، «باب الالف و اللام للتعريف»، «باب الف الفصل»، «باب حذف الالفات من الاسماء و اثباتها»، «باب هاء التأنيث» و...
     
    برخى عناوين ابواب كتاب تقويم اللسان
     
    «باب الحرفين اللذين يتقاربان فى اللفظ و فى المعنى و يلتبسان...»، «باب الحروف التى تتقارب الفاظها و تختلف معانيها»، «باب الافعال»، «باب ما يهمز من الاسماء و الافعال و العوام تبدل الهمزه فيه او تسقطها و...» و...
     
    كتاب الابنية در دو بخش تنظيم شده است به شرح زير
     
    1. ابنية الافعال و معانى ابنية الافعال؛
     
    2. ابنية الاسماء و معانى ابنية الاسماء.
     
    امتياز«ادب الكاتب» در ميان آثار عربى در قرون نخستين هجرى سخت آشكار و روشن است؛ چندان كه ابن خلدون آن را يكى از چهار كتاب اساسى نوع خود دانسته است.
     
    «ادب الكاتب»، از جهت احتواء بر كلمات و اصطلاحات فارسى نيز بسيار سودمند است.
     
    == وضعيت كتاب ==
     
     
    دانشمندان نسبت به اين كتاب توجه ويژه‌اى نشان داده‌اند؛ برخى، در باره غلطهاى راه‌يافته در آن اثرى نگاشته، برخى، به نوشتن كتابى در شرح خطبه آن پرداخته، برخى ديگر، به نگارش اثرى در شرح ابيات آن مبادرت ورزيده و گروهى ديگر، تمام آن را شرح كرده‌اند. اين آثار، عبارتند از:
     
    1. «غلط ادب الكاتب»، ابن كيسان؛
     
    2. «شرح خطبة ادب الكاتب»، زجاجى؛
     
    3. «شرح خطبة ادب الكاتب»، ابو الكرم مبارك بن فاخر بن محمد بن يعقوب؛
     
    4. «تفسير ابيات ادب الكاتب»، احمد بن محمد خارزنجى؛
     
    5. «الاقتضاب فى شرح ادب الكتاب»، ابن سيد بطليوسى؛
     
    6. «شرح ادب الكاتب»، اسحاق بن ابراهيم [[فارابی، محمد بن محمد|فارابى]]؛
     
    7. «شرح ادب الكاتب»، جواليقى.


    کتاب الابنية در دو بخش تنظيم شده است به شرح زير
    # ابنية الافعال و معانى ابنية الافعال<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=433&viewType=pdf ر.ک: همان، ص 433]</ref>؛
    # ابنية الاسماء و معانى ابنية الاسماء<ref>[https://noorlib.ir/book/view/10144?sectionNumber=2&pageNumber=526&viewType=pdf ر.ک: همان، ص526]</ref>.
    امتياز «ادب الكاتب» در میان آثار عربى در قرون نخستين هجرى سخت آشكار و روشن است؛ چندان كه [[ابن خلدون]] آن را یکى از چهار کتاب اساسى نوع خود دانسته است.
    «ادب الكاتب»، از جهت احتواء بر كلمات و اصطلاحات فارسی نيز بسيار سودمند است.
    ==وضعيت کتاب==
    دانشمندان نسبت به این کتاب توجه ویژه‌اى نشان داده‌اند؛ برخى، درباره غلطهاى راه‌يافته در آن اثرى نگاشته، برخى، به نوشتن کتابى در شرح خطبه آن پرداخته، برخى ديگر، به نگارش اثرى در شرح ابيات آن مبادرت ورزيده و گروهى ديگر، تمام آن را شرح كرده‌اند. این آثار، عبارتند از:
    # «غلط ادب الكاتب»، ابن كيسان؛
    # «شرح خطبة ادب الكاتب»، زجاجى؛
    # «شرح خطبة ادب الكاتب»، ابوالكرم مبارک بن فاخر بن محمد بن يعقوب؛
    # «تفسير ابيات ادب الكاتب»، احمد بن محمد خارزنجى؛
    # «الاقتضاب في شرح ادب الکتاب»، ابن سيد‌ ‎بطليوسى؛
    # «شرح ادب الكاتب»، اسحاق بن ابراهیم فارابى؛
    # «شرح ادب الكاتب»، جواليقى.
    و...
    و...


    مختصر اين كتاب، توسط طاهر الجزائرى با عنوان«تلخيص ادب الكاتب»، در قاهره(1339ق / 1920م) منتشر شده است.
    مختصر این کتاب، توسط طاهر الجزائرى با عنوان «تلخيص ادب الكاتب»، در قاهره (1339ق / 1920م) منتشر شده است.


    مقدمه«ادب الكاتب» را، «لوكنت» به فرانسه ترجمه كرده است.
    مقدمه «ادب الكاتب» را، «لوكنت» به فرانسه ترجمه كرده است.


    نسخه حاضر در برنامه، مشتمل بر پاورقى‌هاى محقق و فهرست‌هاى زير مى‌باشد:
    نسخه حاضر در برنامه، مشتمل بر پاورقى‌هاى محقق و فهرست‌هاى زير مى‌باشد:
    فهرست ابواب کتاب، آيات قرآن كريم، احاديث نبوى، أمثال، لغات، اعلام، شهرها و جاى‌ها، كلمات معرّب شده عجمى، کتاب‌ها، شواهد شعرى و رجزى و فهرست منابع و مآخذ تحقيق.
    ==پانويس ==
    <references />


    فهرست ابواب كتاب، آيات قرآن كريم، احاديث نبوى، أمثال، لغات، اعلام، شهرها و جاى‌ها، كلمات معرّب شده عجمى، كتاب‌ها، شواهد شعرى و رجزى و فهرست منابع و مآخذ تحقيق.
    ==منابع مقاله==
     
    # بهرامیان، على، فرهنگ آثار ایرانى - اسلامى، ج 1، ص170؛
    == منابع ==
    # [[آذرنوش، آذرتاش]]، دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ص456؛
     
    # مقدمه محقق.
     
    ==وابسته‌ها==
    1. بهراميان، على، فرهنگ آثار ايرانى - اسلامى، ج 1، ص 170؛
    {{وابسته‌ها}}
     
    [[أدب الطلب و منتهى الأرب]]
    2. آذرنوش، آذرتاش، دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ص 456؛
     
    3. مقدمه محقق.
     


    == پیوندها ==
    [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/14915 مطالعه کتاب أدب الکاتب در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبان و ادبیات شرقی (مصری، قبطی، سامی، آشوری، سومری، عبری، آرامی، سریانی، عربی، حبشی)‎‏]]
    [[رده:بهمن (1400)]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۱۲ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۳۳

    أدب الکاتب
    أدب الكاتب
    پدیدآورانبلطه، محمد الدالی (محقق و معلق) ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (نویسنده)
    ناشرمؤسسة الرسالة
    مکان نشربیروت - لبنان
    سال نشر1420 ق یا 1999 م
    چاپ2
    موضوعزبان‌شناسی زبان عربی - معنی شناسی
    زبانعربی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏PJ‎‏ ‎‏6184‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏الف‎‏4
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    ادب الكاتب، اثرى است به زبان عربى، از ابن قتيبه، عبدالله بن مسلم دينورى (276ق)، ادب‌شناس مشهور، در ادب و فرهنگ کتابت و آنچه كاتب بايد بداند. غالب كسانى كه شرح حال ابن قتيبه را نوشته‌اند، از این اثر، نام برده‌اند كه خود دليل اهمیت آن است. نام این کتاب، مردد بين «ادب الكاتب» و «ادب الكتّاب» است. مؤلف، این کتاب را برای ابومحسن عبيدالله بن خاقان، وزير متوكل عباسى تأليف كرده است. بنا بر این تاريخ تأليف، به بيش از 251ق كه ابن خاقان در آن سال از وزارت عزل شد، بازمى‌گردد.

    ساختار

    کتاب، مشتمل بر مقدمه‌اى مختصر به قلم محقق[۱]، آقاى محمد الدّالى، مقدمه مؤلف[۲] و چهار بخش اصلى با عناوین «کتاب المعرفة[۳]»، «کتاب تقویم اليد[۴]»، «کتاب تقویم اللسان[۵]» و «کتاب الابنية[۶]» است و هر بخش، خود، مشتمل بر ابواب متعددى است.

    گزارش محتوا

    مقدمه «ادب الكاتب»، از جهت تصویر يأس‌انگیزى كه ابن قتيبه از جامعه فرهنگى عهد خویش به دست مى‌دهد، بسيار مفيد و ارزش‌مند است. تقريبا هيچ صنفى از جامعه فرهنگى از قلم تيز او در این مقدمه، مصون نمانده است. وى، در آغاز، از روى‌گردانى و گريز مردم از «ادب» انتقاد مى‌كند ولى وزير ابومحسن؛ يعنى ابن خاقان، را از این رذيله بركنار مى‌داند[۷] و...

    وى، در ادامه معلومات و فضايل و آن‌گاه صفاتى را برمى‌شمرد كه هر كاتب هوشمند و چيره‌دستى بايد از آنها برخوردار باشد.

    ابن قتيبه، در مقدمه کتاب، این مقدمات را برای خواننده «ادب الكاتب» لازم مى‌شمرد:

    1. اطلاعات كلى از صرف و نحو؛
    2. علومى چون حساب و هندسه و نجوم و كاربرد علمى آنها در راه‌سازى، پل‌سازى، آبيارى و...[۸]
    3. اطلاعات عمومى در باب فقه[۹]؛
    4. اخبار و حكايات و شايد اندكى تاريخ[۱۰]؛
    5. اخلاق نیک، عقل و قريحه كه زبان شيوا بدون آنها بى‌حاصل است[۱۱].

    بنا بر اين، وى، آشنايى با دانش رياضى و هندسه، فقه و حديث، اخبار و تاريخ را برای كاتب ضرورى مى‌داند و پيش از آموختن ادبِ زبانى، كسب ادب نفسانى را توصيه مى‌كند و پاک‌دامنى و بردبارى و فروتنى را لازمه تعهد شغل دبيرى مى‌داند.

    ادب الكاتب مشتمل است بر

    1. کتاب المعرفة، در شرح و توضيح كلمات دشوار[۱۲]؛
    2. کتاب تقویم اليد، در شيوه نگارش و املاء[۱۳]؛
    3. کتاب تقویم اللسان، در قرائت و تلفظ صحيح كلمات و تركيبات[۱۴]؛
    4. کتاب الابنية، در باب اشتقاق فعل و اسم[۱۵].

    هر یک از این بخش‌ها به ابوابى تقسيم شده كه مجموع آنها به 209 باب مى‌رسد.

    برخى عناوین ابواب کتاب المعرفة

    «باب معرفة ما يضعه الناس غير موضعه[۱۶]»، «باب تأویل ما جاء مثنّى في مستعمل الكلام[۱۷]»، «باب ما يستعمل من الدعاء في الكلام[۱۸]»، «باب اصول اسماء الناس[۱۹]»، «باب معرفة ما في السماء و النجوم و الازمان و الرياح[۲۰]»، «باب النبات[۲۱]» و...

    برخى عناوین ابواب کتاب تقویم اليد

    «باب إقامة الهجاء[۲۲]»، «باب الف الوصل في الاسماء[۲۳]»، «باب الالف و اللام للتعريف[۲۴]»، «باب الف الفصل[۲۵]»، «باب حذف الالفات من الاسماء و اثباتها[۲۶]ا»، «باب‌هاء التأنيث[۲۷]» و...

    برخى عناوین ابواب کتاب تقویم اللسان پ

    «باب الحرفين اللذين يتقاربان في اللفظ و في المعنى و يلتبسان...[۲۸]»، «باب الحروف التى تتقارب الفاظها و تختلف معانيها[۲۹]»، «باب الافعال[۳۰]»، «باب ما يهمز من الاسماء و الافعال و العوام تبدل الهمزه فيه او تسقطها [۳۱]و...» و...

    کتاب الابنية در دو بخش تنظيم شده است به شرح زير

    1. ابنية الافعال و معانى ابنية الافعال[۳۲]؛
    2. ابنية الاسماء و معانى ابنية الاسماء[۳۳].

    امتياز «ادب الكاتب» در میان آثار عربى در قرون نخستين هجرى سخت آشكار و روشن است؛ چندان كه ابن خلدون آن را یکى از چهار کتاب اساسى نوع خود دانسته است. «ادب الكاتب»، از جهت احتواء بر كلمات و اصطلاحات فارسی نيز بسيار سودمند است.

    وضعيت کتاب

    دانشمندان نسبت به این کتاب توجه ویژه‌اى نشان داده‌اند؛ برخى، درباره غلطهاى راه‌يافته در آن اثرى نگاشته، برخى، به نوشتن کتابى در شرح خطبه آن پرداخته، برخى ديگر، به نگارش اثرى در شرح ابيات آن مبادرت ورزيده و گروهى ديگر، تمام آن را شرح كرده‌اند. این آثار، عبارتند از:

    1. «غلط ادب الكاتب»، ابن كيسان؛
    2. «شرح خطبة ادب الكاتب»، زجاجى؛
    3. «شرح خطبة ادب الكاتب»، ابوالكرم مبارک بن فاخر بن محمد بن يعقوب؛
    4. «تفسير ابيات ادب الكاتب»، احمد بن محمد خارزنجى؛
    5. «الاقتضاب في شرح ادب الکتاب»، ابن سيد‌ ‎بطليوسى؛
    6. «شرح ادب الكاتب»، اسحاق بن ابراهیم فارابى؛
    7. «شرح ادب الكاتب»، جواليقى.

    و...

    مختصر این کتاب، توسط طاهر الجزائرى با عنوان «تلخيص ادب الكاتب»، در قاهره (1339ق / 1920م) منتشر شده است.

    مقدمه «ادب الكاتب» را، «لوكنت» به فرانسه ترجمه كرده است.

    نسخه حاضر در برنامه، مشتمل بر پاورقى‌هاى محقق و فهرست‌هاى زير مى‌باشد: فهرست ابواب کتاب، آيات قرآن كريم، احاديث نبوى، أمثال، لغات، اعلام، شهرها و جاى‌ها، كلمات معرّب شده عجمى، کتاب‌ها، شواهد شعرى و رجزى و فهرست منابع و مآخذ تحقيق.

    پانويس

    منابع مقاله

    1. بهرامیان، على، فرهنگ آثار ایرانى - اسلامى، ج 1، ص170؛
    2. آذرنوش، آذرتاش، دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ص456؛
    3. مقدمه محقق.

    وابسته‌ها