مقدمة الأدب

مقدمة الأدب
پدیدآوران	زمخشری، محمود بن عمر (نویسنده) محقق، مهدی (مقدمه‌نويس)
عنوان‌های دیگر	پیشرو ادب
ناشر	مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران - دانشگاه مک گیل
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1386 ش
چاپ	1
شابک	‎978-964-5552-37-2
موضوع	زبان عربی - واژه‌نامه‌ها - فارسی
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏PJ‎‏ ‎‏6636‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏2‎‏ز‎‏8‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

مقدمة الادب اثر ابوالقاسم محمود بن عمر بن محمد خوارزمى زمخشرى از بزرگان لغت و نحو و تفسير و ادب در قرن ششم هجرى است. اين كتاب به لحاظ ادبى از جايگاه خاصى برخوردار است و خوارزمى با تألیف آن خدمت شايانى به زبان فارسى نموده است. او با دقت فراوانى كلمات فارسى خالص و سره را در برابر كلمات عربى برگزيده است و بسيارى از لغات مهجور و نادر فارسى را در كتابش مى‌توان ديد.

ساختار

كتاب حاوى زندگی‌نامه‌اى مختصر از مؤلف، يك تنبيه براى خواننده كتاب، مقدمه‌اى از مؤلف و متن كتاب در سه بخش است.

در كتاب كلمات عربى و فارسى و تركى مقايسه مى‌شوند و بين آنها كلمات جغتايى و مغولى ديده مى‌شود. مثلاًدر مقدمه كتاب كلماتى؛ مانند: «آى تغاگون» (ماه و خورشيد) در زبان تركمنى امروز به شكل «آى بيلن گون» يا كلمه‌ى «يتيگن» به تركمنى امروز «يديگن» (ستاره‌ى دب) و... استعمال مى‌شوند.

گزارش محتوا

اين كتاب يكى از فرهنگ‌نامه‌هاى ارزشمندى است كه حدود 70 سال بعد از فرهنگ محمود كاشغرى تألیف يافته است. تحقيقات كاشغرى مربوط به اوغوزهاى داخلى بوده و اما اين كتاب مربوط به اوغوزهاى بيرونى است. تنظيم به اين شكل و ماهيت، سوابق فرهنگ‌نويسى او را تأييد مى‌نمايد. جمع كلمات، ضرب‌المثل‌هاى عاميانه و مقايسه‌ى آنها در زبانهاى عربى، فارسى، تركى و مغولى جديت فراوانى مى‌طلبد. در قرون وسطى عالمان كم‌وبيش زبان‌هاى عربى و فارسى و تركى را مقايسه می‌كردند و امتياز زمخشرى اينست كه زبان مغولى را هم اضافه نمود.

ممكن است اين دانشمند گرانقدر فهميده باشد، كه زبان مغولى در اصل با زبان‌هاى تركى در يك گروه و سيستم، يعنى در گروه آلتاى قرار دارد. بايد اضافه كنيم كه برخلاف نظر برخى از نويسندگان كه مقايسه‌ى تاريخى زبان‌ها در علم زبان‌شناسى را به اروپاى غربى نسبت مى‌دهند، بايد مكان پيدايش اصول مقايسه‌ى تاريخى زبان‌ها را در دنياى شرق جستجو كرد و زمان آغاز آن را هم به زمان محمود كاشغرى و زمخشرى نسبت داد.

در فرهنگ مقدمه الادب به اصطلاحات زراعتى و نجومى نيز بر مى‌خوريم كه از آن جلمه است: ته‌گه‌له‌گى (قرص خورشيد)؛ يلديز (ستاره)؛ گوك (آسمان)؛ گؤزيتيم (افق)؛ يتيكن (يدى + اوق+گن) ستاره دب.

به‌طور كلى مى‌توان گفت اين كتاب از گنجينه‌هاى پرارزش براى لغت‌شناسان و اديبان فارسى و عربى است. در مقايسه با فرهنگ‌هاى مشابه همچون بلغه و مرقاه و السامى فى الاسامى و دستور الاخوان و قانون الادب اين كتاب از جهات مختلف برترى دارد.

نویسنده در ابتداى كتاب به تبيين جايگاه زبان عربى در بين زبانهاى ديگر پرداخته است. سپس با مدح ابوالمظفر اتسوز بن خوارزم پادشاه وقت، محتويات كتاب را به پنج بخش تقسيم مى‌كند، اسامى، افعال، حروف، صرف اسماء، و صرف افعال كه دو قسمت آخر آن در كتاب موجود نمى‌باشد.

بخش اول كتاب در اسامى مشتمل بر 97 باب است كه از زمان و اوقات آن و آسمان و هر آنچه كه در آن است، شروع شده و به اسماء اشاره و موصولات ختم مى‌شود.

بخش دوم در افعال است كه قسمت اعظم كتاب را در برمى‌گيرد و شامل افعال معلوم و مجهول مى‌شود، و طبق اوزان افعال كه از فَعَلَ، يَفعِلُ شروع شده و افعالى كه بر اين وزن هستند را به فارسى ترجمه كرده است و به تعداد اوزان افعال باب در نظر گرفته است. لازم به ذكر است كه مؤلف با توجه به حرف لام الفعل و ترتيب حروف الفبائى كتابش را تنظيم نموده است و بعد از ذكر باب افعال صحيح به افعالى كه مضاعف هستند و بر وزن فوق بوده، پراخته است. مؤلف در ادامه ترجمه افعالى كه معتل الفاء هستند و حرف عله آن واو هست ذكر كرده و بعد از اين قسمت، افعال معتل الفائى كه حرف عله آن ياء هست را ترجمه مى‌كند، سپس معتل العين، و معتل اللام، معتل الفاء و اللام، و معتل العين و اللام و در تمام اين موارد و افعال معتل الواو را مقدم بر ياء قرار داده است. همچنين معتلهاى مضاعف را مقدم بر ديگر معتلات ذكر كرده است. لازم به ذكراست كه ذيل هر بابى امكان دارد، برخى از اقسام فوق باشد و برخى ديگر نباشند.

بخش سوم كتاب را حروف تشكيل مى‌دهد كه شامل هشت فصل مى‌شود و فصول را به ترتيب ذيل ذكر كرده است: حروف جاره، حروفى كه اسم را منصوب مى‌كنند، حروفى كه اسم را منصوب و خبر را مرفوع مى‌كنند (حروف مشبهة بالفعل)، دو حرفى كه اسم را مرفوع و خبر را منصوب مى‌كنند (ما و لاى نفى جنس)، حروفى كه فعل مضارعه را منصوب مى‌كنند، حروفى كه فعل مضارعه را مجزوم مى‌كنند، حروف عطف و در آخر حروف غيرعامل را ذكر كرده است.

وضعيت كتاب

اين كتاب مورد توجه خاورشناسان بوده چنانكه نخستين چاپ آن با كوشش اى. جى وتزشتاين در سال 1843م بر پايه‌ى نسخه‌هاى مختلفى كه در اروپا به دست آورده، در لايپزيك آلمان چاپ شده است. دانشمند نامبرده فهرستى از واژه‌هاى عربى كتاب را همراه با معادل لاتينى آن به كتاب پيوسته است كه مى‌تواند براى استفاده كنندگان از كتاب مفيد باشد.

در كتاب رموزات فراوانى به چشم مى‌خورد كه براى وضوح اين رموزات توضيحاتى ذكر مى‌شود:

1. ح، مؤلف اين رمز را بعد از كلمه جمع قرار داده تا اينكه به خواننده متذكر شود كه اين كلمه همان جمع كلمه پيشين مى‌باشد؛ مثلاًدهر، دهور ح كه دهور همان جمع دهر مى‌باشد.
2. م، علامت مترادف است كه قبل از كلمه‌ى مترادف ذكر شده است. برهه‌م منون‌م عصر كه دو واژه‌ى منون و عصر مترادف برهه مى‌باشد.
3. معا، علامت واژگانى است كه در تلفظ دو وجهى هستند.
4. ثلث بدون نقطه براى واژگانى كه سه وجهى تلفظ شده‌اند.
5. اعداد و شماره‌هايى كه در بين سطور ديده مى‌شود نيز نسخه بدلهاى كتاب مى‌باشد.

كتاب داراى غلطهايى است كه در انتهاى كتاب صحيح آنها ذكر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب