الشيخية نشأتها و تطورها و مصادر دراستها: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '==وابسته‌ها== ' به '==وابسته‌ها== {{وابسته‌ها}} ') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
| عنوان‌های دیگر =نشأتها و تطورها و مصادر دراستها | | عنوان‌های دیگر =نشأتها و تطورها و مصادر دراستها | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[آل | [[آل طالقانی، سید محمدحسن]] (نویسنده) | ||
| زبان =عربی | | زبان =عربی | ||
| کد کنگره =BP 239/5 /آ7ش9 | | کد کنگره =BP 239/5 /آ7ش9 | ||
| موضوع = | | موضوع = | ||
شيخيه - | شيخيه - سرگذشت‌نامه | ||
شيخيه - عقايد | شيخيه - عقايد | ||
شیرازی، عبدالله، 1271 - 1363 - مناظرهها | شیرازی، سید عبدالله، 1271 - 1363 - مناظرهها | ||
| ناشر = | | ناشر = | ||
الآمال للمطبوعات | الآمال للمطبوعات | ||
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
| چاپ =1 | | چاپ =1 | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =14801 | ||
| کتابخوان همراه نور =14801 | | کتابخوان همراه نور =14801 | ||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''الشيخية نشأتها و تطورها و مصادر دراستها'''، اثر [[آل طالقانی، سید محمدحسن|سید محمدحسن آل طالقانی]]، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. نویسنده در این کتاب، درباره فرقه شیخیه و منشأ پیدایش، سیر تکامل و منابع آن توضیح داده است. او اطلاعات فراوانی درباره [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|شیخ احمد احسائی]] و [[رشتی، کاظم بن قاسم|سید کاظم رشتی]] در این کتاب ارائه می‌دهد و انتقادات بر شیخیه را با تطبیق آن با آراء شیعه، مورد بررسی قرار می‌دهد. | |||
'''الشيخية نشأتها و تطورها و مصادر دراستها'''، اثر [[آل | |||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب دارای، ایضاح و اعتذار، تقدیم، تمهید، محتوای مطالب در 5 باب و خاتمه است. نویسنده، منابع و مآخذ کتاب را در سه بخش کتاب‌های عربی (در دو قسمت خطی و چاپی)، کتاب‌های فارسی و مجلات ارائه کرده است. او در منابع عربی، از 4 اثر خطی و 355 کتاب چاپی و در منابع فارسی‌از 61 کتاب و در بخش مجلات از 8 مجله استفاده کرده است. | کتاب دارای، ایضاح و اعتذار، تقدیم، تمهید، محتوای مطالب در 5 باب و خاتمه است. نویسنده، منابع و مآخذ کتاب را در سه بخش کتاب‌های عربی (در دو قسمت خطی و چاپی)، کتاب‌های فارسی و مجلات ارائه کرده است. او در منابع عربی، از 4 اثر خطی و 355 کتاب چاپی و در منابع فارسی‌از 61 کتاب و در بخش مجلات از 8 مجله استفاده کرده است. | ||
محمدحسن آل | [[آل طالقانی، سید محمدحسن|سید محمدحسن آل طالقانی]]، پس از آن، فهرست آثار [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|شیخ احسائی]] (127 اثر) و [[رشتی، کاظم بن قاسم|سید کاظم رشتی]] (159 اثر) را به‌ترتیب حروف الفبا ذکر کرده است. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
| خط ۴۱: | خط ۴۰: | ||
او در بخش تقدیم، برای اختیار چنین موضوعی دو وجه ذکر می‌کند: | او در بخش تقدیم، برای اختیار چنین موضوعی دو وجه ذکر می‌کند: | ||
اول: اهمیت این فرقه به‌خاطر تلاش‌هایشان در مجال اندیشه؛ چراکه علی‌رغم | اول: اهمیت این فرقه به‌خاطر تلاش‌هایشان در مجال اندیشه؛ چراکه علی‌رغم کم تعدادی و عمر کوتاه فرقه‌شان نسبت به سایر فرقه‌های شیعه، عالمانشان کتاب‌های زیادی نوشته‌اند. تنها مؤلفات [[رشتی، کاظم بن قاسم|سید کاظم رشتی]] و [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|شیخ احمد احسائی]] از 300 عنوان تجاوز می‌کند. اگر ایضاحات و ردیه‌ها و مؤلفات سایر شیوخ این فرقه را نیز به آن بیفزاییم، مؤلفات راجع به این فرقه از هزار کتاب تجاوز می‌کند. وجه تفاوت شیخیه با بهائیت و بابیت در همین است؛ زیرا بزرگان آنان یکدهم این آمار را هم ندارند. | ||
دوم: نیاز به اثری به زبان عربی که از اندیشه‌های آنان پرده بردارد؛ زیرا اکثر کتاب‌هایی که در رد آنان نوشته شده، عاطفی هستند یا به‌طور دقیق منظور آنان را نفهمیده‌اند و یا ردیه‌هایشان ضعیف است و از منطق قوی برخوردار نیست<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/24475/1/8 ر.ک: تقدیم، ص8]</ref>. | دوم: نیاز به اثری به زبان عربی که از اندیشه‌های آنان پرده بردارد؛ زیرا اکثر کتاب‌هایی که در رد آنان نوشته شده، عاطفی هستند یا به‌طور دقیق منظور آنان را نفهمیده‌اند و یا ردیه‌هایشان ضعیف است و از منطق قوی برخوردار نیست<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/24475/1/8 ر.ک: تقدیم، ص8]</ref>. | ||
| خط ۴۹: | خط ۴۸: | ||
بخش اول کتاب درباره حرکات فکری شیعه امامیه در قرن 13 هجری صحبت می‌کند. در این باب، حرکات فکری زاییده از اعتقادات دینی که در عراق و ایران و سایر مناطق شیعه رخ داد، توضیح داده می‌شود و آغازگاه و نقطه تمرکز آن بیان می‌گردد. اولین این جنبش‌ها، اخباری‌گری و منازعات حول آن بود که حول آن اختلافات و بحث و گفتگوهای فراوانی به وجود آمد. پس از آن حرکت شیخیه و حواشی اطراف آن پدید آمد و با بزرگان آنان مقابله و برخوردهای خشنی صورت گرفت. نویسنده پس از آن به جنبش بابیه و کیفیت قیام آنان می‌پردازد. بابی‌ها در ابتدا موفقیتها و حمایتهایی را از جانب اهل علم و دیگران به دست آوردند. در این بخش به بیان قیام قیامت از نظر باب و فتوای فقها به کفر و واجب القتل بودن باب اشاره می‌شود و بیان می‌شود که حکومتهای عثمانی و ایران در برابر آنان ایستادند و... تا باب کشته شد. او درباره چگونگی خروج بهائیت از دل بابیت و رشد سریع و قوی آن نیز صحبت می‌کند. بهائیت چنان رشد سریعی داشت که آهنگ اروپا و آمریکا کرد و مراکز و مؤسساتی در شرق و غرب تأسیس نمود<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/24475/1/10 ر.ک: همان]</ref>. | بخش اول کتاب درباره حرکات فکری شیعه امامیه در قرن 13 هجری صحبت می‌کند. در این باب، حرکات فکری زاییده از اعتقادات دینی که در عراق و ایران و سایر مناطق شیعه رخ داد، توضیح داده می‌شود و آغازگاه و نقطه تمرکز آن بیان می‌گردد. اولین این جنبش‌ها، اخباری‌گری و منازعات حول آن بود که حول آن اختلافات و بحث و گفتگوهای فراوانی به وجود آمد. پس از آن حرکت شیخیه و حواشی اطراف آن پدید آمد و با بزرگان آنان مقابله و برخوردهای خشنی صورت گرفت. نویسنده پس از آن به جنبش بابیه و کیفیت قیام آنان می‌پردازد. بابی‌ها در ابتدا موفقیتها و حمایتهایی را از جانب اهل علم و دیگران به دست آوردند. در این بخش به بیان قیام قیامت از نظر باب و فتوای فقها به کفر و واجب القتل بودن باب اشاره می‌شود و بیان می‌شود که حکومتهای عثمانی و ایران در برابر آنان ایستادند و... تا باب کشته شد. او درباره چگونگی خروج بهائیت از دل بابیت و رشد سریع و قوی آن نیز صحبت می‌کند. بهائیت چنان رشد سریعی داشت که آهنگ اروپا و آمریکا کرد و مراکز و مؤسساتی در شرق و غرب تأسیس نمود<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/24475/1/10 ر.ک: همان]</ref>. | ||
بخش دوم کتاب، درباره سیره [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|شیخ احمد احسائی]] است. این فرقه به او منسوب است و آثار وی، منبع اساسی اعتقادات آنان در اصول و فروع دین بشمار می‌رود. [[آل | بخش دوم کتاب، درباره سیره [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|شیخ احمد احسائی]] است. این فرقه به او منسوب است و آثار وی، منبع اساسی اعتقادات آنان در اصول و فروع دین بشمار می‌رود. [[آل طالقانی، سید محمدحسن|آل طالقانی]]، به‌طور مفصل درباره زندگی‌نامه او شرح می‌دهد و نسبتی که برخی مخالفانش به او می‌دهند، مبنی بر منسوب بودنش به احساء و اینکه وی برده‌ای اندونزیایی و مسیحی بود که به‌دروغ ادعای اسلام کرد را نفی می‌کند. وی همچنین به بیان اولین کسی که حکم به کفر و ارتداد او نمود و تقلید سایر علمای ایران و عراق به این شخص می‌پردازد و از ادوار زندگی او صحبت می‌کند. [[آل طالقانی، سید محمدحسن|سید محمدحسن آل طالقانی]]، همچنین فهرست کاملی از آثار او را در این بخش ثبت می‌کند که ظاهرا تا به حال کسی در این حد جامع، چنین فهرستی را تهیه نکرده است. به‌هرحال این یکی از جامعترین مواردی است که در زبان عربی درباره سیره و حیات [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|شیخ احمد احسائی]] نوشته شده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/24475/1/10 ر.ک: همان، ص10-11]</ref>. | ||
در بخش سوم، سیره سید کاظم رشتی بیان می‌گردد. رشتی از بارزترین و شجاعترین شاگردان [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|احسائی]] بود که در ریاست دینی و اجتماعی، جانشین او شد. او به نشر آثار [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|احسائی]] اهتمام ورزید. برخی معتقدند او کشیشی در یکی از شهرهای روسیه بوده که نویسنده این ادعا را رد کرده است. [[آل | در بخش سوم، سیره [[رشتی، کاظم بن قاسم|سید کاظم رشتی]] بیان می‌گردد. رشتی از بارزترین و شجاعترین شاگردان [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|احسائی]] بود که در ریاست دینی و اجتماعی، جانشین او شد. او به نشر آثار [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|احسائی]] اهتمام ورزید. برخی معتقدند او کشیشی در یکی از شهرهای روسیه بوده که نویسنده این ادعا را رد کرده است. [[آل طالقانی، سید محمدحسن|آل طالقانی]] در این بخش از سید رشتی دفاع کرده و او را شخصی مؤدب نسبت به استادش معرفی کرده که از اعتقادات او دفاع کرد و اقوالش را در راستای نظریه وی، توجیه نمود. او از مقاومتها در مقابل او سخن می‌گوید و بیان می‌دارد که چندین بار نقشه قتل او را کشیدند که به‌طرز معجزه‌آسایی جان سالم به‌در برد<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/24475/1/11 ر.ک: همان، ص11]</ref>. | ||
نویسنده در بخش چهارم درباره انقسام شیخیه سخن می‌گوید. او می‌نویسد: اکثر منتقدان شیخیه به این مطلب مهم توجه نکرده‌اند که شیخیه به دو گروه تقسیم می‌شوند و هرکدام را آرایی است مستقل و مخصوص به خود. آنان با نسبت دادن آرای برخی به کل این مکتب یا آرای بعضی به بعضی دیگر، میان این دو گروه خلط کرده و به نقد آنان پرداخته‌اند. او اسباب و تاریخ انقسام شیخیه به دو قسمت را بیان می‌کند و بزرگان و رؤسای طایفه در هریک از این دو گروه را از زمان انقسام تا زمان حاضر برمی‌شمارد و مراکز و فعالیتها و آثارشان را بیان می‌کند<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/24475/1/11 ر.ک: همان]</ref>. | نویسنده در بخش چهارم درباره انقسام شیخیه سخن می‌گوید. او می‌نویسد: اکثر منتقدان شیخیه به این مطلب مهم توجه نکرده‌اند که شیخیه به دو گروه تقسیم می‌شوند و هرکدام را آرایی است مستقل و مخصوص به خود. آنان با نسبت دادن آرای برخی به کل این مکتب یا آرای بعضی به بعضی دیگر، میان این دو گروه خلط کرده و به نقد آنان پرداخته‌اند. او اسباب و تاریخ انقسام شیخیه به دو قسمت را بیان می‌کند و بزرگان و رؤسای طایفه در هریک از این دو گروه را از زمان انقسام تا زمان حاضر برمی‌شمارد و مراکز و فعالیتها و آثارشان را بیان می‌کند<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/24475/1/11 ر.ک: همان]</ref>. | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۲: | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references/> | <references /> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
| خط ۷۰: | خط ۶۹: | ||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | {{وابسته‌ها}} | ||
[[تاریخ و اندیشه‌ی شیخیه از آغاز تا کنون]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۰:۴۰
| الشيخية نشأتها و تطورها و مصادر دراستها | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | آل طالقانی، سید محمدحسن (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | نشأتها و تطورها و مصادر دراستها |
| ناشر | الآمال للمطبوعات |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| چاپ | 1 |
| موضوع | شيخيه - سرگذشت‌نامه
شيخيه - عقايد شیرازی، سید عبدالله، 1271 - 1363 - مناظرهها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 239/5 /آ7ش9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
الشيخية نشأتها و تطورها و مصادر دراستها، اثر سید محمدحسن آل طالقانی، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. نویسنده در این کتاب، درباره فرقه شیخیه و منشأ پیدایش، سیر تکامل و منابع آن توضیح داده است. او اطلاعات فراوانی درباره شیخ احمد احسائی و سید کاظم رشتی در این کتاب ارائه می‌دهد و انتقادات بر شیخیه را با تطبیق آن با آراء شیعه، مورد بررسی قرار می‌دهد.
ساختار
کتاب دارای، ایضاح و اعتذار، تقدیم، تمهید، محتوای مطالب در 5 باب و خاتمه است. نویسنده، منابع و مآخذ کتاب را در سه بخش کتاب‌های عربی (در دو قسمت خطی و چاپی)، کتاب‌های فارسی و مجلات ارائه کرده است. او در منابع عربی، از 4 اثر خطی و 355 کتاب چاپی و در منابع فارسی‌از 61 کتاب و در بخش مجلات از 8 مجله استفاده کرده است.
سید محمدحسن آل طالقانی، پس از آن، فهرست آثار شیخ احسائی (127 اثر) و سید کاظم رشتی (159 اثر) را به‌ترتیب حروف الفبا ذکر کرده است.
گزارش محتوا
نویسنده در بخش ایضاح و اعتذار، از فترتی که میان تحقیق و نگارش این اثر پیش آمده، سخن می‌گوید و خاطرنشان می‌کند که به موجب آن، ارجاع به برخی منابعی که در این فاصله درباره شیخیه دیده صورت نگرفته است. وی به‌خاطر این امر از نویسندگان این مقالات و کتاب‌ها عذرخواهی می‌کند[۱].
او در بخش تقدیم، برای اختیار چنین موضوعی دو وجه ذکر می‌کند:
اول: اهمیت این فرقه به‌خاطر تلاش‌هایشان در مجال اندیشه؛ چراکه علی‌رغم کم تعدادی و عمر کوتاه فرقه‌شان نسبت به سایر فرقه‌های شیعه، عالمانشان کتاب‌های زیادی نوشته‌اند. تنها مؤلفات سید کاظم رشتی و شیخ احمد احسائی از 300 عنوان تجاوز می‌کند. اگر ایضاحات و ردیه‌ها و مؤلفات سایر شیوخ این فرقه را نیز به آن بیفزاییم، مؤلفات راجع به این فرقه از هزار کتاب تجاوز می‌کند. وجه تفاوت شیخیه با بهائیت و بابیت در همین است؛ زیرا بزرگان آنان یکدهم این آمار را هم ندارند.
دوم: نیاز به اثری به زبان عربی که از اندیشه‌های آنان پرده بردارد؛ زیرا اکثر کتاب‌هایی که در رد آنان نوشته شده، عاطفی هستند یا به‌طور دقیق منظور آنان را نفهمیده‌اند و یا ردیه‌هایشان ضعیف است و از منطق قوی برخوردار نیست[۲].
این رساله مشتمل بر تمهید و پنج باب است. در تمهید، از تلاش برای هماهنگی میان حکمت و شریعت صحبت می‌شود؛ زیرا بنیان‌گذار شیخیه از برجسته‌ترین فیلسوفان متأخر بوده که به این موضوع اهتمام داشته‌اند و مباحثشان حول این محور دور می‌زده است.[۳].
بخش اول کتاب درباره حرکات فکری شیعه امامیه در قرن 13 هجری صحبت می‌کند. در این باب، حرکات فکری زاییده از اعتقادات دینی که در عراق و ایران و سایر مناطق شیعه رخ داد، توضیح داده می‌شود و آغازگاه و نقطه تمرکز آن بیان می‌گردد. اولین این جنبش‌ها، اخباری‌گری و منازعات حول آن بود که حول آن اختلافات و بحث و گفتگوهای فراوانی به وجود آمد. پس از آن حرکت شیخیه و حواشی اطراف آن پدید آمد و با بزرگان آنان مقابله و برخوردهای خشنی صورت گرفت. نویسنده پس از آن به جنبش بابیه و کیفیت قیام آنان می‌پردازد. بابی‌ها در ابتدا موفقیتها و حمایتهایی را از جانب اهل علم و دیگران به دست آوردند. در این بخش به بیان قیام قیامت از نظر باب و فتوای فقها به کفر و واجب القتل بودن باب اشاره می‌شود و بیان می‌شود که حکومتهای عثمانی و ایران در برابر آنان ایستادند و... تا باب کشته شد. او درباره چگونگی خروج بهائیت از دل بابیت و رشد سریع و قوی آن نیز صحبت می‌کند. بهائیت چنان رشد سریعی داشت که آهنگ اروپا و آمریکا کرد و مراکز و مؤسساتی در شرق و غرب تأسیس نمود[۴].
بخش دوم کتاب، درباره سیره شیخ احمد احسائی است. این فرقه به او منسوب است و آثار وی، منبع اساسی اعتقادات آنان در اصول و فروع دین بشمار می‌رود. آل طالقانی، به‌طور مفصل درباره زندگی‌نامه او شرح می‌دهد و نسبتی که برخی مخالفانش به او می‌دهند، مبنی بر منسوب بودنش به احساء و اینکه وی برده‌ای اندونزیایی و مسیحی بود که به‌دروغ ادعای اسلام کرد را نفی می‌کند. وی همچنین به بیان اولین کسی که حکم به کفر و ارتداد او نمود و تقلید سایر علمای ایران و عراق به این شخص می‌پردازد و از ادوار زندگی او صحبت می‌کند. سید محمدحسن آل طالقانی، همچنین فهرست کاملی از آثار او را در این بخش ثبت می‌کند که ظاهرا تا به حال کسی در این حد جامع، چنین فهرستی را تهیه نکرده است. به‌هرحال این یکی از جامعترین مواردی است که در زبان عربی درباره سیره و حیات شیخ احمد احسائی نوشته شده است.[۵].
در بخش سوم، سیره سید کاظم رشتی بیان می‌گردد. رشتی از بارزترین و شجاعترین شاگردان احسائی بود که در ریاست دینی و اجتماعی، جانشین او شد. او به نشر آثار احسائی اهتمام ورزید. برخی معتقدند او کشیشی در یکی از شهرهای روسیه بوده که نویسنده این ادعا را رد کرده است. آل طالقانی در این بخش از سید رشتی دفاع کرده و او را شخصی مؤدب نسبت به استادش معرفی کرده که از اعتقادات او دفاع کرد و اقوالش را در راستای نظریه وی، توجیه نمود. او از مقاومتها در مقابل او سخن می‌گوید و بیان می‌دارد که چندین بار نقشه قتل او را کشیدند که به‌طرز معجزه‌آسایی جان سالم به‌در برد[۶].
نویسنده در بخش چهارم درباره انقسام شیخیه سخن می‌گوید. او می‌نویسد: اکثر منتقدان شیخیه به این مطلب مهم توجه نکرده‌اند که شیخیه به دو گروه تقسیم می‌شوند و هرکدام را آرایی است مستقل و مخصوص به خود. آنان با نسبت دادن آرای برخی به کل این مکتب یا آرای بعضی به بعضی دیگر، میان این دو گروه خلط کرده و به نقد آنان پرداخته‌اند. او اسباب و تاریخ انقسام شیخیه به دو قسمت را بیان می‌کند و بزرگان و رؤسای طایفه در هریک از این دو گروه را از زمان انقسام تا زمان حاضر برمی‌شمارد و مراکز و فعالیتها و آثارشان را بیان می‌کند[۷].
بخش پنجم، به معرفی فرقه شیخیه و نظریات آنان می‌پردازد. این باب، اسباب نام‌گذاری آنان به شیخیه و تعدد اسماء و تسلسل آن را بیان می‌کند. همچنین به بیان عوامل ظهور احسائی و روش علمی او و اشکالاتی که بر شیخیه گرفته شده و کتاب‌هایی که علیه آنان نوشته شده، می‌پردازد. اولین کتابی که متعرض رد احسائی و مناقشه در آرای او شد در این بخش معرفی می‌شود. این اثر، چهار مسئله را از بارزترین موارد اختلاف میان شیخیه و مخالفین آنان می‌شمارد. این چهار مسئله عبارتند از معاد جسمانی، معراج جسمانی، غلو و تفویض و رکن رابع. نویسنده در هریک از این مسائل توقف کرده و به بیان نظریات شیخیان درباره آن می‌پردازد و آن را با آرای شیعه تطبیق می‌دهد و پس از آن میان آنچه که حقیقتا ایراد بر آنان است و آنچه که تهمت بر آنان است، تفصیل می‌دهد[۸].
وضعیت کتاب
پاورقی‌های تمهید در انتهای آن ذکر شده[۹] و سایر پاورقی‌ها زیر محتوای مطالب. منابع و مآخذ کتاب و فهرست مطالب آن در انتهای اثر ذکر شده است.[۱۰].
نویسنده برای دیدن مجموعه‌های مربوط به شیخیه، بسیاری از کتابخانه‌های ایران و عراق را دیده و از مرجع دینی شیخیه تبریز و... کمک گرفته است.[۱۱].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه کتاب.