أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'رده:سال97-25مهر الی24 آبان' به '') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'بغداد (ابهام زدایی)' به 'بغداد (ابهام‌زدایی)') |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
| عنوان =أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد | | عنوان =أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد | ||
| عنوان‌های دیگر =أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد | | عنوان‌های دیگر =أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[آلوسی، محمود بن عبدالله]] (نویسنده) | [[آلوسی، محمود بن عبدالله]] (نویسنده) | ||
[[رووف، عماد عبدالسلام]] (محقق) | [[رووف، عماد عبدالسلام]] (محقق) | ||
| زبان =عربی | | زبان =عربی | ||
| کد کنگره =DS 79/9 /ب7آ7 | | کد کنگره =DS 79/9 /ب7آ7 | ||
| موضوع =بغداد - تاريخ | | موضوع =بغداد - تاريخ | ||
بغداد - جغرافيای تاريخي | بغداد - جغرافيای تاريخي | ||
بغداد - فرهنگ جغرافيايي | بغداد - فرهنگ جغرافيايي | ||
| ناشر =الدار العربية للموسوعات | | ناشر =الدار العربية للموسوعات | ||
| مکان نشر =لبنان - بيروت | | مکان نشر =لبنان - بيروت | ||
| سال نشر =مجلد1: 2008م , 1429ق, | | سال نشر =مجلد1: 2008م , 1429ق, | ||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE16439AUTOMATIONCODE | | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE16439AUTOMATIONCODE | ||
| چاپ = | | چاپ = | ||
| شابک = | | شابک = | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =16439 | ||
| کتابخوان همراه نور =16439 | | کتابخوان همراه نور =16439 | ||
| کد پدیدآور =08515 | | کد پدیدآور =08515 | ||
| خط ۳۰: | خط ۲۴: | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
{{کاربردهای دیگر| بغداد (ابهام‌زدایی)}} | |||
'''أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد'''، تألیف [[آلوسی، محمود بن عبدالله|سید محمود شکری آلوسی]]، از جمله منابع عربی تاریخ بلاد است که به‌طور خاص به تاریخ بغداد پرداخته است. کتاب با تحقیق و پاورقی [[رووف، عماد عبدالسلام|عماد عبدالسلام رئوف]] منتشر شده است. | '''أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد'''، تألیف [[آلوسی، محمود بن عبدالله|سید محمود شکری آلوسی]]، از جمله منابع عربی تاریخ بلاد است که به‌طور خاص به تاریخ بغداد پرداخته است. کتاب با تحقیق و پاورقی [[رووف، عماد عبدالسلام|عماد عبدالسلام رئوف]] منتشر شده است. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، دو قطعه شعر از شعرای عراق در وصف آثار نویسنده، مقدمه نویسنده و متن اثر است که با توصیف عراق و بغداد آغاز و با معرفی کاخها، خانه‌ها، بازارها، محلات، انهار و... بغداد ادامه یافته است. در انتهای اثر بخش‌هایی در رابطه با قبائل امروز ساکن در نجد، امرای نجد و نسب آنها، مکاتبات امرای نجد با آلسعود، علمای مشهور نجد و نیز اخبار یمن و بلاد آن به کتاب ضمیمه شده است. | کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، دو قطعه شعر از شعرای عراق در وصف آثار نویسنده، مقدمه نویسنده و متن اثر است که با توصیف عراق و بغداد آغاز و با معرفی کاخها، خانه‌ها، بازارها، محلات، انهار و... بغداد ادامه یافته است. در انتهای اثر بخش‌هایی در رابطه با قبائل امروز ساکن در نجد، امرای نجد و نسب آنها، مکاتبات امرای نجد با آلسعود، علمای مشهور نجد و نیز اخبار یمن و بلاد آن به کتاب ضمیمه شده است. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
محقق اثر در ابتدای مقدمه به شهرت [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] اشاره کرده و او را بی‌نیاز از معرفی دانسته است؛ چراکه بسیاری از معاصرینش درباره او سخن گفته‌اند؛ همچنان‌که ناشرین کتب و محققین تاریخ فرهنگ و ادب و حتی سیاسیون عراق شرح حال او را ذکر کرده‌اند. [[رووف، عماد عبدالسلام|عبدالسلام رئوف]]، سپس در پاورقی لیست مفصلی از این افراد را با ذکر منبع ارائه کرده است. همچنین در ادامه افزوده است که او از سادات حسینی اصیلی است که قرن‌ها پیش از آن برای طلب علم به بغداد هجرت کردند. پس وجود این خانواده با علم و درس و تدریس و تألیف پیوسته شد؛ به‌گونه‌ای که این خاندان نشانه محکمی از نشانه‌های فرهنگ در عراق شد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/5 ر.ک: مقدمه محقق، ص6-5]</ref>. | محقق اثر در ابتدای مقدمه به شهرت [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] اشاره کرده و او را بی‌نیاز از معرفی دانسته است؛ چراکه بسیاری از معاصرینش درباره او سخن گفته‌اند؛ همچنان‌که ناشرین کتب و محققین تاریخ فرهنگ و ادب و حتی سیاسیون عراق شرح حال او را ذکر کرده‌اند. [[رووف، عماد عبدالسلام|عبدالسلام رئوف]]، سپس در پاورقی لیست مفصلی از این افراد را با ذکر منبع ارائه کرده است. همچنین در ادامه افزوده است که او از سادات حسینی اصیلی است که قرن‌ها پیش از آن برای طلب علم به بغداد هجرت کردند. پس وجود این خانواده با علم و درس و تدریس و تألیف پیوسته شد؛ به‌گونه‌ای که این خاندان نشانه محکمی از نشانه‌های فرهنگ در عراق شد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/5 ر.ک: مقدمه محقق، ص6-5]</ref>. | ||
محقق سپس به معرفی [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] پرداخته و به فعالیتهای علمی و اطلاع وسیع او از تاریخ بغداد اشاره کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/9 ر.ک: همان، ص9]</ref>. وی در بررسی پیشینه نگارش تاریخ بغداد، تصریح کرده که ابتدا سلسله آثار تاریخی که عنوان بغداد را با خود داشت، نوشته شد، اما احوال مناطق پراکنده‌ای از عراق را در بر داشت یا اینکه در یک عنوان واحد تمامی عراق یا بیشتر مناطق آن را جمع کرده بود. اولین بار ابراهیم فصیح حیدری، تاریخ بغداد و بصره و نجد را در کتاب واحدی با نام «عنوان المجد في بيان أحوال بغداد و البصرة و نجد» گرد آورد. سپس نویسندگان دیگری در آثار خود به این موضوع پرداختند؛ تا اینکه [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] نیز به تاریخ شهرش علاقه‌مند شد و موسوعه کوچکی در سه بخش فراهم آورد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/12 ر.ک: همان، ص13-12]</ref>. | محقق سپس به معرفی [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] پرداخته و به فعالیتهای علمی و اطلاع وسیع او از تاریخ بغداد اشاره کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/9 ر.ک: همان، ص9]</ref>. وی در بررسی پیشینه نگارش تاریخ بغداد، تصریح کرده که ابتدا سلسله آثار تاریخی که عنوان بغداد را با خود داشت، نوشته شد، اما احوال مناطق پراکنده‌ای از عراق را در بر داشت یا اینکه در یک عنوان واحد تمامی عراق یا بیشتر مناطق آن را جمع کرده بود. اولین بار ابراهیم فصیح حیدری، تاریخ بغداد و بصره و نجد را در کتاب واحدی با نام «عنوان المجد في بيان أحوال بغداد و البصرة و نجد» گرد آورد. سپس نویسندگان دیگری در آثار خود به این موضوع پرداختند؛ تا اینکه [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] نیز به تاریخ شهرش علاقه‌مند شد و موسوعه کوچکی در سه بخش فراهم آورد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/12 ر.ک: همان، ص13-12]</ref>. | ||
[[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] در «أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد»، به تحقیق درباره سرزمینش پرداخت و مقدمه‌ای طولانی، قریب به هفده صفحه بر آن نوشت. سپس تصمیم گرفت آن را مختصر کند و تغییراتی در آن صورت دهد؛ لذا آن را بازنویسی کرد. او هدفش از نگارش این کتاب را این دانسته که خواننده: «از آنچه بر سرزمینش گذشته اطلاع یابد؛ چراکه بغداد از اعظم بلاد اسلام و محل استقرار خلفای بزرگی بوده است و بلاها و سختی‌های روزگار بر آن گذشته است، تا جایی که منجر به مشکلاتی شد که حتی در خواب هم به ذهن، خطور نمی‌کند و صبح کرد درحالی‌که دشمنان آن را به ارث برده بودند»<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/14 ر.ک: همان، ص14]</ref>. | [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] در «أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد»، به تحقیق درباره سرزمینش پرداخت و مقدمه‌ای طولانی، قریب به هفده صفحه بر آن نوشت. سپس تصمیم گرفت آن را مختصر کند و تغییراتی در آن صورت دهد؛ لذا آن را بازنویسی کرد. او هدفش از نگارش این کتاب را این دانسته که خواننده: «از آنچه بر سرزمینش گذشته اطلاع یابد؛ چراکه بغداد از اعظم بلاد اسلام و محل استقرار خلفای بزرگی بوده است و بلاها و سختی‌های روزگار بر آن گذشته است، تا جایی که منجر به مشکلاتی شد که حتی در خواب هم به ذهن، خطور نمی‌کند و صبح کرد درحالی‌که دشمنان آن را به ارث برده بودند»<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/14 ر.ک: همان، ص14]</ref>. | ||
[[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] به ارائه چهره شهر بغداد به خواننده، در عصر پیشرفتش توجه کرده است. وی در این کار از مصادر پراکنده تاریخی و تاریخ شهرها کمک گرفته است؛ مهمترین این آثار «[[معجم البلدان]]» [[یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله|یاقوت]] و کتاب مختصری با نام «[[مراصد الاطلاع علی أسماء الأمكنة و البقاع|مراصد الاطلاع]]» نوشته [[ابن عبدالحق، عبدالمؤمن بن عبدالحق|ابن عبدالحق]] است که به [[یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله|یاقوت]] هم نسبت داده شده است و مقدمه‌ای که [[خطیب بغدادی، احمد بن علی|خطیب بغدادی]] آن را برای تاریخ بزرگش «[[تاريخ مدينة السلام]]» نوشته است. همچنین از منابع دست دوم دیگری نیز استفاده کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/15 ر.ک: همان، ص15]</ref>. | [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] به ارائه چهره شهر بغداد به خواننده، در عصر پیشرفتش توجه کرده است. وی در این کار از مصادر پراکنده تاریخی و تاریخ شهرها کمک گرفته است؛ مهمترین این آثار «[[معجم البلدان]]» [[یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله|یاقوت]] و کتاب مختصری با نام «[[مراصد الاطلاع علی أسماء الأمكنة و البقاع|مراصد الاطلاع]]» نوشته [[ابن عبدالحق، عبدالمؤمن بن عبدالحق|ابن عبدالحق]] است که به [[یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله|یاقوت]] هم نسبت داده شده است و مقدمه‌ای که [[خطیب بغدادی، احمد بن علی|خطیب بغدادی]] آن را برای تاریخ بزرگش «[[تاريخ مدينة السلام]]» نوشته است. همچنین از منابع دست دوم دیگری نیز استفاده کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/15 ر.ک: همان، ص15]</ref>. | ||
به گفته محقق اثر، [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] گاه با استناد به برخی از منابع درباره برخی از محله‌های بغداد نظری داده که چندان درست نیست<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/16 ر.ک: همان، ص16]</ref>. | به گفته محقق اثر، [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] گاه با استناد به برخی از منابع درباره برخی از محله‌های بغداد نظری داده که چندان درست نیست<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/16 ر.ک: همان، ص16]</ref>. | ||
نویسنده، موقعیت محله باب ازج در عصر عباسی را مشخص کرده است؛ در این رابطه به قبر شیخ [[گیلانی، عبدالقادر|عبدالقادر گیلانی]] در آن اشاره کرده، می‌گوید: «و این محله تا امروز باقی است و محله شیخ نامیده می‌شود و در این مسجد محل شهادت شیخ [[گیلانی، عبدالقادر|عبدالقادر گیلانی]] وجود دارد و در آنجا مقبره‌ای متصل به مسجد هست که به مقبره باب الازج معروف است». وی به محله تستریین که در منطقه غربی بغداد و بین دجله و باب بصره است و در آن ایام باغ و بستان و مزرعه بوده اشاره کرده است. | نویسنده، موقعیت محله باب ازج در عصر عباسی را مشخص کرده است؛ در این رابطه به قبر شیخ [[گیلانی، عبدالقادر|عبدالقادر گیلانی]] در آن اشاره کرده، می‌گوید: «و این محله تا امروز باقی است و محله شیخ نامیده می‌شود و در این مسجد محل شهادت شیخ [[گیلانی، عبدالقادر|عبدالقادر گیلانی]] وجود دارد و در آنجا مقبره‌ای متصل به مسجد هست که به مقبره باب الازج معروف است». وی به محله تستریین که در منطقه غربی بغداد و بین دجله و باب بصره است و در آن ایام باغ و بستان و مزرعه بوده اشاره کرده است. | ||
وی در برخی استدلالاتی که برای تعیین مکان‌ها کرده، به خطا رفته است. بیشترین سبب این اشتباهات نیز تشابه اسمی بین محلاتی است که از بین رفته و محلاتی که در عصر او وجود داشته است؛ مثلاً او با اعتماد به تشابه اسمی، جعفریه در عصر عباسی را محله جعیفر در جانب غربی بغداد دانسته است؛ بااینکه جعفریه عباسیه از محلات نهر معلی شمرده می‌شده، پس در جانب شرقی بوده است نه غربی<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/17 ر.ک: | وی در برخی استدلالاتی که برای تعیین مکان‌ها کرده، به خطا رفته است. بیشترین سبب این اشتباهات نیز تشابه اسمی بین محلاتی است که از بین رفته و محلاتی که در عصر او وجود داشته است؛ مثلاً او با اعتماد به تشابه اسمی، جعفریه در عصر عباسی را محله جعیفر در جانب غربی بغداد دانسته است؛ بااینکه جعفریه عباسیه از محلات نهر معلی شمرده می‌شده، پس در جانب شرقی بوده است نه غربی<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/17 ر.ک: همان، ص17]</ref>. | ||
نویسنده، در بحث از تاریخ اجتماعی عراق، از گروه‌های مختلف جامعه، از قبیل مسلمانان، مسیحیان و یهودیان سخن گفته و ویژگی‌های هر فرقه، از قبیل عادات و رسوم آنها را ذکر کرده است. همچنان‌که قبایل زمان خود و به‌ویژه در منطقه بصره را ذکر کرده و مکان‌های اسکان و خاستگاهشان را مطرح کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/19 ر.ک: همان، ص20-19]</ref>. | نویسنده، در بحث از تاریخ اجتماعی عراق، از گروه‌های مختلف جامعه، از قبیل مسلمانان، مسیحیان و یهودیان سخن گفته و ویژگی‌های هر فرقه، از قبیل عادات و رسوم آنها را ذکر کرده است. همچنان‌که قبایل زمان خود و به‌ویژه در منطقه بصره را ذکر کرده و مکان‌های اسکان و خاستگاهشان را مطرح کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/19 ر.ک: همان، ص20-19]</ref>. | ||
او در این اثر تنها به شهر بغداد بسنده نکرده، بلکه تمام اقلیم معروف این شهر در عصر عباسی، اعم از شهرها، قریه‌ها، محلات و مراکز مختلف آن را معرفی کرده است. همچنین اهتمام خاصی به شبکه رودهایی که در آن عصر در دو طرف بغداد به دو شاخه تقسیم می‌شده داشته است؛ بلکه محدوده مباحث را گسترش داده تا سرزمین‌های دیگر، مانند بصره و نجد و یمن را هم در بر بگیرد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/20 ر.ک: همان، ص20]</ref>. | او در این اثر تنها به شهر بغداد بسنده نکرده، بلکه تمام اقلیم معروف این شهر در عصر عباسی، اعم از شهرها، قریه‌ها، محلات و مراکز مختلف آن را معرفی کرده است. همچنین اهتمام خاصی به شبکه رودهایی که در آن عصر در دو طرف بغداد به دو شاخه تقسیم می‌شده داشته است؛ بلکه محدوده مباحث را گسترش داده تا سرزمین‌های دیگر، مانند بصره و نجد و یمن را هم در بر بگیرد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/20 ر.ک: همان، ص20]</ref>. | ||
فعالیتهای محقق اثر: | فعالیتهای محقق اثر: | ||
# وی یکی از نسخه‌ها را اصل قرار داده و با مقابله آن با دیگر نسخه‌ها اختلافات بین نسخه‌ها را در پاورقی ذکر کرده است. | # وی یکی از نسخه‌ها را اصل قرار داده و با مقابله آن با دیگر نسخه‌ها اختلافات بین نسخه‌ها را در پاورقی ذکر کرده است. | ||
| خط ۵۹: | خط ۴۳: | ||
# مباحث کتاب با منابع اصلی مورد استفاده مؤلف مقابله شده و اختلاف آنها ذکر شده است. | # مباحث کتاب با منابع اصلی مورد استفاده مؤلف مقابله شده و اختلاف آنها ذکر شده است. | ||
# محقق همچنین آثار تاریخی اعم از مدارس، کاخها، ادارات و مؤسسات حکومتی و مانند آن و نیز اعلام جغرافیایی قدیمی را معرفی کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/23 ر.ک: همان، ص24-23]</ref>. | # محقق همچنین آثار تاریخی اعم از مدارس، کاخها، ادارات و مؤسسات حکومتی و مانند آن و نیز اعلام جغرافیایی قدیمی را معرفی کرده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/21976/1/23 ر.ک: همان، ص24-23]</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
فهرست اعلام و مطالب در انتهای اثر ذکر شده است. | فهرست اعلام و مطالب در انتهای اثر ذکر شده است. | ||
==پانویس == | ==پانویس == | ||
<references/> | <references/> | ||
| خط ۶۹: | خط ۵۱: | ||
مقدمه و متن کتاب. | مقدمه و متن کتاب. | ||
== وابسته‌ها == | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[المسك الأذفر في نشر مزايا القرنين الثاني عشر و الثالث عشر (1272-1342ق)]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
| خط ۷۶: | خط ۶۱: | ||
[[رده:عراق (آشور، بابل، بین النهرین)]] | [[رده:عراق (آشور، بابل، بین النهرین)]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۹ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۱۳
| أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | آلوسی، محمود بن عبدالله (نویسنده) رووف، عماد عبدالسلام (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد |
| ناشر | الدار العربية للموسوعات |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 2008م , 1429ق, |
| موضوع | بغداد - تاريخ
بغداد - جغرافيای تاريخي بغداد - فرهنگ جغرافيايي |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DS 79/9 /ب7آ7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد، تألیف سید محمود شکری آلوسی، از جمله منابع عربی تاریخ بلاد است که به‌طور خاص به تاریخ بغداد پرداخته است. کتاب با تحقیق و پاورقی عماد عبدالسلام رئوف منتشر شده است.
ساختار
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، دو قطعه شعر از شعرای عراق در وصف آثار نویسنده، مقدمه نویسنده و متن اثر است که با توصیف عراق و بغداد آغاز و با معرفی کاخها، خانه‌ها، بازارها، محلات، انهار و... بغداد ادامه یافته است. در انتهای اثر بخش‌هایی در رابطه با قبائل امروز ساکن در نجد، امرای نجد و نسب آنها، مکاتبات امرای نجد با آلسعود، علمای مشهور نجد و نیز اخبار یمن و بلاد آن به کتاب ضمیمه شده است.
گزارش محتوا
محقق اثر در ابتدای مقدمه به شهرت آلوسی اشاره کرده و او را بی‌نیاز از معرفی دانسته است؛ چراکه بسیاری از معاصرینش درباره او سخن گفته‌اند؛ همچنان‌که ناشرین کتب و محققین تاریخ فرهنگ و ادب و حتی سیاسیون عراق شرح حال او را ذکر کرده‌اند. عبدالسلام رئوف، سپس در پاورقی لیست مفصلی از این افراد را با ذکر منبع ارائه کرده است. همچنین در ادامه افزوده است که او از سادات حسینی اصیلی است که قرن‌ها پیش از آن برای طلب علم به بغداد هجرت کردند. پس وجود این خانواده با علم و درس و تدریس و تألیف پیوسته شد؛ به‌گونه‌ای که این خاندان نشانه محکمی از نشانه‌های فرهنگ در عراق شد[۱]. محقق سپس به معرفی آلوسی پرداخته و به فعالیتهای علمی و اطلاع وسیع او از تاریخ بغداد اشاره کرده است[۲]. وی در بررسی پیشینه نگارش تاریخ بغداد، تصریح کرده که ابتدا سلسله آثار تاریخی که عنوان بغداد را با خود داشت، نوشته شد، اما احوال مناطق پراکنده‌ای از عراق را در بر داشت یا اینکه در یک عنوان واحد تمامی عراق یا بیشتر مناطق آن را جمع کرده بود. اولین بار ابراهیم فصیح حیدری، تاریخ بغداد و بصره و نجد را در کتاب واحدی با نام «عنوان المجد في بيان أحوال بغداد و البصرة و نجد» گرد آورد. سپس نویسندگان دیگری در آثار خود به این موضوع پرداختند؛ تا اینکه آلوسی نیز به تاریخ شهرش علاقه‌مند شد و موسوعه کوچکی در سه بخش فراهم آورد[۳]. آلوسی در «أخبار بغداد و ما جاورها من البلاد»، به تحقیق درباره سرزمینش پرداخت و مقدمه‌ای طولانی، قریب به هفده صفحه بر آن نوشت. سپس تصمیم گرفت آن را مختصر کند و تغییراتی در آن صورت دهد؛ لذا آن را بازنویسی کرد. او هدفش از نگارش این کتاب را این دانسته که خواننده: «از آنچه بر سرزمینش گذشته اطلاع یابد؛ چراکه بغداد از اعظم بلاد اسلام و محل استقرار خلفای بزرگی بوده است و بلاها و سختی‌های روزگار بر آن گذشته است، تا جایی که منجر به مشکلاتی شد که حتی در خواب هم به ذهن، خطور نمی‌کند و صبح کرد درحالی‌که دشمنان آن را به ارث برده بودند»[۴]. آلوسی به ارائه چهره شهر بغداد به خواننده، در عصر پیشرفتش توجه کرده است. وی در این کار از مصادر پراکنده تاریخی و تاریخ شهرها کمک گرفته است؛ مهمترین این آثار «معجم البلدان» یاقوت و کتاب مختصری با نام «مراصد الاطلاع» نوشته ابن عبدالحق است که به یاقوت هم نسبت داده شده است و مقدمه‌ای که خطیب بغدادی آن را برای تاریخ بزرگش «تاريخ مدينة السلام» نوشته است. همچنین از منابع دست دوم دیگری نیز استفاده کرده است[۵]. به گفته محقق اثر، آلوسی گاه با استناد به برخی از منابع درباره برخی از محله‌های بغداد نظری داده که چندان درست نیست[۶]. نویسنده، موقعیت محله باب ازج در عصر عباسی را مشخص کرده است؛ در این رابطه به قبر شیخ عبدالقادر گیلانی در آن اشاره کرده، می‌گوید: «و این محله تا امروز باقی است و محله شیخ نامیده می‌شود و در این مسجد محل شهادت شیخ عبدالقادر گیلانی وجود دارد و در آنجا مقبره‌ای متصل به مسجد هست که به مقبره باب الازج معروف است». وی به محله تستریین که در منطقه غربی بغداد و بین دجله و باب بصره است و در آن ایام باغ و بستان و مزرعه بوده اشاره کرده است. وی در برخی استدلالاتی که برای تعیین مکان‌ها کرده، به خطا رفته است. بیشترین سبب این اشتباهات نیز تشابه اسمی بین محلاتی است که از بین رفته و محلاتی که در عصر او وجود داشته است؛ مثلاً او با اعتماد به تشابه اسمی، جعفریه در عصر عباسی را محله جعیفر در جانب غربی بغداد دانسته است؛ بااینکه جعفریه عباسیه از محلات نهر معلی شمرده می‌شده، پس در جانب شرقی بوده است نه غربی[۷]. نویسنده، در بحث از تاریخ اجتماعی عراق، از گروه‌های مختلف جامعه، از قبیل مسلمانان، مسیحیان و یهودیان سخن گفته و ویژگی‌های هر فرقه، از قبیل عادات و رسوم آنها را ذکر کرده است. همچنان‌که قبایل زمان خود و به‌ویژه در منطقه بصره را ذکر کرده و مکان‌های اسکان و خاستگاهشان را مطرح کرده است[۸]. او در این اثر تنها به شهر بغداد بسنده نکرده، بلکه تمام اقلیم معروف این شهر در عصر عباسی، اعم از شهرها، قریه‌ها، محلات و مراکز مختلف آن را معرفی کرده است. همچنین اهتمام خاصی به شبکه رودهایی که در آن عصر در دو طرف بغداد به دو شاخه تقسیم می‌شده داشته است؛ بلکه محدوده مباحث را گسترش داده تا سرزمین‌های دیگر، مانند بصره و نجد و یمن را هم در بر بگیرد[۹]. فعالیتهای محقق اثر:
- وی یکی از نسخه‌ها را اصل قرار داده و با مقابله آن با دیگر نسخه‌ها اختلافات بین نسخه‌ها را در پاورقی ذکر کرده است.
- مؤلف در نگارش فقرات اندکی از کتاب غافل شده و پس از نگارش آن فصل، به یادش آمده است. محقق اثر این فقرات را به همان فصل مد نظر مؤلف منتقل کرده است.
- مباحث کتاب با منابع اصلی مورد استفاده مؤلف مقابله شده و اختلاف آنها ذکر شده است.
- محقق همچنین آثار تاریخی اعم از مدارس، کاخها، ادارات و مؤسسات حکومتی و مانند آن و نیز اعلام جغرافیایی قدیمی را معرفی کرده است[۱۰].
وضعیت کتاب
فهرست اعلام و مطالب در انتهای اثر ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.