دیوان ناصرخسرو (ویرایش): تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۳: خط ۳:
    | عنوان =‏ديوان ناصر خسرو  
    | عنوان =‏ديوان ناصر خسرو  
    | عنوان‌های دیگر =
    | عنوان‌های دیگر =
    | پدیدآوران = ناصر خسرو , نويسنده
    | پدیدآوران = [[ناصر خسرو]] (نويسنده)
    | زبان = فارسي 
     
    | زبان = فارسی
    | کد کنگره =‏
    | کد کنگره =‏
    | موضوع =شعر فارسي - قرن 5ق.  
    | موضوع =شعر فارسی- قرن 5ق.  


    | ناشر =آدينه سبز  
    | ناشر =آدينه سبز  
    خط ۱۸: خط ۱۹:
    | شابک =978-600-6745-83-1  
    | شابک =978-600-6745-83-1  
    | تعداد جلد =1
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =38749
    | کتابخوان همراه نور =38749
    | کتابخوان همراه نور =38749
    | کد پدیدآور =  
    | کد پدیدآور =  
    خط ۲۵: خط ۲۶:
    }}
    }}


    '''دیوان ناصرخسرو'''، مجموعه اشعار ابومعین ناصر بن خسرو حارث قبادیانی بلخی، معروف به ناصرخسرو (394- 481ق) است.
    '''دیوان ناصرخسرو'''، مجموعه اشعار [[ناصر خسرو|ابومعین ناصر بن خسرو حارث قبادیانی بلخی]]، معروف به [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] (394- 481ق) است.


    ==ساختار==
    ==ساختار==
    خط ۳۳: خط ۳۴:
    در مقدمه، زندگی‌نامه مفصلی از ناصرخسرو، ارائه گردیده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص5- 10</ref>.
    در مقدمه، زندگی‌نامه مفصلی از ناصرخسرو، ارائه گردیده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص5- 10</ref>.


    ناصرخسرو، یکی از شاعران توانا و سخن آور زبان فارسی است. زبان او، قریب به زبان شعرای آخر دوره ساسانی است. خاصیت عمده شعر او، اشتمال آن بر مواعظ و حکم بسیار است. وی بعدازآنکه تغییر حال یافت و به مذهب اسماعیلی درآمد، عهده‌دار تبلیغ آن در خراسان شد و برای اشعار خود، مایه جدیدی که عبارت از افکار مذهبی است، به دست آورد. جنبه دعوت ناصرخسرو، باعث شد که او در اشعار خود، جنبه تبلیغ را دور ندارد<ref>ر.ک: گودرزی، داریوش؛ شیرازی، صمد، ص144</ref>.
    [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]]، یکی از شاعران توانا و سخن آور زبان فارسی است. زبان او، قریب به زبان شعرای آخر دوره ساسانی است. خاصیت عمده شعر او، اشتمال آن بر مواعظ و حکم بسیار است. وی بعدازآنکه تغییر حال یافت و به مذهب اسماعیلی درآمد، عهده‌دار تبلیغ آن در خراسان شد و برای اشعار خود، مایه جدیدی که عبارت از افکار مذهبی است، به دست آورد. جنبه دعوت ناصرخسرو، باعث شد که او در اشعار خود، جنبه تبلیغ را دور ندارد<ref>ر.ک: گودرزی، داریوش؛ شیرازی، صمد، ص144</ref>.


    این شاعر، در اشعار خود، بسیاری از مسائل حکمی و اصطلاحات مختلف را آورده است. سخن او، پر از قیاسات و ادله منطقی و استنتاج‌های عقلی است. بسیاری از اشعار او، تحت تأثیر بدرفتاری‌های معاصران و تعصب و سبک‌مغزی و توجه نکردن آنان به حق و حقیقت قرار دارد<ref>ر.ک: همان</ref>.
    این شاعر، در اشعار خود، بسیاری از مسائل حکمی و اصطلاحات مختلف را آورده است. سخن او، پر از قیاسات و ادله منطقی و استنتاج‌های عقلی است. بسیاری از اشعار او، تحت تأثیر بدرفتاری‌های معاصران و تعصب و سبک‌مغزی و توجه نکردن آنان به حق و حقیقت قرار دارد<ref>ر.ک: همان</ref>.
    خط ۳۹: خط ۴۰:
    دیوان او مشتمل بر پند و اندرز و سخنان حکیمانه و مفاهیم دینی و فلسفی و اجتماعی است<ref>ر.ک: امینی مفرد، تقی، ص4</ref>. دین و شریعت از واژه‌های کلیدی و پرکاربرد دیوان ناصرخسرو بوده و توجه به دین و شریعت، از دغدغه‌های فکری اوست و نتیجه این رویکرد، موجب ایجاد تحول بنیادین در مضمون قصیده گردید؛ به‌طوری‌که آن را در خدمت تبیین و تحکیم مبانی اعتقادی و دینی درآورد<ref>ر.ک: همان، ص7</ref>.
    دیوان او مشتمل بر پند و اندرز و سخنان حکیمانه و مفاهیم دینی و فلسفی و اجتماعی است<ref>ر.ک: امینی مفرد، تقی، ص4</ref>. دین و شریعت از واژه‌های کلیدی و پرکاربرد دیوان ناصرخسرو بوده و توجه به دین و شریعت، از دغدغه‌های فکری اوست و نتیجه این رویکرد، موجب ایجاد تحول بنیادین در مضمون قصیده گردید؛ به‌طوری‌که آن را در خدمت تبیین و تحکیم مبانی اعتقادی و دینی درآورد<ref>ر.ک: همان، ص7</ref>.


    ناصرخسرو با خطابی عام، همگان را به سیر و سلوک در راه دین و پیروی از پیامبر(ص) تشویق کرده و دین را کیمیا، ضامن عزت و جاودانگی و مایه شفای بیماری نادانی دانسته است:
    [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] با خطابی عام، همگان را به سیر و سلوک در راه دین و پیروی از پیامبر(ص) تشویق کرده و دین را کیمیا، ضامن عزت و جاودانگی و مایه شفای بیماری نادانی دانسته است:
    '''بر پی و بر راه دلیلت برو
    {{شعر}}
    نیک دلیلا که تو را مصطفاست'''
    {{ب|'' بر پی و بر راه دلیلت برو''|2='' نیک دلیلا که تو را مصطفاست''}}
    '''بر ره دین رو که سوی عاقلان
    {{ب|'' بر ره دین رو که سوی عاقلان''|2='' علت نادانی را دین شفاست''}}
    علت نادانی را دین شفاست'''
    {{ب|'' جان تو بی علم خری لاغرست''|2='' علم تو را آب و شریعت چراست''}}
    '''جان تو بی علم خری لاغرست
    {{ب|'' جان تو بی علم چه باشد؟ سرُب''|2='' دین کندت زر که دین کیمیاست''}}
    علم تو را آب و شریعت چراست'''
    {{ب|'' عز و بقا را به شریعت بخر''|2='' کاین دو بهائی و شریعت بهاست''}}
    '''جان تو بی علم چه باشد؟ سرُب
    {{پایان شعر}}
    دین کندت زر که دین کیمیاست'''
    '''عز و بقا را به شریعت بخر
    کاین دو بهائی و شریعت بهاست'''
    و در ادامه از انسان‌هایی که به دین نمی‌گروند و از پذیرش حقیقت - که امری فطری است - سر برمی‌تابند، با تعبیری تحقیرآمیز یاد می‌کند:
    و در ادامه از انسان‌هایی که به دین نمی‌گروند و از پذیرش حقیقت - که امری فطری است - سر برمی‌تابند، با تعبیری تحقیرآمیز یاد می‌کند:
    '''آنکه به دین اندر ناید خرست
    {{شعر}}
    گرچه مر او را چو تو، آدم نیاست'''
    {{ب|'' آنکه به دین اندر ناید خرست''|2='' گرچه مر او را چو تو، آدم نیاست''}}
    {{پایان شعر}}
    و ره پیمودن در طریق حق را نشانه خردمندی دانسته، پیروی از مجموعه ارزشمند دین را توصیه می‌کند:
    و ره پیمودن در طریق حق را نشانه خردمندی دانسته، پیروی از مجموعه ارزشمند دین را توصیه می‌کند:
    '''راه سوی دینت نماید خرد
     
    از پی دین رو که مبارک عصاست'''<ref>ر.ک: همان، ص7- 8</ref>.
    {{شعر}}
    {{ب|'' راه سوی دینت نماید خرد''|2='' از پی دین رو که مبارک عصاست''<ref>ر.ک: همان، ص7- 8</ref>}}
    {{پایان شعر}}


    توجه به دین و اعراض از دل‌بستگی‌های دنیوی در دیوان ناصرخسرو، جلوه و جایگاهی ویژه دارد. وی ضمن توصیه به رویگردانی از تعلقات مادی و دنیوی، توجه به دیبای نگارین دین و شریعت را یادآور می‌شود:
    توجه به دین و اعراض از دل‌بستگی‌های دنیوی در دیوان ناصرخسرو، جلوه و جایگاهی ویژه دارد. وی ضمن توصیه به رویگردانی از تعلقات مادی و دنیوی، توجه به دیبای نگارین دین و شریعت را یادآور می‌شود:
    '''دل از راه دنیا به دین بازگردان
     
    ز علم و عمل جوی زاد و جهازش'''
    {{شعر}}
    '''که را جامه عز بر بود دنیا
    {{ب|'' دل از راه دنیا به دین بازگردان''|2='' ز علم و عمل جوی زاد و جهازش''}}
    به دین بازگردد بدو اعتزازش'''
    {{ب|'' که را جامه عز بر بود دنیا''|2='' به دین بازگردد بدو اعتزازش''}}
    '''یکی خوب دیبا شمر دین حق را
    {{ب|'' یکی خوب دیبا شمر دین حق را''|2='' که علم است و پرهیز نقش و طرازش''}}
    که علم است و پرهیز نقش و طرازش'''
    {{پایان شعر}}
    در فرازی دیگر گرایش به دین و پاسداشت آن را موجب خشنودی حق و آراستگی به زیور دین را مایه کرامت آدمی در نزد پروردگار دانسته است:
    در فرازی دیگر گرایش به دین و پاسداشت آن را موجب خشنودی حق و آراستگی به زیور دین را مایه کرامت آدمی در نزد پروردگار دانسته است:
    '''خردمندا، مراد ایزد از دنیا به حاصل کن
     
    مراد او تو خود دانی چه چیز است ار خردمندی'''
    {{شعر}}
    '''مراد ایزدی دین است چون دین یافتی زان پس
    {{ب|'' خردمندا، مراد ایزد از دنیا به حاصل کن''|2='' مراد او تو خود دانی چه چیز است ار خردمندی''}}
    دگر مر خویشتن را در سپنجی جای نپسندی'''<ref>ر.ک: همان، ص8</ref>.
    {{ب|'' مراد ایزدی دین است چون دین یافتی زان پس''|2='' دگر مر خویشتن را در سپنجی جای نپسندی''<ref>ر.ک: همان، ص8</ref>}}
    {{پایان شعر}}


    در قصیده‌ای دیگر توجه همگان را به دین مبین اسلام و پیروی از شریعت محمدی(ص) جلب کرده و پیامدهای ناگوار هر بدعتی را گوشزد نموده است:
    در قصیده‌ای دیگر توجه همگان را به دین مبین اسلام و پیروی از شریعت محمدی(ص) جلب کرده و پیامدهای ناگوار هر بدعتی را گوشزد نموده است:
    '''گر مسلمانی به دین اندر برو
     
    بر طریق و راه خیرالمرسلین'''
    {{شعر}}
    '''بر ره آن رو به دین کوت آفرید
    {{ب|'' گر مسلمانی به دین اندر برو''|2='' بر طریق و راه خیرالمرسلین''}}
    خود برای خویش دینی مافرین'''
    {{ب|'' بر ره آن رو به دین کوت آفرید''|2='' خود برای خویش دینی مافرین''}}
    '''مافرین دینی به نادانی کزان
    {{ب|'' مافرین دینی به نادانی کزان''|2='' بر تنت نفرین کند جان آفرین''<ref>ر.ک: همان</ref>}}
    بر تنت نفرین کند جان آفرین'''<ref>ر.ک: همان</ref>.
    {{پایان شعر}}


    جنبه‌های دیگری که در دیوان ناصرخسرو، نمود بارز و آَشکاری دارند، عبارتند از:
    جنبه‌های دیگری که در دیوان ناصرخسرو، نمود بارز و آَشکاری دارند، عبارتند از:
    # خردگرایی:
    # خردگرایی:
    #: ناصرخسرو - که دیوانش از خرد و خردورزی مایه ور است - بارها از این گوهر گران‌بها یاد کرده است. از دید وی، خرد هدیه الهی است که به‌فرمان خداوند با پدیده شریف جان همراه شده و دل‌وجان آدمی چون معدنی است که گوهر والای جان را در خود جای داده است. وی عقل و خرد را کیمیای صلاح، نعمتی والا و اساس فضیلت‌هایی چون خیر و عدل و احسان می‌داند:
    #: [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] - که دیوانش از خرد و خردورزی مایه ور است - بارها از این گوهر گران‌بها یاد کرده است. از دید وی، خرد هدیه الهی است که به‌فرمان خداوند با پدیده شریف جان همراه شده و دل‌وجان آدمی چون معدنی است که گوهر والای جان را در خود جای داده است. وی عقل و خرد را کیمیای صلاح، نعمتی والا و اساس فضیلت‌هایی چون خیر و عدل و احسان می‌داند:{{شعر}}
    #:'''خرد هدیه اوست ما را که در ما
    #:{{ب|'' خرد هدیه اوست ما را که در ما''|2='' به‌فرمان او شد خرد جفت با جان''}}
    #: به‌فرمان او شد خرد جفت با جان'''
    #:{{ب|'' خرد گوهر است و دل‌وجانش کان است''|2=''بلی مر خرد را دل‌وجان سزد کان''}}
    #:'''خرد گوهر است و دل‌وجانش کان است
    #:{{ب|'' خرد کیمیای صلاح است و نعمت''|2='' خرد معدن خیر و عدل است و احسان ''}}
    #: بلی مر خرد را دل‌وجان سزد کان'''
    #:{{پایان شعر}}
    #:'''خرد کیمیای صلاح است و نعمت
    #: و عقل را راهنمای آدمی به‌سوی راه صواب می‌نامد و پیروی از آن را توصیه می‌کند:{{شعر}}
    #: خرد معدن خیر و عدل است و احسان '''
    #:{{ب|'' عقل است به‌سوی صواب رهبر''|2='' با راهبرت چون به خار خاری؟''}}
    #: و عقل را راهنمای آدمی به‌سوی راه صواب می‌نامد و پیروی از آن را توصیه می‌کند:
    #:{{ب|'' چون با خرد، ای بی خرد، نسازی''|2='' جز رنج نبینی و سوگواری''<ref>ر.ک: همان، ص9</ref>}}.
    #:'''عقل است به‌سوی صواب رهبر
    #:{{پایان شعر}}
    #: با راهبرت چون به خار خاری؟'''
    #: شاعر خردورز با طرح سؤالاتی تأمل‌برانگیز، تازیانه بیداری را بر پیکر جان غافلان می‌نوازد و در پی، به فصل ممیز اشرف مخلوقات با دیگر حیوانات اشاره می‌کند:{{شعر}}
    #:'''چون با خرد، ای بی خرد، نسازی
    #:{{ب|'' چراکه گرگ ستمگاره نیست سوی خدای''|2='' به فعل خویش گرفتار و ما گرفتاریم؟''}}
    #: جز رنج نبینی و سوگواری'''<ref>ر.ک: همان، ص9</ref>.
    #:{{ب|'' چرا بر آهو و نخجیر روزه نیست و نماز''|2='' چرا من و تو بدین کارها گران باریم''}}
    #: شاعر خردورز با طرح سؤالاتی تأمل‌برانگیز، تازیانه بیداری را بر پیکر جان غافلان می‌نوازد و در پی، به فصل ممیز اشرف مخلوقات با دیگر حیوانات اشاره می‌کند:
    #:{{ب|'' چه داد یزدان ما را ز جملگی حیوان''|2='' مگر خرد که بدان بر ستور سالاریم''}}{{پایان شعر}}
    #:'''چراکه گرگ ستمگاره نیست سوی خدای
    #: سپس با تمثیلی، توانمندی قوه خرد را یادآوری می‌کند:{{شعر}}
    #: به فعل خویش گرفتار و ما گرفتاریم؟'''
    #:{{ب|'' خرد تواند جستن ز کار چون و چرا''|2='' که بی خرد به مثل ما درخت بی‌باریم''<ref>ر.ک: همان</ref>}}{{پایان شعر}}
    #:'''چرا بر آهو و نخجیر روزه نیست و نماز
    #: چرا من و تو بدین کارها گران باریم'''
    #:'''چه داد یزدان ما را ز جملگی حیوان
    #: مگر خرد که بدان بر ستور سالاریم'''
    #: سپس با تمثیلی، توانمندی قوه خرد را یادآوری می‌کند:
    #:'''خرد تواند جستن ز کار چون و چرا
    #: که بی خرد به مثل ما درخت بی‌باریم '''<ref>ر.ک: همان</ref>.
    # طلب دانش:
    # طلب دانش:
    #: ناصرخسرو در ارج دانش و دانشمندان و ترغیب به فراگیری علم و عمل به آن، توصیه‌هایی ارزشمند دارد. فضیلت دانش را بر متاع پرزرق‌وبرق دنیوی برتری داده و برخورداری از آن را موجب بلندی مرتبه آدمی دانسته است:
    #: [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] در ارج دانش و دانشمندان و ترغیب به فراگیری علم و عمل به آن، توصیه‌هایی ارزشمند دارد. فضیلت دانش را بر متاع پرزرق‌وبرق دنیوی برتری داده و برخورداری از آن را موجب بلندی مرتبه آدمی دانسته است:{{شعر}}
    #:'''دانش به از ضیاع و به از جاه و مال و ملک
    #:{{ب|'' دانش به از ضیاع و به از جاه و مال و ملک''|2='' این خاطر خطیر چنین گفت مر مرا''}}
    #: این خاطر خطیر چنین گفت مر مرا'''
    #:{{ب|'' با خاطر منور روشن‌تر از قمر''|2='' ناید به کار هیچ مقر قمر مرا''<ref>ر.ک: همان، ص10</ref>}}{{پایان شعر}}
    #:'''با خاطر منور روشن‌تر از قمر
    #: ناید به کار هیچ مقر قمر مرا'''<ref>ر.ک: همان، ص10</ref>.
    # عدالت و دادگری:
    # عدالت و دادگری:
    #: ناصرخسرو همچون دیگر حکیمان، عدالت و دادگری را افضل فضایل و اشرف کمالات دانسته و توجه به این فضیلت، از دغدغه‌ها و توصیه‌های اوست. وی آفرینش هستی را بر اساس اصل عدل دانسته و از بندگان می‌خواهد تا پیمان خلیفة اللهی را به سر برده، عدل و داد را پیشه خویش نمایند:
    #: [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] همچون دیگر حکیمان، عدالت و دادگری را افضل فضایل و اشرف کمالات دانسته و توجه به این فضیلت، از دغدغه‌ها و توصیه‌های اوست. وی آفرینش هستی را بر اساس اصل عدل دانسته و از بندگان می‌خواهد تا پیمان خلیفة اللهی را به سر برده، عدل و داد را پیشه خویش نمایند:{{شعر}}
    #:'''به داد و دهش جوی حشمت که مرد
    #:{{ب|'' به داد و دهش جوی حشمت که مرد''|2='' بدین دو تواند شدن محتشم''}}
    #: بدین دو تواند شدن محتشم'''
    #:{{ب|'' از آغاز بودنش به داد آورید''|2='' خدای این جهان را پدید از عدم''}}
    #:'''از آغاز بودنش به داد آورید
    #:{{ب|'' اگر داد کرده است پس تا ابد''|2='' خدای است و ما بندگان، لاجرم''}}
    #: خدای این جهان را پدید از عدم'''
    #:{{ب|'' اگر دادوبیداد داور شوند''|2='' بود داد تریاک و بیداد سم ''<ref>ر.ک: همان، ص12</ref>}}{{پایان شعر}}
    #:'''اگر داد کرده است پس تا ابد
    #: خدای است و ما بندگان، لاجرم'''
    #:'''اگر دادوبیداد داور شوند
    #: بود داد تریاک و بیداد سم '''<ref>ر.ک: همان، ص12</ref>.
    # نیکوکاری:
    # نیکوکاری:
    #: ناصرخسرو، رسیدن به کمالات معنوی و نیل به عزت حقیقی را در گرو داد و دهش و نیکوکاری می‌داند و بر این عقیده است که:
    #: [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]]، رسیدن به کمالات معنوی و نیل به عزت حقیقی را در گرو داد و دهش و نیکوکاری می‌داند و بر این عقیده است که:{{شعر}}
    #:'''تو را جانت نامه است و کردار خط
    #:{{ب|'' تو را جانت نامه است و کردار خط''|2='' به جان برمکن جز به نیکی رقم''}}
    #: به جان برمکن جز به نیکی رقم'''
    #:{{ب|'' به نامه درون جمله نیکی نویس''|2='' که در دست تو است ای برادر قلم''}}
    #:'''به نامه درون جمله نیکی نویس
    #:{{ب|'' به گفتار خوب و به کردار نیک''|2='' چنان چون شنودی بر این خفته رم''}}
    #: که در دست تو است ای برادر قلم'''
    #:{{ب|'' به فعل نکو جمله عاجز شدند''|2='' فرومایه دیوان ز پرمایه جم''<ref>ر.ک: همان، ص12- 13</ref>}}{{پایان شعر}}
    #:'''به گفتار خوب و به کردار نیک
    #: چنان چون شنودی بر این خفته رم'''
    #:'''به فعل نکو جمله عاجز شدند
    #: فرومایه دیوان ز پرمایه جم'''<ref>ر.ک: همان، ص12- 13</ref>.
    # ارج سخن و آداب آن:
    # ارج سخن و آداب آن:
    #: پرداختن به سخن، ارزش، اهمیت و آداب آن، از مضامین فراگیر و پرکاربرد دیوان حکیم قبادیان است. وی در قصیده‌ای ارائه نکته‌های حکیمانه را از شرایط گشودن زبان و سخن گفتن دانسته است:
    #: پرداختن به سخن، ارزش، اهمیت و آداب آن، از مضامین فراگیر و پرکاربرد دیوان حکیم قبادیان است. وی در قصیده‌ای ارائه نکته‌های حکیمانه را از شرایط گشودن زبان و سخن گفتن دانسته است:{{شعر}}
    #:'''درختت گر ز حکمت بار دارد
    #:{{ب|'' درختت گر ز حکمت بار دارد''|2='' به گفتار آی و بار خویش می‌بار''}}
    #: به گفتار آی و بار خویش می بار'''
    #:{{ب|'' چرا خامش نباشی چون ندانی ''|2='' برهنه چون کنی عورت به بازار''<ref>ر.ک: همان، ص14</ref>}}{{پایان شعر}}
    #:'''چرا خامش نباشی چون ندانی
    #: برهنه چون کنی عورت به بازار'''<ref>ر.ک: همان، ص14</ref>.


    ایراد سخن و ارائه مطلب به اقتضای حال و مقام، از جمله دقایق و ظرایف مورد نظر وی در آداب سخن گفتن است:
    ایراد سخن و ارائه مطلب به اقتضای حال و مقام، از جمله دقایق و ظرایف مورد نظر وی در آداب سخن گفتن است:
    '''سخن را جای باید جست ازیرا
    به میدان در، رود خوش اسپ رهوار'''<ref>ر.ک: همان، ص15</ref>.


    ناصرخسرو بر این عقیده است که سخن شایسته و پسندیده مایه حیات، سرزندگی و رشد جان و شخصیت آدمی است؛ ازاین‌رو، تلاش در راه بیان نیکو و گفتار پسندیده را ضروری می‌داند:
    {{شعر}}
    '''جهد کن تا به سخن مردم گردی و بدان
    {{ب|'' سخن را جای باید جست ازیرا''|2='' به میدان در، رود خوش اسپ رهوار''<ref>ر.ک: همان، ص15</ref>}}.
    که به‌جز مرد سخن خلق همه خار و گیاست'''
    {{پایان شعر}}
    همچنان چون تن ما زنده به آب است و هوا
     
    سخن خوب، دل مردم را آب‌وهواست'''
    [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] بر این عقیده است که سخن شایسته و پسندیده مایه حیات، سرزندگی و رشد جان و شخصیت آدمی است؛ ازاین‌رو، تلاش در راه بیان نیکو و گفتار پسندیده را ضروری می‌داند:
     
    {{شعر}}
    {{ب|'' جهد کن تا به سخن مردم گردی و بدان''|2='' که به‌جز مرد سخن خلق همه خار و گیاست''}}
    {{ب|'' همچنان چون تن ما زنده به آب است و هوا''|2='' سخن خوب، دل مردم را آب‌وهواست''}}
    {{پایان شعر}}
    نیز می‌گوید:
    نیز می‌گوید:
    '''طعام جان سخن باشد سخن جز پاک و خوش مشنو'''
     
    ازیرا چون نباشد خوش طعام و پاک، بگزاید'''<ref>ر.ک: همان</ref>.
    {{شعر}}
    {{ب|'' طعام جان سخن باشد سخن جز پاک و خوش مشنو''|2='' ازیرا چون نباشد خوش طعام و پاک، بگزاید''}}
    {{پایان شعر}}


    در پایان باید بدین نکته اشاره کرد که دیوان ناصرخسرو، گنجینه پرپیمان نکته‌های حکمی و معرفتی است. حکمت‌ها و آموزه‌هایی چون طاعت، شکر و سپاس پروردگار، خردگرایی، دانش جویی، دادگری و نیکوکاری که در کنار دیگر آموزه‌های تربیتی، می‌تواند دست‌مایه جویندگان و رهنمای پویندگان طریق حقیقت و کمال قرار گیرد<ref>ر.ک: همان</ref>.
    در پایان باید بدین نکته اشاره کرد که دیوان ناصرخسرو، گنجینه پرپیمان نکته‌های حکمی و معرفتی است. حکمت‌ها و آموزه‌هایی چون طاعت، شکر و سپاس پروردگار، خردگرایی، دانش جویی، دادگری و نیکوکاری که در کنار دیگر آموزه‌های تربیتی، می‌تواند دست‌مایه جویندگان و رهنمای پویندگان طریق حقیقت و کمال قرار گیرد<ref>ر.ک: همان</ref>.
    خط ۱۵۸: خط ۱۴۶:
    ==منابع مقاله==
    ==منابع مقاله==
    # مقدمه و متن کتاب.
    # مقدمه و متن کتاب.
    # امینی مفرد، تقی، «جلوه‌ی نکته‌های حکیمانه در دیوان ناصرخسرو»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: دانشنامه (واحد علوم و تحقیقات) زمستان 1388، شماره 74 ‏(14 صفحه، از 3 تا 16)، به آدرس:
    #[[:noormags:1186968|امینی مفرد، تقی، «جلوه‌ی نکته‌های حکیمانه در دیوان ناصرخسرو»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: دانشنامه (واحد علوم و تحقیقات) زمستان 1388، شماره 74 ‏(14 صفحه، از 3 تا 16)]].
    #:www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1186968/
    #[[:noormags:1232400|گودرزی، داریوش؛ شیرازی، صمد، «گزینم قران است و دین محمد»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: تحقیقات جدید در علوم انسانی، تابستان 1396، شماره 23 ‏(16 صفحه، از 140 تا 155)]].
    # گودرزی، داریوش؛ شیرازی، صمد، «گزینم قران است و دین محمد»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: تحقیقات جدید در علوم انسانی، تابستان 1396، شماره 23 ‏(16 صفحه، از 140 تا 155)، به آدرس:
     
    www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1232400/
    {{شعر و شاعری}}
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}
     
    [[دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو قبادیانی بر پایه کهن‌ترین نسخه خطی مکتوب به سال 736]]
     
    [[دیوان حکیم ناصر خسرو: مقدمه و تصحیح بر اساس کهن‌ترین نسخه‌های خطی به‌دست‌آمده همراه با تلفظ واژه‌های دشوار و درست‌خوانی ابیات]]
     
     
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبان‌شناسی، علم زبان]]
    [[رده:زبان و ادبیات شرقی (آسیایی)]]
    [[رده:زبان و ادبیات فارسی]]
    [[رده:زبانها و ادبیات ایرانی]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۳ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۰:۳۴

    ‏ديوان ناصر خسرو
    دیوان ناصرخسرو (ویرایش)
    پدیدآورانناصر خسرو (نويسنده)
    ناشرآدينه سبز
    مکان نشرايران - تهران
    سال نشر1393ش
    شابک‎978-600-6745-83-1
    موضوعشعر فارسی- قرن 5ق.
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    دیوان ناصرخسرو، مجموعه اشعار ابومعین ناصر بن خسرو حارث قبادیانی بلخی، معروف به ناصرخسرو (394- 481ق) است.

    ساختار

    مقدمه‌ای از ناشر، آغازگر کتاب بوده و وزن عروضی اشعار، در ابتدای آن‌ها، مشخص شده است.

    گزارش محتوا

    در مقدمه، زندگی‌نامه مفصلی از ناصرخسرو، ارائه گردیده است[۱].

    ناصرخسرو، یکی از شاعران توانا و سخن آور زبان فارسی است. زبان او، قریب به زبان شعرای آخر دوره ساسانی است. خاصیت عمده شعر او، اشتمال آن بر مواعظ و حکم بسیار است. وی بعدازآنکه تغییر حال یافت و به مذهب اسماعیلی درآمد، عهده‌دار تبلیغ آن در خراسان شد و برای اشعار خود، مایه جدیدی که عبارت از افکار مذهبی است، به دست آورد. جنبه دعوت ناصرخسرو، باعث شد که او در اشعار خود، جنبه تبلیغ را دور ندارد[۲].

    این شاعر، در اشعار خود، بسیاری از مسائل حکمی و اصطلاحات مختلف را آورده است. سخن او، پر از قیاسات و ادله منطقی و استنتاج‌های عقلی است. بسیاری از اشعار او، تحت تأثیر بدرفتاری‌های معاصران و تعصب و سبک‌مغزی و توجه نکردن آنان به حق و حقیقت قرار دارد[۳].

    دیوان او مشتمل بر پند و اندرز و سخنان حکیمانه و مفاهیم دینی و فلسفی و اجتماعی است[۴]. دین و شریعت از واژه‌های کلیدی و پرکاربرد دیوان ناصرخسرو بوده و توجه به دین و شریعت، از دغدغه‌های فکری اوست و نتیجه این رویکرد، موجب ایجاد تحول بنیادین در مضمون قصیده گردید؛ به‌طوری‌که آن را در خدمت تبیین و تحکیم مبانی اعتقادی و دینی درآورد[۵].

    ناصرخسرو با خطابی عام، همگان را به سیر و سلوک در راه دین و پیروی از پیامبر(ص) تشویق کرده و دین را کیمیا، ضامن عزت و جاودانگی و مایه شفای بیماری نادانی دانسته است:

    بر پی و بر راه دلیلت برو نیک دلیلا که تو را مصطفاست
    بر ره دین رو که سوی عاقلان علت نادانی را دین شفاست
    جان تو بی علم خری لاغرست علم تو را آب و شریعت چراست
    جان تو بی علم چه باشد؟ سرُب دین کندت زر که دین کیمیاست
    عز و بقا را به شریعت بخر کاین دو بهائی و شریعت بهاست

    و در ادامه از انسان‌هایی که به دین نمی‌گروند و از پذیرش حقیقت - که امری فطری است - سر برمی‌تابند، با تعبیری تحقیرآمیز یاد می‌کند:

    آنکه به دین اندر ناید خرست گرچه مر او را چو تو، آدم نیاست

    و ره پیمودن در طریق حق را نشانه خردمندی دانسته، پیروی از مجموعه ارزشمند دین را توصیه می‌کند:

    راه سوی دینت نماید خرد از پی دین رو که مبارک عصاست[۶]

    توجه به دین و اعراض از دل‌بستگی‌های دنیوی در دیوان ناصرخسرو، جلوه و جایگاهی ویژه دارد. وی ضمن توصیه به رویگردانی از تعلقات مادی و دنیوی، توجه به دیبای نگارین دین و شریعت را یادآور می‌شود:

    دل از راه دنیا به دین بازگردان ز علم و عمل جوی زاد و جهازش
    که را جامه عز بر بود دنیا به دین بازگردد بدو اعتزازش
    یکی خوب دیبا شمر دین حق را که علم است و پرهیز نقش و طرازش

    در فرازی دیگر گرایش به دین و پاسداشت آن را موجب خشنودی حق و آراستگی به زیور دین را مایه کرامت آدمی در نزد پروردگار دانسته است:

    خردمندا، مراد ایزد از دنیا به حاصل کن مراد او تو خود دانی چه چیز است ار خردمندی
    مراد ایزدی دین است چون دین یافتی زان پس دگر مر خویشتن را در سپنجی جای نپسندی[۷]

    در قصیده‌ای دیگر توجه همگان را به دین مبین اسلام و پیروی از شریعت محمدی(ص) جلب کرده و پیامدهای ناگوار هر بدعتی را گوشزد نموده است:

    گر مسلمانی به دین اندر برو بر طریق و راه خیرالمرسلین
    بر ره آن رو به دین کوت آفرید خود برای خویش دینی مافرین
    مافرین دینی به نادانی کزان بر تنت نفرین کند جان آفرین[۸]

    جنبه‌های دیگری که در دیوان ناصرخسرو، نمود بارز و آَشکاری دارند، عبارتند از:

    1. خردگرایی:
      ناصرخسرو - که دیوانش از خرد و خردورزی مایه ور است - بارها از این گوهر گران‌بها یاد کرده است. از دید وی، خرد هدیه الهی است که به‌فرمان خداوند با پدیده شریف جان همراه شده و دل‌وجان آدمی چون معدنی است که گوهر والای جان را در خود جای داده است. وی عقل و خرد را کیمیای صلاح، نعمتی والا و اساس فضیلت‌هایی چون خیر و عدل و احسان می‌داند:
      خرد هدیه اوست ما را که در ما به‌فرمان او شد خرد جفت با جان
      خرد گوهر است و دل‌وجانش کان استبلی مر خرد را دل‌وجان سزد کان
      خرد کیمیای صلاح است و نعمت خرد معدن خیر و عدل است و احسان
      و عقل را راهنمای آدمی به‌سوی راه صواب می‌نامد و پیروی از آن را توصیه می‌کند:
      .
      عقل است به‌سوی صواب رهبر با راهبرت چون به خار خاری؟
      چون با خرد، ای بی خرد، نسازی جز رنج نبینی و سوگواری[۹]
      شاعر خردورز با طرح سؤالاتی تأمل‌برانگیز، تازیانه بیداری را بر پیکر جان غافلان می‌نوازد و در پی، به فصل ممیز اشرف مخلوقات با دیگر حیوانات اشاره می‌کند:
      چراکه گرگ ستمگاره نیست سوی خدای به فعل خویش گرفتار و ما گرفتاریم؟
      چرا بر آهو و نخجیر روزه نیست و نماز چرا من و تو بدین کارها گران باریم
      چه داد یزدان ما را ز جملگی حیوان مگر خرد که بدان بر ستور سالاریم
      سپس با تمثیلی، توانمندی قوه خرد را یادآوری می‌کند:
      خرد تواند جستن ز کار چون و چرا که بی خرد به مثل ما درخت بی‌باریم[۱۰]
    2. طلب دانش:
      ناصرخسرو در ارج دانش و دانشمندان و ترغیب به فراگیری علم و عمل به آن، توصیه‌هایی ارزشمند دارد. فضیلت دانش را بر متاع پرزرق‌وبرق دنیوی برتری داده و برخورداری از آن را موجب بلندی مرتبه آدمی دانسته است:
      دانش به از ضیاع و به از جاه و مال و ملک این خاطر خطیر چنین گفت مر مرا
      با خاطر منور روشن‌تر از قمر ناید به کار هیچ مقر قمر مرا[۱۱]
    3. عدالت و دادگری:
      ناصرخسرو همچون دیگر حکیمان، عدالت و دادگری را افضل فضایل و اشرف کمالات دانسته و توجه به این فضیلت، از دغدغه‌ها و توصیه‌های اوست. وی آفرینش هستی را بر اساس اصل عدل دانسته و از بندگان می‌خواهد تا پیمان خلیفة اللهی را به سر برده، عدل و داد را پیشه خویش نمایند:
      به داد و دهش جوی حشمت که مرد بدین دو تواند شدن محتشم
      از آغاز بودنش به داد آورید خدای این جهان را پدید از عدم
      اگر داد کرده است پس تا ابد خدای است و ما بندگان، لاجرم
      اگر دادوبیداد داور شوند بود داد تریاک و بیداد سم [۱۲]
    4. نیکوکاری:
      ناصرخسرو، رسیدن به کمالات معنوی و نیل به عزت حقیقی را در گرو داد و دهش و نیکوکاری می‌داند و بر این عقیده است که:
      تو را جانت نامه است و کردار خط به جان برمکن جز به نیکی رقم
      به نامه درون جمله نیکی نویس که در دست تو است ای برادر قلم
      به گفتار خوب و به کردار نیک چنان چون شنودی بر این خفته رم
      به فعل نکو جمله عاجز شدند فرومایه دیوان ز پرمایه جم[۱۳]
    5. ارج سخن و آداب آن:
      پرداختن به سخن، ارزش، اهمیت و آداب آن، از مضامین فراگیر و پرکاربرد دیوان حکیم قبادیان است. وی در قصیده‌ای ارائه نکته‌های حکیمانه را از شرایط گشودن زبان و سخن گفتن دانسته است:
      درختت گر ز حکمت بار دارد به گفتار آی و بار خویش می‌بار
      چرا خامش نباشی چون ندانی برهنه چون کنی عورت به بازار[۱۴]

    ایراد سخن و ارائه مطلب به اقتضای حال و مقام، از جمله دقایق و ظرایف مورد نظر وی در آداب سخن گفتن است:

    .
    سخن را جای باید جست ازیرا به میدان در، رود خوش اسپ رهوار[۱۵]

    ناصرخسرو بر این عقیده است که سخن شایسته و پسندیده مایه حیات، سرزندگی و رشد جان و شخصیت آدمی است؛ ازاین‌رو، تلاش در راه بیان نیکو و گفتار پسندیده را ضروری می‌داند:

    جهد کن تا به سخن مردم گردی و بدان که به‌جز مرد سخن خلق همه خار و گیاست
    همچنان چون تن ما زنده به آب است و هوا سخن خوب، دل مردم را آب‌وهواست

    نیز می‌گوید:

    طعام جان سخن باشد سخن جز پاک و خوش مشنو ازیرا چون نباشد خوش طعام و پاک، بگزاید

    در پایان باید بدین نکته اشاره کرد که دیوان ناصرخسرو، گنجینه پرپیمان نکته‌های حکمی و معرفتی است. حکمت‌ها و آموزه‌هایی چون طاعت، شکر و سپاس پروردگار، خردگرایی، دانش جویی، دادگری و نیکوکاری که در کنار دیگر آموزه‌های تربیتی، می‌تواند دست‌مایه جویندگان و رهنمای پویندگان طریق حقیقت و کمال قرار گیرد[۱۶].

    وضعیت کتاب

    کتاب، فاقد فهرست و پاورقی است.

    پانویس

    1. ↑ ر.ک: مقدمه، ص5- 10
    2. ↑ ر.ک: گودرزی، داریوش؛ شیرازی، صمد، ص144
    3. ↑ ر.ک: همان
    4. ↑ ر.ک: امینی مفرد، تقی، ص4
    5. ↑ ر.ک: همان، ص7
    6. ↑ ر.ک: همان، ص7- 8
    7. ↑ ر.ک: همان، ص8
    8. ↑ ر.ک: همان
    9. ↑ ر.ک: همان، ص9
    10. ↑ ر.ک: همان
    11. ↑ ر.ک: همان، ص10
    12. ↑ ر.ک: همان، ص12
    13. ↑ ر.ک: همان، ص12- 13
    14. ↑ ر.ک: همان، ص14
    15. ↑ ر.ک: همان، ص15
    16. ↑ ر.ک: همان

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. امینی مفرد، تقی، «جلوه‌ی نکته‌های حکیمانه در دیوان ناصرخسرو»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: دانشنامه (واحد علوم و تحقیقات) زمستان 1388، شماره 74 ‏(14 صفحه، از 3 تا 16).
    3. گودرزی، داریوش؛ شیرازی، صمد، «گزینم قران است و دین محمد»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: تحقیقات جدید در علوم انسانی، تابستان 1396، شماره 23 ‏(16 صفحه، از 140 تا 155).

    وابسته‌ها

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=دیوان_ناصرخسرو_(ویرایش)&oldid=734137»