دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    (صفحه‌ای تازه حاوی «{{جعبه اطلاعات کتاب | تصویر =NUR10028J1.jpg | عنوان =ديوان قصايد و غزليات نظامي گنجوي...» ایجاد کرد)
     
    جز (جایگزینی متن - 'ه ها' به 'ه‌ها')
     
    (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۲: خط ۲:
    | تصویر =NUR10028J1.jpg
    | تصویر =NUR10028J1.jpg
    | عنوان =ديوان قصايد و غزليات نظامي گنجوي  
    | عنوان =ديوان قصايد و غزليات نظامي گنجوي  
    | عنوان‌های دیگر =شامل شرح احوال و آثار نظامي با مقدمه و حواشي و فهرست اعلام و تصحيح و مقابله از روي بيست و هشت نسخه چاپي و قديمترين نسخه هاي خطي موجود در دنيا   
    | عنوان‌های دیگر =شامل شرح احوال و آثار نظامي با مقدمه و حواشي و فهرست اعلام و تصحيح و مقابله از روي بيست و هشت نسخه چاپي و قديمترين نسخه‌هاي خطی موجود در دنيا   


    | پدیدآوران =  
    | پدیدآوران =  
    [[نظامي، الياس بن يوسف]] (شاعر)
    [[نظامی، الیاس بن یوسف]] (شاعر)


    [[نفيسي، سعيد]] (مصحح)
    [[نفيسي، سعيد]] (مصحح)
    خط ۱۱: خط ۱۱:
    | زبان =فارسی
    | زبان =فارسی
    | کد کنگره =‏‏PIR‎‏ ‎‏5129‎‏ ‎‏1380  
    | کد کنگره =‏‏PIR‎‏ ‎‏5129‎‏ ‎‏1380  
      | موضوع =شعر فارسي - قرن 6ق.  
      | موضوع =شعر فارسی- قرن 6ق.  


    | ناشر = فروغي  
    | ناشر = فروغي  
    خط ۲۲: خط ۲۲:
    | شابک =964-7379-02-1  
    | شابک =964-7379-02-1  
    | تعداد جلد =1
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =10028
    | کتابخوان همراه نور =10028
    | کد پدیدآور =
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پس از =
    خط ۲۸: خط ۲۹:
    }}
    }}


    دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی
    '''دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی'''، اثر [[نظامی، الیاس بن یوسف|الیاس بن یوسف نظامی]]، مجموعه قصاید و غزلیات [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی گنجوی]] است که به کوشش سعید نفیسی، گردآوری شده است.
     
    '''دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی'''، اثر الیاس بن یوسف نظامی، مجموعه قصاید و غزلیات نظامی گنجوی است که به کوشش سعید نفیسی، گردآوری شده است.


    ==ساختار==
    ==ساختار==
    خط ۳۶: خط ۳۵:


    ==گزارش محتوا==
    ==گزارش محتوا==
    در قسمت نخست، به ذکر احوال و زندگی‌نامه نظامی پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون نام و نسب، ولادت، مولد و مسکن، زن و فرزند، اخلاق و افکار و معیشت، عصر زندگی، مدت عمر، محیط زندگی، رحلت، مرقد و بازماندگان، ارائه شده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص2- 70</ref>.
    در قسمت نخست، به ذکر احوال و زندگی‌نامه [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]] پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون نام و نسب، ولادت، مولد و مسکن، زن و فرزند، اخلاق و افکار و معیشت، عصر زندگی، مدت عمر، محیط زندگی، رحلت، مرقد و بازماندگان، ارائه شده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص2- 70</ref>.


    در قسمت دوم که به معرفی آثار نظامی اختصاص یافته، «خمسه نظامی» معرفی شده است. به اعتقاد نویسنده، این کتاب معروف‌تر از آن است که محتاج به معرفی باشد و غنی از هرگونه توصیف و تشریحی است. خمسه نظامی، مجموعه‌ای است مرکب از پنج کتاب منظوم که به همین جهت، آن را خمسه خوانده‌اند و به همین جهت در قدیم آن را «پنج گنج» نامیده‌اند. نظامی خود در میان اشعار خویش، هرجا که به این کتاب اشاره می‌کند، آن را به اسم «گنجینه» می‌خواند. این کتاب، مرکب از این پنج مثنوی است: مخزن الأسرار؛ خسرو و شیرین؛ لیلی و مجنون؛ هفت پیکر یا بهرام نامه؛ اسکندرنامه. این پنج کتاب، هریک جداگانه و هرکدام در زمانی سروده شده است و معلوم می‌شود که نخست جداگانه بوده‌اند و سپس هر پنج کتاب را در نسخه‌ای جمع کرده‌اند و به اسم خمسه یا پنج گنج، خوانده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص72- 73</ref>.
    در قسمت دوم که به معرفی آثار [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]] اختصاص یافته، «خمسه نظامی» معرفی شده است. به اعتقاد نویسنده، این کتاب معروف‌تر از آن است که محتاج به معرفی باشد و غنی از هرگونه توصیف و تشریحی است. خمسه نظامی، مجموعه‌ای است مرکب از پنج کتاب منظوم که به همین جهت، آن را خمسه خوانده‌اند و به همین جهت در قدیم آن را «پنج گنج» نامیده‌اند. [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]] خود در میان اشعار خویش، هرجا که به این کتاب اشاره می‌کند، آن را به اسم «گنجینه» می‌خواند. این کتاب، مرکب از این پنج مثنوی است: مخزن الأسرار؛ خسرو و شیرین؛ لیلی و مجنون؛ هفت پیکر یا بهرام نامه؛ اسکندرنامه. این پنج کتاب، هریک جداگانه و هرکدام در زمانی سروده شده است و معلوم می‌شود که نخست جداگانه بوده‌اند و سپس هر پنج کتاب را در نسخه‌ای جمع کرده‌اند و به اسم خمسه یا پنج گنج، خوانده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص72- 73</ref>.


    خمسه نظامی روی‌هم‌رفته، لااقل متجاوز از 45 سال (یعنی از 552 تا 597ق) وقت صرف سرودن آن شده است. صاحبان تذکره، خمسه نظامی را حاوی قریب بیست‌وهشت هزار بیت می‌دانند، ولی اگر به‌دقت اشعار آن را در نسخه‌های کامل، بشمار درآورند، قریب سی‌ودو هزار بیت می‌شود؛ بدین گونه:
    خمسه نظامی روی‌هم‌رفته، لااقل متجاوز از 45 سال (یعنی از 552 تا 597ق) وقت صرف سرودن آن شده است. صاحبان تذکره، خمسه نظامی را حاوی قریب بیست‌وهشت هزار بیت می‌دانند، ولی اگر به‌دقت اشعار آن را در نسخه‌های کامل، بشمار درآورند، قریب سی‌ودو هزار بیت می‌شود؛ بدین گونه:
    خط ۵۰: خط ۴۹:


    نویسنده در این بخش از کتاب، در باب موضوع و تاریخ نظم و جهت سرودن این پنج کتاب، درباره هریک، جداگانه بحث نموده است که به‌اختصار، به معرفی هریک پرداخته خواهد شد:
    نویسنده در این بخش از کتاب، در باب موضوع و تاریخ نظم و جهت سرودن این پنج کتاب، درباره هریک، جداگانه بحث نموده است که به‌اختصار، به معرفی هریک پرداخته خواهد شد:
    الف)- مخزن الأسرار:
    الف)- مخزن الأسرار:
    این مثنوی که حاوی قریب دوهزاروچهارصد بیت است، بر ابیات مطوی موقوف از بحر سریع بر وزن «مفتعلن مفتعلن فاعلان» سرروده شده است. پیش از نظامی، به این وزن، مثنوی دیگری سروده شده است که متعلق به ابوشکور بلخی، شاعر معروف قرن چهارم است. پس از نظامی، جمع کثیری از شعرای معروف ایران، مثنویاتی به همین وزن و روش گفته‌اند که معروف‌تر از همه «روضة الأنوار» خواجوی کرمانی و «مطالع الأنوار» امیر خسرو دهلوی و «تحفة الأحرار» شیخ عبدالرحمن جامی است<ref>ر.ک: همان، ص74</ref>.


    یکی از صفات خاص و محسنات برجسته «مخزن الأسرار»، این است که مضامین و حکایات آن، بدیع است و پیش از نظامی، دیگری آن مضامین حکیمانه و حکایات را به نظم نیاورده است؛ چنان‌که خود نیز در آن مثنوی می‌فرماید:
    این مثنوی که حاوی قریب دوهزاروچهارصد بیت است، بر ابیات مطوی موقوف از بحر سریع بر وزن «مفتعلن مفتعلن فاعلان» سرروده شده است. پیش از [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]]، به این وزن، مثنوی دیگری سروده شده است که متعلق به ابوشکور بلخی، شاعر معروف قرن چهارم است. پس از [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]]، جمع کثیری از شعرای معروف ایران، مثنویاتی به همین وزن و روش گفته‌اند که معروف‌تر از همه «روضة الأنوار» خواجوی کرمانی و «مطالع الأنوار» امیر خسرو دهلوی و «تحفة الأحرار» شیخ عبدالرحمن جامی است<ref>ر.ک: همان، ص74</ref>.
    '''عاریت کس نپذیرفته‌ام
    آنچه دلم گفت بگو گفته‌ام'''<ref>ر.ک: همان، ص78</ref>.


    یکی از صفات خاص و محسنات برجسته «مخزن الأسرار»، این است که مضامین و حکایات آن، بدیع است و پیش از [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]]، دیگری آن مضامین حکیمانه و حکایات را به نظم نیاورده است؛ چنان‌که خود نیز در آن مثنوی می‌فرماید:
    {{شعر}}
    {{ب|'' عاریت کس نپذیرفته‌ام ''|2='' آنچه دلم گفت بگو گفته‌ام ''<ref>ر.ک: همان، ص78</ref>}}
    {{پایان شعر}}
    ب)- خسرو و شیرین:
    ب)- خسرو و شیرین:
    «خسرو و شیرین» نیز منظومه‌ای است حاوی نزدیک هفت هزاروهفتصد بیت در وزن مسدس محذوف از بحر هزج و به وزن «مفاعیلن مفاعیلن فعولن». پیش از نظامی، رودکی شاعر معروف قرن چهارم، یک مثنوی بر این وزن داشته است. مضمون این مثنوی، روایتی است افسانه آمیز که در میان پارسی‌زبانان هر دوره، سخت رایج و متداول بوده و عبارت است از معاشقات خسروپرویز، شهریار معروف و بیست و سومین پادشاه سلسله ساسانیان (590- 628م) با شیرین ملکه معروف که مطابق داستان، دختر پادشاه ارمنستان بوده و سپس معاشقه فرهاد سنگ‌تراش که مأمور حجاری‌های کوه بیستون بوده است و این روایت را نظامی از دهان مردم گرفته و نخستین بار نظم کرده است و مانند «ویس و رامین» و غیره می‌توان از حکایات ملی ایران دانست که از صدر اسلام تاکنون در خاطر خرد و بزرگ مانده است و همه‌کس جزییات آن را می‌داند و اشعار نظامی، آن را مخلد و مؤبد ساخته است<ref>ر.ک: همان، ص78- 79</ref>.


    تاریخ شروع نظم «خسرو و شیرین» را بعضی مؤلفان، سال 573ق و تاریخ ختم آن را، 580ق، نوشته‌اند؛ یعنی مدعی شده‌اند که نظامی هفت سال به نظم آن مشغول بوده است و گویند که از 552ق، که تاریخ «مخزن الأسرار» است تا 573ق، که شروع به نظم «خسرو و شیرین» کرده، دیگر در این مدت بیست‌ویک سال، نظامی، مثنوی دیگری نسروده است<ref>ر.ک: همان، ص80</ref>.
    «خسرو و شیرین» نیز منظومه‌ای است حاوی نزدیک هفت هزاروهفتصد بیت در وزن مسدس محذوف از بحر هزج و به وزن «مفاعیلن مفاعیلن فعولن». پیش از [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]]، رودکی شاعر معروف قرن چهارم، یک مثنوی بر این وزن داشته است. مضمون این مثنوی، روایتی است افسانه آمیز که در میان پارسی‌زبانان هر دوره، سخت رایج و متداول بوده و عبارت است از معاشقات خسروپرویز، شهریار معروف و بیست و سومین پادشاه سلسله ساسانیان (590- 628م) با شیرین ملکه معروف که مطابق داستان، دختر پادشاه ارمنستان بوده و سپس معاشقه فرهاد سنگ‌تراش که مأمور حجاری‌های کوه بیستون بوده است و این روایت را [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]] از دهان مردم گرفته و نخستین بار نظم کرده است و مانند «ویس و رامین» و غیره می‌توان از حکایات ملی ایران دانست که از صدر اسلام تاکنون در خاطر خرد و بزرگ مانده است و همه‌کس جزییات آن را می‌داند و اشعار [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]]، آن را مخلد و مؤبد ساخته است<ref>ر.ک: همان، ص78- 79</ref>.
     
    تاریخ شروع نظم «خسرو و شیرین» را بعضی مؤلفان، سال 573ق و تاریخ ختم آن را، 580ق، نوشته‌اند؛ یعنی مدعی شده‌اند که [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]] هفت سال به نظم آن مشغول بوده است و گویند که از 552ق، که تاریخ «مخزن الأسرار» است تا 573ق، که شروع به نظم «خسرو و شیرین» کرده، دیگر در این مدت بیست‌ویک سال، [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]]، مثنوی دیگری نسروده است<ref>ر.ک: همان، ص80</ref>.


    ج)- لیلی و مجنون:
    ج)- لیلی و مجنون:
    سومین مثنوی نظامی، «لیلی و مجنون» است که منظومه‌ای است حاوی قریب 5100 بیت بر بحر مسدس اخرب مقبوض از بحر هزج «مفعولن مفاعلن فعولن». موضوع این مثنوی، شرح معاشقات قیس بنی عامر، عاشق معروف عرب، ملقب به مجنون است با معشوقه او لیلی. این روایت، مثل حکایت معاشقات «وامق و عذرا» و «دعد و رباب» و «سعد و سلمی»، یکی از روایات باستانی عرب است و مقام افسانه ملی را پیدا کرده و از آن افسانه‌هایی است که اغلب ملل کهن‌سال، از اسلاف به اخلاف، ارث می‌دهند. قبل از نظامی، نه این مضمون را کسی به زبان فارسی آورده است و نه به این وزن، مثنوی مستقل تمام گفته شده و پس از او، همچنان‌که بسیاری از شعرای بزرگ و کوچک ایران، خمسه نظامی را استقبال کرده‌اند، به روال این مثنوی هم مثنوی‌های دیگر سروده شده است که معروف‌ترین آن‌ها، لیلی و مجنون‌های جامی، هاتفی، خسرو دهلوی، هلالی جغتایی، ضمیری، مکتبی شیرازی است و فضولی بغدادی، شاعر معروف ترک هم همین مضمون را به همین وزن، به ترکی سروده است<ref>ر.ک: همان، ص93</ref>.
     
    سومین مثنوی [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]]، «لیلی و مجنون» است که منظومه‌ای است حاوی قریب 5100 بیت بر بحر مسدس اخرب مقبوض از بحر هزج «مفعولن مفاعلن فعولن». موضوع این مثنوی، شرح معاشقات قیس بنی عامر، عاشق معروف عرب، ملقب به مجنون است با معشوقه او لیلی. این روایت، مثل حکایت معاشقات «وامق و عذرا» و «دعد و رباب» و «سعد و سلمی»، یکی از روایات باستانی عرب است و مقام افسانه ملی را پیدا کرده و از آن افسانه‌هایی است که اغلب ملل کهن‌سال، از اسلاف به اخلاف، ارث می‌دهند. قبل از [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]]، نه این مضمون را کسی به زبان فارسی آورده است و نه به این وزن، مثنوی مستقل تمام گفته شده و پس از او، همچنان‌که بسیاری از شعرای بزرگ و کوچک ایران، خمسه نظامی را استقبال کرده‌اند، به روال این مثنوی هم مثنوی‌های دیگر سروده شده است که معروف‌ترین آن‌ها، لیلی و مجنون‌های جامی، هاتفی، خسرو دهلوی، هلالی جغتایی، ضمیری، مکتبی شیرازی است و فضولی بغدادی، شاعر معروف ترک هم همین مضمون را به همین وزن، به ترکی سروده است<ref>ر.ک: همان، ص93</ref>.


    د)- بهرام نامه:
    د)- بهرام نامه:
    مثنوی «بهرام نامه» که به نام «هفت گنبد» یا «هفت پیکر» نیز خوانده می‌شود، چهارمین مثنوی از منظومات نظامی است. این منظومه، به وزن مخبون مقصور از بحر خفیف «فاعلاتن مفاعلن فعلان» سروده شده است و بعضی ابیات آن، به وزن «فاعلاتن مفاعلن فعلن» درمی‌آید. پیش از نظامی، بوشکور بلخی، شاعر معروف قرن چهارم، مثنوی‌ای به همین وزن سروده است. موضوع این مثنوی، شرح نوش خواری‌ها و بزم‌های معروف بهرام پنجم، معروف به بهرام گور، پادشاه شهیر و چهاردهمین شهریار سلسله ساسانی (420- 440م) است که در عیش و عشرت، معروف صحایف تاریخ است و شرح بزم‌های او، از افسانه‌های دیرین ایران‌زمین بشمار می‌رود و در ادوار گذشته، همیشه مرکوز ذهن ایرانیان بوده و افسانه شده است و نظامی به‌نوبت خود، این افسانه‌ها را از زبان هم‌وطنان خویش شنیده و به رشته نظم فصیح و بلند خود درآورده است<ref>ر.ک: همان، ص100- 101</ref>.


    «بهرام نامه»، از حیث مضامین بدیع و تشبیهات دل‌انگیز، در میان منظومات نظامی، مقام مفروزی دارد و شیرین‌کاری‌های طبع توانای این شاعر که در فن تشبیه و کنایات و استعارات دل‌چسب، در میان همه شعرای ایران، مخصوص است، در این مثنوی، به منتهای اوج می‌رسد و غایت زبردستی را نشان داده است. این منظومه، حاوی نزدیک 5600 بیت مثنوی است<ref>ر.ک: همان، ص101</ref>.
    مثنوی «بهرام نامه» که به نام «هفت گنبد» یا «هفت پیکر» نیز خوانده می‌شود، چهارمین مثنوی از منظومات [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]] است. این منظومه، به وزن مخبون مقصور از بحر خفیف «فاعلاتن مفاعلن فعلان» سروده شده است و بعضی ابیات آن، به وزن «فاعلاتن مفاعلن فعلن» درمی‌آید. پیش از [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]]، بوشکور بلخی، شاعر معروف قرن چهارم، مثنوی‌ای به همین وزن سروده است. موضوع این مثنوی، شرح نوش خواری‌ها و بزم‌های معروف بهرام پنجم، معروف به بهرام گور، پادشاه شهیر و چهاردهمین شهریار سلسله ساسانی (420- 440م) است که در عیش و عشرت، معروف صحایف تاریخ است و شرح بزم‌های او، از افسانه‌های دیرین ایران‌زمین بشمار می‌رود و در ادوار گذشته، همیشه مرکوز ذهن ایرانیان بوده و افسانه شده است و [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]] به‌نوبت خود، این افسانه‌ها را از زبان هم‌وطنان خویش شنیده و به رشته نظم فصیح و بلند خود درآورده است<ref>ر.ک: همان، ص100- 101</ref>.
     
    «بهرام نامه»، از حیث مضامین بدیع و تشبیهات دل‌انگیز، در میان منظومات [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]]، مقام مفروزی دارد و شیرین‌کاری‌های طبع توانای این شاعر که در فن تشبیه و کنایات و استعارات دل‌چسب، در میان همه شعرای ایران، مخصوص است، در این مثنوی، به منتهای اوج می‌رسد و غایت زبردستی را نشان داده است. این منظومه، حاوی نزدیک 5600 بیت مثنوی است<ref>ر.ک: همان، ص101</ref>.


    ه)- اسکندرنامه:
    ه)- اسکندرنامه:
    پنجمین مثنوی از خمسه نظامی، «اسکندرنامه» است و آن مجموعه‌ای است شاعرانه از جمله افسانه‌هایی که در ایران، در باب اسکندر مقدونی پسر فیلیپ (فیلفوس) فاتح معروف یونانی رایج است که گاهی رتبه پیغمبری برای او قائل می‌شوند. گاهی او را با اسکندر ذوالقرنین (الکساندربیسکورنوس) اشتباه می‌کنند؛ گاهی او را فیلسوف و متفکر می‌شمارند و مدعی می‌شوند که به ظلمات در پی آب حیات رفته و به خدمت خضر پیامبر(ع) رسیده است و فتوحات اغراق‌آمیزی به وی نسبت می‌دهند<ref>ر.ک: همان، ص105</ref>. این مثنوی، منظومه‌ای است شامل نزدیک به 10800 بیت بر وزن مثمن مقصور از بحر متقارب بر وزن «فعولن فعولن فعولن فعول»<ref>ر.ک: همان، ص107</ref>.
    پنجمین مثنوی از خمسه نظامی، «اسکندرنامه» است و آن مجموعه‌ای است شاعرانه از جمله افسانه‌هایی که در ایران، در باب اسکندر مقدونی پسر فیلیپ (فیلفوس) فاتح معروف یونانی رایج است که گاهی رتبه پیغمبری برای او قائل می‌شوند. گاهی او را با اسکندر ذوالقرنین (الکساندربیسکورنوس) اشتباه می‌کنند؛ گاهی او را فیلسوف و متفکر می‌شمارند و مدعی می‌شوند که به ظلمات در پی آب حیات رفته و به خدمت خضر پیامبر(ع) رسیده است و فتوحات اغراق‌آمیزی به وی نسبت می‌دهند<ref>ر.ک: همان، ص105</ref>. این مثنوی، منظومه‌ای است شامل نزدیک به 10800 بیت بر وزن مثمن مقصور از بحر متقارب بر وزن «فعولن فعولن فعولن فعول»<ref>ر.ک: همان، ص107</ref>.


    مثنوی «اسکندرنامه» را نظامی خود بر دو قسمت کرده است: نیمه اول که تقریباً 7100 بیت دارد، در قدیم به نام «مقبل نامه» معروف بوده است و امروز به نام «شرف نامه» مشهور است؛ زیرا که نظامی خود همیشه آن را به همین خوانده است و آن عبارت از شرح وقایع آن دوره از زندگی افسانه‌ای اسکندر است که در پی افتخار و نیک‌نامی بوده و در آن راه کوشیده است. قسمت دوم، به نام «اقبال نامه» معروف است و نزدیک 3700 بیت دارد و شامل بازمانده زندگی افسانه‌ای اسکندر است؛ یعنی نیمه دوم از عمر او که در پی بخت و اقبال برآمده و طالع نیز با وی یاری کرده و او را به پایه‌بلندی رسانیده است و سرانجام منتهی می‌شود به مرگ اسکندر و پایان داستان‌های وی<ref>ر.ک: همان، ص110- 111</ref>.
    مثنوی «اسکندرنامه» را [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]] خود بر دو قسمت کرده است: نیمه اول که تقریباً 7100 بیت دارد، در قدیم به نام «مقبل نامه» معروف بوده است و امروز به نام «شرف نامه» مشهور است؛ زیرا که نظامی خود همیشه آن را به همین خوانده است و آن عبارت از شرح وقایع آن دوره از زندگی افسانه‌ای اسکندر است که در پی افتخار و نیک‌نامی بوده و در آن راه کوشیده است. قسمت دوم، به نام «اقبال نامه» معروف است و نزدیک 3700 بیت دارد و شامل بازمانده زندگی افسانه‌ای اسکندر است؛ یعنی نیمه دوم از عمر او که در پی بخت و اقبال برآمده و طالع نیز با وی یاری کرده و او را به پایه‌بلندی رسانیده است و سرانجام منتهی می‌شود به مرگ اسکندر و پایان داستان‌های وی<ref>ر.ک: همان، ص110- 111</ref>.
     
    قسمت سوم کتاب، دربردارنده قصاید، غزلیات، قطعات و ابیات پراکنده و رباعیات [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]] است<ref>ر.ک: همان، ص211- 350</ref>.


    قسمت سوم کتاب، دربردارنده قصاید، غزلیات، قطعات و ابیات پراکنده و رباعیات نظامی است<ref>ر.ک: همان، ص211- 350</ref>.
    آغازگر این بخش از کتاب، قصیده‌ای است با این مطلع:
    آغازگر این بخش از کتاب، قصیده‌ای است با این مطلع:
    '''گر عاقلی مباش مقید به هیچ جا
    {{شعر}}
    نشنیده‌ای که ملک خدا بنده خدا'''<ref>ر.ک: همان، ص218</ref> و پایان‌بخش آن این رباعی است:
    {{ب|'' گر عاقلی مباش مقید به هیچ جا ''|2='' نشنیده‌ای که ملک خدا بنده خدا ''<ref>ر.ک: همان، ص218</ref>}}
    '''درویش دلا تو چه شوی در تک وپوی
    {{پایان شعر}}
    از نیک و بد زمانه برتافته روی'''
    و پایان‌بخش آن این رباعی است:
    '''سودی نکند موی سر افکندن تو
    {{شعر}}
    تا در تو گره بود همین یک سر موی'''<ref>ر.ک: همان، ص358</ref>.
    {{ب|'' درویش دلا تو چه شوی در تک وپوی ''|2='' از نیک و بد زمانه برتافته روی ''}}
    {{ب|'' سودی نکند موی سر افکندن تو ''|2=''تا در تو گره بود همین یک سر موی''<ref>ر.ک: همان، ص358</ref>}}
    {{پایان شعر}}


    البته به این نکته باید توجه داشت که: «بیشتر تذکره نویسان معتقدند که این شاعر گران‌مایه علاوه بر خمسه نظامی، آثار ادبی دیگری نیز از خود به‌جای گذارده که متأسفانه طی روزگاران دراز ازمیان‌رفته و اثری از آن برجای نمانده است. دولت شاه در تذکره خویش غزلی را نقل نموده که دارای تخلص نظامی است و بعد می‌نویسد که قصائد و غزلیات و موشحات وی تا بیست هزار بیت می‌رسیده است. عوفی می‌نویسد که به‌جز چند مثنوی، منظومه‌های دیگری از طبع و قلم شاعر تراوش ننموده و فقط در نیشابور یکی از غزل‌های او را یکی از دانشمندان شنیده است؛ آنگاه سه غزل را که هرکدام دارای پنج بیت و یکی از آن‌ها در ماتم فرزند اوست نقل می‌نماید. لطفعلی آذر نیز پس از نقل برخی از قصائد و غزلیات و منتخباتی از اشعار او می‌نویسد که مجموع قصائد و غزلیات و رباعیات نظامی تا بیست هزار بیت می‌رسیده، ولی همه آن‌ها در دست نمی‌باشد»<ref>ر.ک: طباطبایی، سید مصطفی، ص474</ref>.
    البته به این نکته باید توجه داشت که: «بیشتر تذکره نویسان معتقدند که این شاعر گران‌مایه علاوه بر خمسه [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]]، آثار ادبی دیگری نیز از خود به‌جای گذارده که متأسفانه طی روزگاران دراز ازمیان‌رفته و اثری از آن برجای نمانده است. دولت شاه در تذکره خویش غزلی را نقل نموده که دارای تخلص [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]] است و بعد می‌نویسد که قصائد و غزلیات و موشحات وی تا بیست هزار بیت می‌رسیده است. عوفی می‌نویسد که به‌جز چند مثنوی، منظومه‌های دیگری از طبع و قلم شاعر تراوش ننموده و فقط در نیشابور یکی از غزل‌های او را یکی از دانشمندان شنیده است؛ آنگاه سه غزل را که هرکدام دارای پنج بیت و یکی از آن‌ها در ماتم فرزند اوست نقل می‌نماید. لطفعلی آذر نیز پس از نقل برخی از قصائد و غزلیات و منتخباتی از اشعار او می‌نویسد که مجموع قصائد و غزلیات و رباعیات [[نظامی، الیاس بن یوسف|نظامی]] تا بیست هزار بیت می‌رسیده، ولی همه آن‌ها در دست نمی‌باشد»<ref>ر.ک: طباطبایی، سید مصطفی، ص474</ref>.


    ==وضعیت کتاب==
    ==وضعیت کتاب==
    خط ۹۶: خط ۱۰۴:
    ==منابع مقاله==
    ==منابع مقاله==
    # مقدمه و متن کتاب.
    # مقدمه و متن کتاب.
    # طباطبایی، سید مصطفی، «دیوان نظامی گنجوی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: یغما، دی 1333، شماره 78 ‏(3 صفحه، از 474 تا 476)، به آدرس:
    #[[:noormags:141568|طباطبایی، سید مصطفی، «دیوان نظامی گنجوی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: یغما، دی 1333، شماره 78 ‏(3 صفحه، از 474 تا 476)]].
    www.noormags.ir/view/fa/articlepage/141568/


     
    ==وابسته‌ها==
    == وابسته‌ها ==
    {{وابسته‌ها}}
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبان‌شناسی، علم زبان]]
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبان و ادبیات شرقی (آسیایی)]]
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبان و ادبیات فارسی]]
       
       
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:زبانها و ادبیات ایرانی]]
     
    [[رده:آپلود مهر(98)]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۸ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۳۳

    ديوان قصايد و غزليات نظامي گنجوي
    دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی
    پدیدآوراننظامی، الیاس بن یوسف (شاعر) نفيسي، سعيد (مصحح)
    عنوان‌های دیگرشامل شرح احوال و آثار نظامي با مقدمه و حواشي و فهرست اعلام و تصحيح و مقابله از روي بيست و هشت نسخه چاپي و قديمترين نسخه‌هاي خطی موجود در دنيا
    ناشرفروغي
    مکان نشرايران - تهران
    سال نشر1380ش
    شابک‎964-7379-02-1
    موضوعشعر فارسی- قرن 6ق.
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‏PIR‎‏ ‎‏5129‎‏ ‎‏1380
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، اثر الیاس بن یوسف نظامی، مجموعه قصاید و غزلیات نظامی گنجوی است که به کوشش سعید نفیسی، گردآوری شده است.

    ساختار

    کتاب در سه بخش کلی احوال، آثار و دیوان نظامی، عرضه شده است که بخش دیوان، خود شامل چهار بخش قصاید، غزلیات، قطعات و ابیات پراکنده و رباعیات می‌شود.

    گزارش محتوا

    در قسمت نخست، به ذکر احوال و زندگی‌نامه نظامی پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون نام و نسب، ولادت، مولد و مسکن، زن و فرزند، اخلاق و افکار و معیشت، عصر زندگی، مدت عمر، محیط زندگی، رحلت، مرقد و بازماندگان، ارائه شده است[۱].

    در قسمت دوم که به معرفی آثار نظامی اختصاص یافته، «خمسه نظامی» معرفی شده است. به اعتقاد نویسنده، این کتاب معروف‌تر از آن است که محتاج به معرفی باشد و غنی از هرگونه توصیف و تشریحی است. خمسه نظامی، مجموعه‌ای است مرکب از پنج کتاب منظوم که به همین جهت، آن را خمسه خوانده‌اند و به همین جهت در قدیم آن را «پنج گنج» نامیده‌اند. نظامی خود در میان اشعار خویش، هرجا که به این کتاب اشاره می‌کند، آن را به اسم «گنجینه» می‌خواند. این کتاب، مرکب از این پنج مثنوی است: مخزن الأسرار؛ خسرو و شیرین؛ لیلی و مجنون؛ هفت پیکر یا بهرام نامه؛ اسکندرنامه. این پنج کتاب، هریک جداگانه و هرکدام در زمانی سروده شده است و معلوم می‌شود که نخست جداگانه بوده‌اند و سپس هر پنج کتاب را در نسخه‌ای جمع کرده‌اند و به اسم خمسه یا پنج گنج، خوانده‌اند[۲].

    خمسه نظامی روی‌هم‌رفته، لااقل متجاوز از 45 سال (یعنی از 552 تا 597ق) وقت صرف سرودن آن شده است. صاحبان تذکره، خمسه نظامی را حاوی قریب بیست‌وهشت هزار بیت می‌دانند، ولی اگر به‌دقت اشعار آن را در نسخه‌های کامل، بشمار درآورند، قریب سی‌ودو هزار بیت می‌شود؛ بدین گونه:

    1. مخزن الأسرار= 2400 بیت؛
    2. خسرو و شیرین= 7700 بیت؛
    3. لیلی و مجنون= 5100 بیت؛
    4. بهرام نامه= 5600 بیت؛
    5. شرف نامه اسکندری= 7100 بیت؛
    6. اقبال نامه اسکندری= 3700 بیت؛
    7. جمع= 31600 بیت[۳].

    نویسنده در این بخش از کتاب، در باب موضوع و تاریخ نظم و جهت سرودن این پنج کتاب، درباره هریک، جداگانه بحث نموده است که به‌اختصار، به معرفی هریک پرداخته خواهد شد:

    الف)- مخزن الأسرار:

    این مثنوی که حاوی قریب دوهزاروچهارصد بیت است، بر ابیات مطوی موقوف از بحر سریع بر وزن «مفتعلن مفتعلن فاعلان» سرروده شده است. پیش از نظامی، به این وزن، مثنوی دیگری سروده شده است که متعلق به ابوشکور بلخی، شاعر معروف قرن چهارم است. پس از نظامی، جمع کثیری از شعرای معروف ایران، مثنویاتی به همین وزن و روش گفته‌اند که معروف‌تر از همه «روضة الأنوار» خواجوی کرمانی و «مطالع الأنوار» امیر خسرو دهلوی و «تحفة الأحرار» شیخ عبدالرحمن جامی است[۴].

    یکی از صفات خاص و محسنات برجسته «مخزن الأسرار»، این است که مضامین و حکایات آن، بدیع است و پیش از نظامی، دیگری آن مضامین حکیمانه و حکایات را به نظم نیاورده است؛ چنان‌که خود نیز در آن مثنوی می‌فرماید:

    عاریت کس نپذیرفته‌ام آنچه دلم گفت بگو گفته‌ام [۵]

    ب)- خسرو و شیرین:

    «خسرو و شیرین» نیز منظومه‌ای است حاوی نزدیک هفت هزاروهفتصد بیت در وزن مسدس محذوف از بحر هزج و به وزن «مفاعیلن مفاعیلن فعولن». پیش از نظامی، رودکی شاعر معروف قرن چهارم، یک مثنوی بر این وزن داشته است. مضمون این مثنوی، روایتی است افسانه آمیز که در میان پارسی‌زبانان هر دوره، سخت رایج و متداول بوده و عبارت است از معاشقات خسروپرویز، شهریار معروف و بیست و سومین پادشاه سلسله ساسانیان (590- 628م) با شیرین ملکه معروف که مطابق داستان، دختر پادشاه ارمنستان بوده و سپس معاشقه فرهاد سنگ‌تراش که مأمور حجاری‌های کوه بیستون بوده است و این روایت را نظامی از دهان مردم گرفته و نخستین بار نظم کرده است و مانند «ویس و رامین» و غیره می‌توان از حکایات ملی ایران دانست که از صدر اسلام تاکنون در خاطر خرد و بزرگ مانده است و همه‌کس جزییات آن را می‌داند و اشعار نظامی، آن را مخلد و مؤبد ساخته است[۶].

    تاریخ شروع نظم «خسرو و شیرین» را بعضی مؤلفان، سال 573ق و تاریخ ختم آن را، 580ق، نوشته‌اند؛ یعنی مدعی شده‌اند که نظامی هفت سال به نظم آن مشغول بوده است و گویند که از 552ق، که تاریخ «مخزن الأسرار» است تا 573ق، که شروع به نظم «خسرو و شیرین» کرده، دیگر در این مدت بیست‌ویک سال، نظامی، مثنوی دیگری نسروده است[۷].

    ج)- لیلی و مجنون:

    سومین مثنوی نظامی، «لیلی و مجنون» است که منظومه‌ای است حاوی قریب 5100 بیت بر بحر مسدس اخرب مقبوض از بحر هزج «مفعولن مفاعلن فعولن». موضوع این مثنوی، شرح معاشقات قیس بنی عامر، عاشق معروف عرب، ملقب به مجنون است با معشوقه او لیلی. این روایت، مثل حکایت معاشقات «وامق و عذرا» و «دعد و رباب» و «سعد و سلمی»، یکی از روایات باستانی عرب است و مقام افسانه ملی را پیدا کرده و از آن افسانه‌هایی است که اغلب ملل کهن‌سال، از اسلاف به اخلاف، ارث می‌دهند. قبل از نظامی، نه این مضمون را کسی به زبان فارسی آورده است و نه به این وزن، مثنوی مستقل تمام گفته شده و پس از او، همچنان‌که بسیاری از شعرای بزرگ و کوچک ایران، خمسه نظامی را استقبال کرده‌اند، به روال این مثنوی هم مثنوی‌های دیگر سروده شده است که معروف‌ترین آن‌ها، لیلی و مجنون‌های جامی، هاتفی، خسرو دهلوی، هلالی جغتایی، ضمیری، مکتبی شیرازی است و فضولی بغدادی، شاعر معروف ترک هم همین مضمون را به همین وزن، به ترکی سروده است[۸].

    د)- بهرام نامه:

    مثنوی «بهرام نامه» که به نام «هفت گنبد» یا «هفت پیکر» نیز خوانده می‌شود، چهارمین مثنوی از منظومات نظامی است. این منظومه، به وزن مخبون مقصور از بحر خفیف «فاعلاتن مفاعلن فعلان» سروده شده است و بعضی ابیات آن، به وزن «فاعلاتن مفاعلن فعلن» درمی‌آید. پیش از نظامی، بوشکور بلخی، شاعر معروف قرن چهارم، مثنوی‌ای به همین وزن سروده است. موضوع این مثنوی، شرح نوش خواری‌ها و بزم‌های معروف بهرام پنجم، معروف به بهرام گور، پادشاه شهیر و چهاردهمین شهریار سلسله ساسانی (420- 440م) است که در عیش و عشرت، معروف صحایف تاریخ است و شرح بزم‌های او، از افسانه‌های دیرین ایران‌زمین بشمار می‌رود و در ادوار گذشته، همیشه مرکوز ذهن ایرانیان بوده و افسانه شده است و نظامی به‌نوبت خود، این افسانه‌ها را از زبان هم‌وطنان خویش شنیده و به رشته نظم فصیح و بلند خود درآورده است[۹].

    «بهرام نامه»، از حیث مضامین بدیع و تشبیهات دل‌انگیز، در میان منظومات نظامی، مقام مفروزی دارد و شیرین‌کاری‌های طبع توانای این شاعر که در فن تشبیه و کنایات و استعارات دل‌چسب، در میان همه شعرای ایران، مخصوص است، در این مثنوی، به منتهای اوج می‌رسد و غایت زبردستی را نشان داده است. این منظومه، حاوی نزدیک 5600 بیت مثنوی است[۱۰].

    ه)- اسکندرنامه:

    پنجمین مثنوی از خمسه نظامی، «اسکندرنامه» است و آن مجموعه‌ای است شاعرانه از جمله افسانه‌هایی که در ایران، در باب اسکندر مقدونی پسر فیلیپ (فیلفوس) فاتح معروف یونانی رایج است که گاهی رتبه پیغمبری برای او قائل می‌شوند. گاهی او را با اسکندر ذوالقرنین (الکساندربیسکورنوس) اشتباه می‌کنند؛ گاهی او را فیلسوف و متفکر می‌شمارند و مدعی می‌شوند که به ظلمات در پی آب حیات رفته و به خدمت خضر پیامبر(ع) رسیده است و فتوحات اغراق‌آمیزی به وی نسبت می‌دهند[۱۱]. این مثنوی، منظومه‌ای است شامل نزدیک به 10800 بیت بر وزن مثمن مقصور از بحر متقارب بر وزن «فعولن فعولن فعولن فعول»[۱۲].

    مثنوی «اسکندرنامه» را نظامی خود بر دو قسمت کرده است: نیمه اول که تقریباً 7100 بیت دارد، در قدیم به نام «مقبل نامه» معروف بوده است و امروز به نام «شرف نامه» مشهور است؛ زیرا که نظامی خود همیشه آن را به همین خوانده است و آن عبارت از شرح وقایع آن دوره از زندگی افسانه‌ای اسکندر است که در پی افتخار و نیک‌نامی بوده و در آن راه کوشیده است. قسمت دوم، به نام «اقبال نامه» معروف است و نزدیک 3700 بیت دارد و شامل بازمانده زندگی افسانه‌ای اسکندر است؛ یعنی نیمه دوم از عمر او که در پی بخت و اقبال برآمده و طالع نیز با وی یاری کرده و او را به پایه‌بلندی رسانیده است و سرانجام منتهی می‌شود به مرگ اسکندر و پایان داستان‌های وی[۱۳].

    قسمت سوم کتاب، دربردارنده قصاید، غزلیات، قطعات و ابیات پراکنده و رباعیات نظامی است[۱۴].

    آغازگر این بخش از کتاب، قصیده‌ای است با این مطلع:

    گر عاقلی مباش مقید به هیچ جا نشنیده‌ای که ملک خدا بنده خدا [۱۵]

    و پایان‌بخش آن این رباعی است:

    درویش دلا تو چه شوی در تک وپوی از نیک و بد زمانه برتافته روی
    سودی نکند موی سر افکندن تو تا در تو گره بود همین یک سر موی[۱۶]

    البته به این نکته باید توجه داشت که: «بیشتر تذکره نویسان معتقدند که این شاعر گران‌مایه علاوه بر خمسه نظامی، آثار ادبی دیگری نیز از خود به‌جای گذارده که متأسفانه طی روزگاران دراز ازمیان‌رفته و اثری از آن برجای نمانده است. دولت شاه در تذکره خویش غزلی را نقل نموده که دارای تخلص نظامی است و بعد می‌نویسد که قصائد و غزلیات و موشحات وی تا بیست هزار بیت می‌رسیده است. عوفی می‌نویسد که به‌جز چند مثنوی، منظومه‌های دیگری از طبع و قلم شاعر تراوش ننموده و فقط در نیشابور یکی از غزل‌های او را یکی از دانشمندان شنیده است؛ آنگاه سه غزل را که هرکدام دارای پنج بیت و یکی از آن‌ها در ماتم فرزند اوست نقل می‌نماید. لطفعلی آذر نیز پس از نقل برخی از قصائد و غزلیات و منتخباتی از اشعار او می‌نویسد که مجموع قصائد و غزلیات و رباعیات نظامی تا بیست هزار بیت می‌رسیده، ولی همه آن‌ها در دست نمی‌باشد»[۱۷].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب در ابتدا و فهرست‌نامه‌ای کسان و نسبت‌ها، جای‌ها و کتاب‌ها، رساله‌ها و مقاله‌ها، در انتهای کتاب آمده است.

    در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۱۸] و اشاره به اختلاف نسخ[۱۹]، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است[۲۰].

    پانویس

    1. ↑ ر.ک: متن کتاب، ص2- 70
    2. ↑ ر.ک: همان، ص72- 73
    3. ↑ ر.ک: همان، ص73
    4. ↑ ر.ک: همان، ص74
    5. ↑ ر.ک: همان، ص78
    6. ↑ ر.ک: همان، ص78- 79
    7. ↑ ر.ک: همان، ص80
    8. ↑ ر.ک: همان، ص93
    9. ↑ ر.ک: همان، ص100- 101
    10. ↑ ر.ک: همان، ص101
    11. ↑ ر.ک: همان، ص105
    12. ↑ ر.ک: همان، ص107
    13. ↑ ر.ک: همان، ص110- 111
    14. ↑ ر.ک: همان، ص211- 350
    15. ↑ ر.ک: همان، ص218
    16. ↑ ر.ک: همان، ص358
    17. ↑ ر.ک: طباطبایی، سید مصطفی، ص474
    18. ↑ مثلاً ر.ک: پاورقی، ص15
    19. ↑ مثلاً ر.ک: همان، ص40
    20. ↑ مثلاً همان، ص20

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. طباطبایی، سید مصطفی، «دیوان نظامی گنجوی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: یغما، دی 1333، شماره 78 ‏(3 صفحه، از 474 تا 476).

    وابسته‌ها

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=دیوان_قصاید_و_غزلیات_نظامی_گنجوی&oldid=723688»