كتاب الفوائد الشهير بالغيلانيات

كتاب الفوائد الشهير بالغيلانيات‏
پدیدآوران	شافعی، محمد بن عبد الله (نويسنده) عبدالهادی، حلمی کامل (محقق) سلمان، مشهور حسن (مصحح)
عنوان‌های دیگر	الغيلانيات
ناشر	دار ابن الجوزي
مکان نشر	عربستان - دمام
سال نشر	مجلد1: 1997م , 1417ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب الفوائد الشهير بالغيلانيات، تألیف ابوبکر محمد بن عبدالله بن ابراهیم شافعی بزاز (260-354ق) کتابی است به زبان عربی با موضوع روایات اسلامی و فقه. فوائد، شامل احادیث زیادی در فضائل است، به‌ویژه در سه جزء اول از کتاب. کتاب به تحقیق حلمی کامل اسعد عبدالهادی رسیده و ابوعبیده مشهور بن حسن آل سمان بر آن مقدمه و تعلیقات نوشته و مراجعات آن را انجام داده است.

ساختار

کتاب دو جلد دارد که در یک مجلد جمع شده است؛ جلد اول حاوی مقدمه محقق و محتوای مطالب است و جلد دوم در ادامه محتوای مطالب ذکر شده است.

این اثر هرچند بر اساس ابواب فقهی نشده الا اینکه ابواب فقهی زیادی در خود دارد که ذیل هر یک روایات متناسب با آن عنوان گردآوری شده است.

گزارش محتوا

کتاب نه روش خاص و معینی را پیش گرفته و نه ترتیب معینی دارد تا بتوانیم از آن شیوه خاص مصنف در نگارش آن را استخراج کنیم. ملاحظاتی که محقق کتاب بر آن دارد از این قرار است:

1. فوائد شامل احادیث زیادی در فضائل است، به‌ویژه در سه جزء اول از کتاب.
2. این اثر هرچند بر اساس ابواب فقهی نشده الا اینکه ابواب فقهی زیادی در خود دارد که ذیل هر یک روایات متناسب با آن عنوان گردآوری شده است.
3. کتاب شامل نُسَخ حدیثی مرویه یا مختارات از نسخه‌های حدیثی است مانند نسخه قاسم بن محمد از عایشه. مثلاً روایات از شماره 486 تا 518 و شماره 658 به بعد. یا نسخه شعبه از جعفر بن أبی‌وحشیه در روایات شماره 230 تا 254 یا نسخه سلیمان تمیمی از ابوعثمان نهدی در احادیث شماره 129 به بعد و....
4. فوایدی که در حین تحقیق به دست محقق آمده عبارت است از:
   1. مصنف روایتی از روایات استادش را نقل می‌کند که عالی باشد مانند احادیث اسماعیل بن اسحاق قاضی و عبدالملک بن محمد –ابو قلابه رقاشی- و عبدالله بن احمد بن حنبل و حارث بن محمد بن أبی‌اسامه و محمد بن یونس کدیمی و دیگران.
   2. اگر حدیثی معروف باشد از حدیث فلان عن فلان، وی آن حدیث را از طریق دیگران نیز نقل می‌کند؛ مثلاً در حدیث شماره 902. طبرانی می‌گوید: این حدیث را به‌جز ریاشی کسی از اصمعی نقل نکرده است درحالی‌که مصنف آن را از طریق نصر بن علی از اصمعی نقل می‌کند. یا مثلاً در حدیث 980 که به‌عنوان حدیث علی بن أقمر از ابوجحیفه معروف است ولی مصنف آن را از حدیث برادرش (برادر علی بن أقمر) یعنی کلثوم بن أقمر از ابوجحیفه نقل می‌نماید.
   3. اگر مخرج حدیث به‌عنوان حدیث یک صحابی معین مشهور باشد، نویسنده آن را از احادیث دیگران می‌آورد مثل حدیث شماره 381 که به نام ابوسعید مشهور است ولی وی آن را از حدیث ابوهریره و ابوسعید باهم استخراج می‌کند.
   4. اگر یکی از رجال إسناد مُدَلّس باشد و حدیث با عنعنه ذکر شده باشد، وی حدیث را از طریق همو و مصرحاً بالتحدیث می‌آورد مثلاً در حدیث شماره 273 که آن را هشیم روایت کرده و وی مدلس به عنعنه است، نویسنده این روایت را از طریق وی و مصرحاً بالتحدیث روایت می‌نماید.
   5. از جمله دیگر کارهای نویسنده این اثر، شناساندن برخی از راویانی است که به دلیل ناشناس بودن در برخی اسانید، درباره آنان نزاع وجود دارد. مثلاً در حدیث شماره 1003 بخاری از یعقوب نقل می‌کند در این روایت برای علما یعقوب شناخته شده نیست لذا درباره وی اختلاف وجود دارد که کیست، مصنف می‌گوید وی ابن حمید یعنی ابن کاسب است.
   6. او گاه متن حدیثی را نقل می‌کند، که مخالف لفظ مشهور است یا در آن کلمه‌ای بیش از کلمات روایت مشهور وجود دارد؛ مثلاً در حدیث شماره 356 نقل شده که معاذ بن جبل که به رسول خدا(ص) عرض کرد: «بم توصینی فإنی أرید أن أسافر» و حضرت به وی فرمودند: «اعبد الله و لا تشرک به شیئا و أتبع السیئه الحسنه تمحها...» الحدیث. درحالی‌که ترمذی و احمد و دیگران آن را با لفظ «اتق الله حیثما کنت و اتبع السیئه...» نقل کرده‌اند بعلاوه این‌که در ابتدای حدیث قول معاذ مبنی بر «بم توصینی فانی ارید ان اسافر» وجود ندارد.

یا مثل حدیث شماره 636 که در آن ابن عباس گفت: «کنا نجمع بین الصلاتین علی عهد رسول‌الله(ص) في السفر». عبارت «فی السفر» در این روایت زیادت شاذ است و احمد و مسلم این روایت را از ثقات بدون این کلمه ذکر کرده‌اند.

در ابتدای جلد اول کتاب چنین آمده: «الجزء الاول من فوائد أبی‌بکر محمد بن عبدالله بن ابراهیم الشافعی عن شیوخه. روایة: أبی‎طالب محمد بن محمد بن إبراهیم بن غیلان عنه. روایة الشیخ أبی‌محمد الحسن بن عبدالملک بن محمد بن یوسف عنه. سماع المبارک بن أحمد بن عبدالعزیز بن المعمر الأنصاری نفعه‌الله به.» و در آغاز عبارات کتاب می‌خوانیم: «أخبرنا ابومحمد الحسن بن عبدالملک بن محمد بن یوسف قراءة علیه فاقر به و أنا أسمع و هو یسمع و ذلک في جمادی‌الأولی من سنة أربع و تسعین و أربعمائة قال أنبأ ابوطالب محمد بن محمد بن إبراهیم بن غیلان قراءة علیه في شهر ربیع‌الأول من سنة خمس و ثلاثین و اربعمائة قال ثنا ابوبکر محمد بن عبدالله بن إبراهیم بن عبدالله البزاز المعروف بالشافعی إملاء في یوم الجمعة لعشر خلون من شهر رمضان سنة اثنتین و خمسین و ثلاثمائة و هو اول سماعی منه قال:...».

وضعیت کتاب

صفحات 1197 تا 1202 کتاب، رونوشت تصاویر نسخ خطی کتاب آمده است. فهارس فنی کتاب شامل فهرست آیات، احادیث و آثار، اعلام، منابع و محتوای مطالب، در انتهای اثر آمده است.

محقق در مقدمه از دکتر اسماعیل دفتار که استاد راهنمایش در این اثر بوده و دیگرانی که در دانشکده شریعت هستند به‌ویژه دکتر علی حکمی و حمزه الفعر تشکر کرده است. وی همچنین از اساتید مرکز ابحاث علمی دانشگاه ام‌القری به‌ویژه دکتر ناصر بن سعد رشید و عبدالرحمن عثیمین تشکر کرده و از دیگرانی که وی را در راستای استخراج این اثر یاری داده‌اند مانند حمزه ذیب مصطفی و دکتر عبدالغنی احمد جبر قدردانی نموده است

سه نسخه خطی از این کتاب وجود دارد که اولی در کتابخانه حرم مکی شریف به شماره 579 حدیث؛ دومی، نسخه تصویری در مرکز بحث علمی دانشگاه ام‌القری در مکه مکرمه از روی نسخه خطی کتابخانه ظاهریه دمشق؛ و سومین نسخه، نسخه تصویری مرکز بحث علمی در دانشگاه ام‌القری است که از روی نسخه خطی دارالکتب المصریه به شماره 21856 ب تصویر گرفته است.

درباره علو اسناد نویسنده در «الفوائد» و میزان اقبال علما به آن در صفحه 47 از مقدمه محقق کتاب بحث شده است که خواننده علاقه‌مند را به مطالعه آنجا ارجاع می‌دهیم.

کارهای محقق در تحقیق و آماده‌سازی این نسخه برای چاپ را می‌توان در امور زیر خلاصه کرد:

1. ضبط نص به مقایسه میان نسخه‌های خطی. وی به نسخه «أ» اعتماد کرده و آن را اصل در متن قرار داده و به نواقص و زیادات و اختلافات میان نسخه‌ها در حاشیه اشاره کرده است.
2. استخراج منابع احادیث از میان کتاب‌های حدیثی معتبر با رعایت این نکته که اسناد حدیث نزدیک به اسناد حدیثی که مصنف ذکر کرده، باشد به این صورت که اول حدیثی ذکر شود که از طریق مصنف استخراج شده و اگر نبود از طریق شیوخه و یا شیوخ شیوخش و....
3. بیان درجه احادیث کتاب از لحاظ صحت و حسن و ضعف یا وضع و... و سعی در جبران ضعف در برخی موارد.
4. شماره‌گذاری متن کتاب با شماره‌گذاری احادیث آن‌که به 1142 حدیث یا اثر می‌رسد.
5. ترجمه رجال إسناد حدیث در فهرستی مستقل به ترتیب الفبا بعلاوه وضع علامت «ش» در جلوی نام شیوخ و اساتید مصنف و علامت «ز» در مقابل هر کسی که زاید بر رجال کتب سته بوده است.
6. ضبط و بیان الفاظ غریبه و معانی آنها.
7. بیان مواضع آیات قرآن کریم.
8. بیان ترجمه موجزی از اعلام کتاب.
9. عمل فهارس فنی مفصل برای کتاب که در آخر آن ذکر شده است.
10. بیان برخی موارد دیگر مانند بیان برخی فواید یا ذکر یک حکم فقهی و....

معمولاً ابتدای توضیحات محقق در پاورقی‌ها علائمی ذکر شده که محقق خود چنین توضیح می‌دهد: علامت «أ» برای تنبیه خواننده به این است که کلام درباره حدیث و رجال اسناد است، «ب» برای منابع دیگر حدیث، «ج» توضیحاتی درباره غریب الحدیث و «د» برای ذکر حکم فقهی.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.