كتاب التوحيد: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ی‌پ' به 'ی‌پ') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
[[وهيبي، محمد بن عبدالله]] (محقق) | [[وهيبي، محمد بن عبدالله]] (محقق) | ||
| زبان = | | زبان =عربی | ||
| کد کنگره =BP 217 /الف28ت9 | | کد کنگره =BP 217 /الف28ت9 | ||
| موضوع = | | موضوع = | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
| چاپ =2 | | چاپ =2 | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =22858 | ||
| کتابخوان همراه نور =22858 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| خط ۳۲: | خط ۳۳: | ||
}} | }} | ||
'''كتاب التوحيد'''، اثر [[ | '''كتاب التوحيد'''، اثر [[اصفهانی عبدی، محمد بن اسحاق|ابوعبدالله محمد بن اسحاق بن منده]]، با تحقیق و تعلیقات [[وهيبي، محمد بن عبدالله|محمد بن عبدالله وهیبی]] و [[غصن، موسي بن عبدالعزيز|موسی عبدالعزیز غصن]]، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. | ||
این اثر، دربردارنده مباحث مربوط به توحید الهی و صمدیت او، توحید در ربوبیت، توحید اسماء و صفات، | این اثر، دربردارنده مباحث مربوط به توحید الهی و صمدیت او، توحید در ربوبیت، توحید اسماء و صفات، به‌علاوه ذکر هر اسم و صفتی با دلیلی از کتاب و سنت بر آن و... است<ref>ر.ک: مقدمه محققان، ص3</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۴۳: | خط ۴۴: | ||
از جمله دیگر مصادری که [[ابن منده، محمد بن اسحاق|ابن منده]] به آنها اشاره می‌کند، سنّت عبدالله بن عباس و توحید ابن خزیمه است<ref>ر.ک: همان، ص68</ref>. | از جمله دیگر مصادری که [[ابن منده، محمد بن اسحاق|ابن منده]] به آنها اشاره می‌کند، سنّت عبدالله بن عباس و توحید ابن خزیمه است<ref>ر.ک: همان، ص68</ref>. | ||
با توجه به شیوه ابن منده در این کتاب، می‌توان آن را در زمره | با توجه به شیوه ابن منده در این کتاب، می‌توان آن را در زمره کتاب‌های حدیثی به حساب آورد<ref>ر.ک: همان، ص69</ref>. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
غالب آنچه در کتاب [[ابن منده، محمد بن اسحاق|ابن منده]] آمده، همان روایات و آثاری است که در | غالب آنچه در کتاب [[ابن منده، محمد بن اسحاق|ابن منده]] آمده، همان روایات و آثاری است که در کتاب‌های پیشین، به‌ویژه توحید ابن خزیمه آمده است (اکثر موضوعاتی که وی بحث کرده را در این کتاب مشاهده می‌کنیم، مانند مباحث نفس و وجه و ید و سمع و بصر و قدم و نزول و کلام و ضحک و... البته ابن خزیمه بحث رؤیت شدن خدا در قیامت توسط مؤمنین و شفاعت و خروج گنهکاران از آتش و همچنین برخی مسائل ربوبیت و الوهیت و اسماء الله و صفاتی مانند حب و بغض را به آن افزوده است)؛ فقط گاهی طرق دیگری در برخی احادیث و آثار معروف را در این کتاب مشاهده می‌کنیم<ref>ر.ک: همان، ص68-69</ref>. | ||
[[ابن منده، محمد بن اسحاق|ابن منده]]، مطالب کتاب را چنین بیان کرده: ابتدا صفاتی را که در آن، خدای متعال خودش را با آنها [در سوره توحید] توصیف کرده و دلالت بر وحدانیت، صمدیت، عدم تولد از پدر و مادر و نداشتن فرزند و بی‌شریک بودن و | [[ابن منده، محمد بن اسحاق|ابن منده]]، مطالب کتاب را چنین بیان کرده: ابتدا صفاتی را که در آن، خدای متعال خودش را با آنها [در سوره توحید] توصیف کرده و دلالت بر وحدانیت، صمدیت، عدم تولد از پدر و مادر و نداشتن فرزند و بی‌شریک بودن و بی‌همتایی‌اش دارند، بیان می‌کند و سپس روایاتی را که بر معانی و اوصاف مذکور دلالت دارند، ارائه می‌نماید. او سپس، مباحث مختلف متعلق به توحید در ربوبیت از خلق و تقدیر و تدبیر و مقلب القلوب بودن خدا و اینکه ارواح در حالت موت و حیات و نوم و انتباه در دست او هستند، او روزی‌دهنده غنابخش یا فقیرکننده و مریضکننده، مداواگر و شفاده بندگانش است و... را مطرح می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص63-64</ref>. | ||
وی در میان کلماتش درباره توحید در ربوبیت، به توحید در الوهیت هم اشاره می‌کند و سپس در صفحه 45، بحث از توحید اسمائی الله عز و جل را | وی در میان کلماتش درباره توحید در ربوبیت، به توحید در الوهیت هم اشاره می‌کند و سپس در صفحه 45، بحث از توحید اسمائی الله عز و جل را می‌آغازد و عنوان این مطلب را چنین می‌گذارد: «ذكر معرفة أسماء الله الحسنی التي تسمی بها و أظهرها لعباده للمعرفة و الدعاء و الذكر». او این بخش را با بحث از حدیث «أن لله تسعا و تسعين اسما...» ادامه می‌دهد و سپس از اسم الله الأکبر یا اسم اعظم الهی سخن می‌گوید. ابن منده در این باب، با ارائه ادله، جانب ترجیح را با اسم «الله» می‌داند و پس از بیان این امر، استطراداً درباره توحید در الوهیت صحبت می‌کند. وی مجدداً به بحث از اسمای الهی بازمی‌گردد و ذکر هر اسمی را به‍‌همراه ذکر دلیل آن، تا صفحه 73 ادامه می‌دهد. محمد بن اسحاق، از صفحه 74، شروع به بیان توحید صفاتی می‌کند. عنوان این قسمت از کتاب، که بخش اعظم مطالب آن را تشکیل می‌دهد عبارت است از: «ذكر معرفة صفات الله عز و جل الذي وصف بها نفسه و أنزل بها كتابه و أخبر بها الرسول(ص) علی سبيل الوصف لربه عز و جل مبينا ذلك لأمته». از این بخش تا آخر کتاب، ابوعبدالله بن منده، به استقصای همه صفات الهی و ادله آنها می‌پردازد؛ سمع و بصر، یدان، کلام، علو، فوقیت، حب و بغض، ضحک، اخبار مأثور در غیرت، صبر، تعجب، مکر و... از جمله صفاتی هستند که وی در ارائه صفات الهی مطرح و از آنها بحث می‌کند. وی هر بابی را با عنوانی که دلالت بر مقصودش دارد، شروع می‌کند و سپس برخی آیات (اگر آیه‌ای بر آن مطلب وجود داشت) را ذکر می‌کند که آن صفت را برای خداوند اثبات می‌کنند. پس از ذکر آیه (در صورت وجود)، او به ذکر احادیث مختلفی که به‌نحوی دلالت بر این صفت داشته باشند، می‌پردازد؛ دقیقا به همان روشی که در بحث از توحید در ربوبیت و الوهیت و... سیر می‌کرد<ref>ر.ک: همان، ص64</ref>. | ||
کتاب [[ابن منده، محمد بن اسحاق|ابن منده]] را | کتاب [[ابن منده، محمد بن اسحاق|ابن منده]] را به‌خاطر اسلوب و روش بحث وی، می‌توان در شمار کتاب‌های حدیثی به حساب آورد؛ زیرا وی احادیث زیادی درباره ربوبیت و الوهیت و اسماء و صفات گردآوری کرده و به طرق و الفاظ آنها اعتنا کرده و کمتر به آنها تعلیقه زده (فقط شاهد برخی استنباطها در خلال تبویب، به دست او هستیم)<ref>ر.ک: همان، ص69</ref>. | ||
محققان کتاب، در مقدمه، به برخی از خطاهای ابن منده، در باب ایمان و اسلام، تأویل در روایت ارسال | محققان کتاب، در مقدمه، به برخی از خطاهای ابن منده، در باب ایمان و اسلام، تأویل در روایت ارسال ملک‌الموت از طرف خدا به‌سوی موسی، مسئله لفظ در قرآن، تأویل حدیث «إن الله عز و جل خلق آدم علی صورته» و استدلال به روایات ضعیف، اشاره کرده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص71-76</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
تحقیق پیرامون کتاب، رساله کارشناسی ارشد [[وهيبي، محمد بن عبدالله|محمد بن عبدالله وهیبی]] و [[غصن، موسي بن عبدالعزيز|موسی بن عبدالعزیز غصن]] بوده است. دو شخص مذکور زیر نظر عبدالله بن عبدالرحمن الجبرین، این کار را صورت | تحقیق پیرامون کتاب، رساله کارشناسی ارشد [[وهيبي، محمد بن عبدالله|محمد بن عبدالله وهیبی]] و [[غصن، موسي بن عبدالعزيز|موسی بن عبدالعزیز غصن]] بوده است. دو شخص مذکور زیر نظر عبدالله بن عبدالرحمن الجبرین، این کار را صورت داده‌اند و با درجه ممتاز موفق به دفاع از این رساله در بخش عقیده و مذاهب معاصر دانشکده اصول دین دانشگاه امام محمد بن سعود، شده‌اند. آنان پس از تصمیم به چاپ کتاب، فهارس و مطالب و... را یکسان‌سازی کرده‌اند<ref>ر.ک: مقدمه محققان، ص3-4</ref>. | ||
فهارس فنی کتاب، شامل فهرستهای احادیث، آثار، اعلام، مراجع و مصادر و موضوعات، در انتهای اثر ذکر شده است<ref>ر.ک: کتاب، ص823-939</ref>. | فهارس فنی کتاب، شامل فهرستهای احادیث، آثار، اعلام، مراجع و مصادر و موضوعات، در انتهای اثر ذکر شده است<ref>ر.ک: کتاب، ص823-939</ref>. | ||
علما در | علما در نام‌گذاری این کتاب، اختلافی ندارند، جز اینکه برخی نام مختصر آن را ذکر کرده‌اند و بعضی دیگر، اسم کاملش را. [[ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد|ابن رجب]] و ذهبی و [[ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی|ابن حجر]] و [[سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر|سیوطی]]، از آن با نام مختصر «التوحيد» یاد کرده‌اند. حاجی خلیفه و [[کتانی، محمد عبدالحی بن عبدالکبیر|کتانی]] (به نقل از وی) نامش را «التوحيد و إثبات الصفات» می‌دانند و معاصران، اسم آن را از روی نسخه خطی به‌صورت «التوحيد و معرفة أسماء الله عز و جل و صفاته علی الاتفاق و التفرد» نقل کرده‌اند<ref>ر.ک: قسم اول، ص63</ref>. | ||
در این کتاب، از نسخه خطی که کاتب آن عتیق بن محمد بوده و در چهارشنبه ذ‌ی‌قعده 502ق، از کتابتش فارغ شده، استفاده شده است<ref>ر.ک: همان، ص65</ref>. | در این کتاب، از نسخه خطی که کاتب آن عتیق بن محمد بوده و در چهارشنبه ذ‌ی‌قعده 502ق، از کتابتش فارغ شده، استفاده شده است<ref>ر.ک: همان، ص65</ref>. | ||
| خط ۷۲: | خط ۷۳: | ||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[دروس في التوحيد]] | |||
[[تهليليه (شرح لا إله إلّا الله)]] | |||
[[التوحيد، بحوث في مراتبه و معطياته]] | |||
[[رساله فارسی إنه الحق]] | |||
[[التوحيد(ماتريدي)]] | |||
[[حکمت الهی عام و خاص]] | |||
[[دلائل التوحيد]] | |||
[[أسرار الآيات (ترجمه بانو علویه همایونی)]] | |||
[[جامع الافكار و ناقد الانظار]] | |||
[[التمهيد لقواعد التوحيد]] | |||
[[الأربعين في دلائل التوحيد]] | |||
[[رسالة التوحيد]] | |||
[[المسامرة شرح المسایرة]] | |||
[[عجائب القرآن]] | |||
[[التوحيد، بحوث في مراتبه و معطياته]] | |||
[[شرح القصيدة النونية]] | |||
[[رسالة الطبيب البهبهاني]] | |||
[[تنبیهات حول المبدأ و المعاد]] | |||
[[رسالة في الذب عن أبي‌الحسن الأشعري]] | |||
[[توحید المفضل]] | |||
[[المسامرة شرح المسایرة]] | |||
[[راه نجات در دعای سمات]] | |||
[[شرح القصيدة النونية]] | |||
[[توحيد مفضل]] | |||
[[دلائل التوحيد]] | |||
[[هداية الأمة إلی معارف الأئمة]] | |||
[[توحید مفضل و اخلاق]] | |||
[[در آمدی بر سیر و سلوک]] | |||
[[أسرار الآيات به انضمام تعليقات حكيم مولی علی نوری]] | |||
[[أسرار الآيات (تحقیق خواجوی)]] | |||
[[شرح العقيدة الكبری]] | |||
[[كتاب التوحيد و إثبات صفات الرب عز و جل]] | [[كتاب التوحيد و إثبات صفات الرب عز و جل]] | ||
| خط ۸۵: | خط ۱۵۰: | ||
[[رده:الهیات (توحید)]] | [[رده:الهیات (توحید)]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۶ نوامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۲:۴۶
| كتاب التوحيد | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن منده، محمد بن اسحاق (نویسنده)
غصن، موسي بن عبدالعزيز (مترجم) وهيبي، محمد بن عبدالله (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب التوحيد |
| ناشر | دار الهدي النبوي |
| مکان نشر | مصر - المنصوره |
| چاپ | 2 |
| موضوع | توحيد
خدا - صفات خدا - نامها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 217 /الف28ت9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
كتاب التوحيد، اثر ابوعبدالله محمد بن اسحاق بن منده، با تحقیق و تعلیقات محمد بن عبدالله وهیبی و موسی عبدالعزیز غصن، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی.
این اثر، دربردارنده مباحث مربوط به توحید الهی و صمدیت او، توحید در ربوبیت، توحید اسماء و صفات، به‌علاوه ذکر هر اسم و صفتی با دلیلی از کتاب و سنت بر آن و... است[۱].
ساختار
کتاب، دارای مقدمه محققان و دو قسم است که قسم اول حاوی تحقیق محققان پیرامون کتاب و مؤلف و اساتید و شاردان وی و نیز جزء اول و دوم و سوم از متن کتاب و قسم دوم شامل جزء چهارم تا هفتم از متن مزبور است.
از جمله مصادر مؤلف در این اثر صحاح سته هستند؛ البته وی روایاتش از بخاری و مسلم را از شیوخ آنان شنیده، ولی از شخصی مانند نسائی و مالک در موطأ، از طریق آنها روایت می‌کند[۲].
از جمله دیگر مصادری که ابن منده به آنها اشاره می‌کند، سنّت عبدالله بن عباس و توحید ابن خزیمه است[۳].
با توجه به شیوه ابن منده در این کتاب، می‌توان آن را در زمره کتاب‌های حدیثی به حساب آورد[۴].
گزارش محتوا
غالب آنچه در کتاب ابن منده آمده، همان روایات و آثاری است که در کتاب‌های پیشین، به‌ویژه توحید ابن خزیمه آمده است (اکثر موضوعاتی که وی بحث کرده را در این کتاب مشاهده می‌کنیم، مانند مباحث نفس و وجه و ید و سمع و بصر و قدم و نزول و کلام و ضحک و... البته ابن خزیمه بحث رؤیت شدن خدا در قیامت توسط مؤمنین و شفاعت و خروج گنهکاران از آتش و همچنین برخی مسائل ربوبیت و الوهیت و اسماء الله و صفاتی مانند حب و بغض را به آن افزوده است)؛ فقط گاهی طرق دیگری در برخی احادیث و آثار معروف را در این کتاب مشاهده می‌کنیم[۵].
ابن منده، مطالب کتاب را چنین بیان کرده: ابتدا صفاتی را که در آن، خدای متعال خودش را با آنها [در سوره توحید] توصیف کرده و دلالت بر وحدانیت، صمدیت، عدم تولد از پدر و مادر و نداشتن فرزند و بی‌شریک بودن و بی‌همتایی‌اش دارند، بیان می‌کند و سپس روایاتی را که بر معانی و اوصاف مذکور دلالت دارند، ارائه می‌نماید. او سپس، مباحث مختلف متعلق به توحید در ربوبیت از خلق و تقدیر و تدبیر و مقلب القلوب بودن خدا و اینکه ارواح در حالت موت و حیات و نوم و انتباه در دست او هستند، او روزی‌دهنده غنابخش یا فقیرکننده و مریضکننده، مداواگر و شفاده بندگانش است و... را مطرح می‌کند[۶].
وی در میان کلماتش درباره توحید در ربوبیت، به توحید در الوهیت هم اشاره می‌کند و سپس در صفحه 45، بحث از توحید اسمائی الله عز و جل را می‌آغازد و عنوان این مطلب را چنین می‌گذارد: «ذكر معرفة أسماء الله الحسنی التي تسمی بها و أظهرها لعباده للمعرفة و الدعاء و الذكر». او این بخش را با بحث از حدیث «أن لله تسعا و تسعين اسما...» ادامه می‌دهد و سپس از اسم الله الأکبر یا اسم اعظم الهی سخن می‌گوید. ابن منده در این باب، با ارائه ادله، جانب ترجیح را با اسم «الله» می‌داند و پس از بیان این امر، استطراداً درباره توحید در الوهیت صحبت می‌کند. وی مجدداً به بحث از اسمای الهی بازمی‌گردد و ذکر هر اسمی را به‍‌همراه ذکر دلیل آن، تا صفحه 73 ادامه می‌دهد. محمد بن اسحاق، از صفحه 74، شروع به بیان توحید صفاتی می‌کند. عنوان این قسمت از کتاب، که بخش اعظم مطالب آن را تشکیل می‌دهد عبارت است از: «ذكر معرفة صفات الله عز و جل الذي وصف بها نفسه و أنزل بها كتابه و أخبر بها الرسول(ص) علی سبيل الوصف لربه عز و جل مبينا ذلك لأمته». از این بخش تا آخر کتاب، ابوعبدالله بن منده، به استقصای همه صفات الهی و ادله آنها می‌پردازد؛ سمع و بصر، یدان، کلام، علو، فوقیت، حب و بغض، ضحک، اخبار مأثور در غیرت، صبر، تعجب، مکر و... از جمله صفاتی هستند که وی در ارائه صفات الهی مطرح و از آنها بحث می‌کند. وی هر بابی را با عنوانی که دلالت بر مقصودش دارد، شروع می‌کند و سپس برخی آیات (اگر آیه‌ای بر آن مطلب وجود داشت) را ذکر می‌کند که آن صفت را برای خداوند اثبات می‌کنند. پس از ذکر آیه (در صورت وجود)، او به ذکر احادیث مختلفی که به‌نحوی دلالت بر این صفت داشته باشند، می‌پردازد؛ دقیقا به همان روشی که در بحث از توحید در ربوبیت و الوهیت و... سیر می‌کرد[۷].
کتاب ابن منده را به‌خاطر اسلوب و روش بحث وی، می‌توان در شمار کتاب‌های حدیثی به حساب آورد؛ زیرا وی احادیث زیادی درباره ربوبیت و الوهیت و اسماء و صفات گردآوری کرده و به طرق و الفاظ آنها اعتنا کرده و کمتر به آنها تعلیقه زده (فقط شاهد برخی استنباطها در خلال تبویب، به دست او هستیم)[۸].
محققان کتاب، در مقدمه، به برخی از خطاهای ابن منده، در باب ایمان و اسلام، تأویل در روایت ارسال ملک‌الموت از طرف خدا به‌سوی موسی، مسئله لفظ در قرآن، تأویل حدیث «إن الله عز و جل خلق آدم علی صورته» و استدلال به روایات ضعیف، اشاره کرده‌اند[۹].
وضعیت کتاب
تحقیق پیرامون کتاب، رساله کارشناسی ارشد محمد بن عبدالله وهیبی و موسی بن عبدالعزیز غصن بوده است. دو شخص مذکور زیر نظر عبدالله بن عبدالرحمن الجبرین، این کار را صورت داده‌اند و با درجه ممتاز موفق به دفاع از این رساله در بخش عقیده و مذاهب معاصر دانشکده اصول دین دانشگاه امام محمد بن سعود، شده‌اند. آنان پس از تصمیم به چاپ کتاب، فهارس و مطالب و... را یکسان‌سازی کرده‌اند[۱۰].
فهارس فنی کتاب، شامل فهرستهای احادیث، آثار، اعلام، مراجع و مصادر و موضوعات، در انتهای اثر ذکر شده است[۱۱].
علما در نام‌گذاری این کتاب، اختلافی ندارند، جز اینکه برخی نام مختصر آن را ذکر کرده‌اند و بعضی دیگر، اسم کاملش را. ابن رجب و ذهبی و ابن حجر و سیوطی، از آن با نام مختصر «التوحيد» یاد کرده‌اند. حاجی خلیفه و کتانی (به نقل از وی) نامش را «التوحيد و إثبات الصفات» می‌دانند و معاصران، اسم آن را از روی نسخه خطی به‌صورت «التوحيد و معرفة أسماء الله عز و جل و صفاته علی الاتفاق و التفرد» نقل کرده‌اند[۱۲].
در این کتاب، از نسخه خطی که کاتب آن عتیق بن محمد بوده و در چهارشنبه ذ‌ی‌قعده 502ق، از کتابتش فارغ شده، استفاده شده است[۱۳].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.