ناباروری و منع باروری در پزشکی ایرانی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '| تعداد جلد =1 | کد پدیدآور =' به '| تعداد جلد =1 | کتابخانۀ دیجیتال نور = | کد پدیدآور =') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'مى' به 'مى') |
||
| (۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
| شابک =978-964-6397-40-8 | | شابک =978-964-6397-40-8 | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور | | کتابخانۀ دیجیتال نور =24846 | ||
| کتابخوان همراه نور =24846 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| خط ۴۴: | خط ۴۵: | ||
نویسنده در فصل نخست، در شش گفتار زیر، به مباحث مربوط به ناباروری پرداخته است: | نویسنده در فصل نخست، در شش گفتار زیر، به مباحث مربوط به ناباروری پرداخته است: | ||
گفتار نخست به ساختمان رحم در متون پزشکی ایرانی اختصاص یافته است. براى بررسى بهتر | گفتار نخست به ساختمان رحم در متون پزشکی ایرانی اختصاص یافته است. براى بررسى بهتر بیماری‌هاى زنان در پزشکى ایرانى و آشنایى با اصطلاحات موجود در کتب پیشینیان، آگاهى از ساختمان رحم و ضمایم آن از دیدگاه ایشان ضرورى است. در بیشتر کتابهاى طب سنتى نیز، پیش از پرداختن به مبحث بیماری‌هاى زنان، ابتدا به تشریح رحم و عملکرد آن پرداخته شده است. در تشریح رحم از نظر ساختمان، غشاء، شرایین و اورده و اعصاب یکى از کاملترین منابع، کتاب «خزائن الملوك» است. پس از آن نیز، کتابهاى «طب اکبرى» و «رموز اعظم» قرار دارند که در تشریح ساختمان رحم، نکات مهمى را متذکر شدهاند. براى پى بردن به شگفتى مطالب موجود در این کتابها، در ابتداى این فصل، به نقل این موضوع در این کتب پرداخته شده و در پایان، نکته‌ای درباره ارتباط بیماری‌های رحم با بدن، ذکر شده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص5-11</ref>. | ||
در گفتار دوم، عقر، عقم و نازایی تعریف شده است. اگر در یک زوج در سن بارورى، پس از یک سال نزدیکى منظم و بدون جلوگیرى، حاملگى صورت نپذیرد، | در گفتار دوم، عقر، عقم و نازایی تعریف شده است. اگر در یک زوج در سن بارورى، پس از یک سال نزدیکى منظم و بدون جلوگیرى، حاملگى صورت نپذیرد، مىتوان از واژه عقر، عقم، یا نازایى براى آنان استفاده کرد. به اعتقاد نویسنده، دشوارى و سختى در باردار شدن، بهگونهاى که خودبهخود و به شکل طبیعى صورت نپذیرد و زوجین براى بارور شدن مدتى تحت درمان قرار گیرند، در تعریف عقر جاى میگیرد. بدیهى است علت و عامل نازایى مىتواند در یکى از زوجین یا در هر دوى آنها باشد. ازاین‌رو، گام اول در درمان یک زوج نازا، معاینه آنان براى یافتن عامل و سبب نازایى است. روشهاى تشخیص عامل نازایى در نزد قدما در سه روش کلى گرد می‌آیند که در این گفتار، به تشریح آن پرداخته شده است. این روش‌ها عبارتند از: امتحان منی با آب؛ آزمایش با جوانه گیاهان و آزمایش با بخور و گیاهان دارای بو<ref>ر.ک: همان، ص13-14</ref>. | ||
در گفتار سوم، دلایل عمومی نازایی (اسباب عقر) در مردان و زنان، در شش گروه زیر توضیح داده شده است: وجود اشکال در منی زن یا مرد؛ وجود بیماری یا اشکال در رحم؛ وجود اشکال در اعضای تولید منی؛ وجود اشکال در شکل ظاهری قضیب؛ وجود بیماری در اعضای دیگر و خطاهای طاری<ref>ر.ک: همان، ص16-26</ref>. | در گفتار سوم، دلایل عمومی نازایی (اسباب عقر) در مردان و زنان، در شش گروه زیر توضیح داده شده است: وجود اشکال در منی زن یا مرد؛ وجود بیماری یا اشکال در رحم؛ وجود اشکال در اعضای تولید منی؛ وجود اشکال در شکل ظاهری قضیب؛ وجود بیماری در اعضای دیگر و خطاهای طاری<ref>ر.ک: همان، ص16-26</ref>. | ||
در گفتار چهارم، پس از توضیح چگونگی تولید منی در مردان، به‌صورت اختصاصی، به اسباب عقر در مردان پرداخته شده است. نویسنده این دلایل را به سه دسته زیر تقسیم کرده است: | در گفتار چهارم، پس از توضیح چگونگی تولید منی در مردان، به‌صورت اختصاصی، به اسباب عقر در مردان پرداخته شده است. نویسنده این دلایل را به سه دسته زیر تقسیم کرده است: | ||
# ردائت منى: اگر بیمار دچار سوء مزاج حار، بارد، رطب یا یابس باشد، منى او از حالت طبیعى خارج شده، قدرت تولید مثل او مختل | # ردائت منى: اگر بیمار دچار سوء مزاج حار، بارد، رطب یا یابس باشد، منى او از حالت طبیعى خارج شده، قدرت تولید مثل او مختل مىشود. در افرادى که دچار ضعف قلب، معده، کبد و دماغ هستند نیز منى مىتواند از حالت طبیعى خارج گردد. | ||
# ضعف و سستى رباط‌هاى قطن و کمرگاه مرد: این نیز | # ضعف و سستى رباط‌هاى قطن و کمرگاه مرد: این نیز مىتواند موجب نرسیدن مایع منى مرد به دورترین نقاط رحم گردد و سبب عدم بارورى شود. | ||
# نقصان آلات منى: منظور وجود ایراد در شکل آلت، بیضهها، و مجارى منىبَر است<ref>ر.ک: همان، ص24-43</ref>. | # نقصان آلات منى: منظور وجود ایراد در شکل آلت، بیضهها، و مجارى منىبَر است<ref>ر.ک: همان، ص24-43</ref>. | ||
اسباب عقر زنان، در گفتار پنجم تشریح شده است. این اسباب به ترتیب عبارتند از: سوء مزاج (الف. سوء مزاج بارد مکثف، ب. سوء مزاج حار، ج. سوء مزاج رطب مزلقه، د. سوء مزاج بارد یابس)؛ انصباب خلط صفراوى یا بلغمى یا سوداوى به رحم؛ ریاح غلیظه یا نفخه رحم؛ احتباس طمث؛ اورام رحم؛ رتق یا زلق؛ بواسیر رحم؛ صلابت رحم؛ ضعف قوه ماسکه رحم؛ لاغرى مفرط؛ چاقى مفرط؛ عروض ورم صلب در فم رحم؛ انحراف رحم از محاذات و مقابله فرج (میلان رحم)؛ عوامل نفسانیه و عوارض خارجیه<ref>ر.ک: همان، ص45</ref>. | اسباب عقر زنان، در گفتار پنجم تشریح شده است. این اسباب به ترتیب عبارتند از: سوء مزاج (الف. سوء مزاج بارد مکثف، ب. سوء مزاج حار، ج. سوء مزاج رطب مزلقه، د. سوء مزاج بارد یابس)؛ انصباب خلط صفراوى یا بلغمى یا سوداوى به رحم؛ ریاح غلیظه یا نفخه رحم؛ احتباس طمث؛ اورام رحم؛ رتق یا زلق؛ بواسیر رحم؛ صلابت رحم؛ ضعف قوه ماسکه رحم؛ لاغرى مفرط؛ چاقى مفرط؛ عروض ورم صلب در فم رحم؛ انحراف رحم از محاذات و مقابله فرج (میلان رحم)؛ عوامل نفسانیه و عوارض خارجیه<ref>ر.ک: همان، ص45</ref>. | ||
گفتار ششم، با عنوان «معین بر حمل» نام‌گذاری شده که عنوانى است که پس از شمرده شدن علتهاى نازایى و درمان آنها، در پایان باب عقر و عسر الحبل در منابع مربوط به | گفتار ششم، با عنوان «معین بر حمل» نام‌گذاری شده که عنوانى است که پس از شمرده شدن علتهاى نازایى و درمان آنها، در پایان باب عقر و عسر الحبل در منابع مربوط به بیماری‌هاى زنان آورده شده است. در این بخش، به داروها و تدابیرى اشاره شده که بدون توجه به علت و درمان نازایى مىتوانند کمک‌کار یا تسریع‌کننده بارورى باشند؛ به عبارتى، مىتوان گفت تدابیر و ادویه آورده‌شده به‌عنوان معین بر حمل مىتوانند به‌طور عمومى براى افزایش میزان بارورى زوجین - بدون در نظر گرفتن علت عقم و نابارورى - تجویز گردند. به‌طور معمول، روش مصرف این ادویه در زنان به شکل خوراکى، بخور و فرزجه و در مردان به طریقه طلا و مالیدن ذکر شده است. بیشتر تدابیر و داروهاى آورده‌شده در این باب را مىتوان به‌صورت تکرار در تمام کتابها مشاهده کرد؛ بهگونهاى که گاهى تنها تفاوت در یک جزو از نسخه است. هم‌چنین، در بعضى نسخه‌ها اسامى ادویهاى دیده مىشود که شاید به‌راحتى نتوان تهیه کرد (مانند مدفوع روباه) یا دارو به شکلى است که بیمار به‌هیچ‌وجه نمىتواند آن را مصرف کند (مانند نوشیدن ادرار فیل). در این بخش، سعى شده تعدادى از نسخه‌ها و تدابیر مشترک در منابع مختلف آورده شود<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
در فصل دوم، در یک مقدمه و هفت گفتار به شرح زیر، به مسائل مربوط به منع باروری پرداخته شده است: | در فصل دوم، در یک مقدمه و هفت گفتار به شرح زیر، به مسائل مربوط به منع باروری پرداخته شده است: | ||
در مقدمه به این نکته اشاره شده است که روشهاى جلوگیرى از | در مقدمه به این نکته اشاره شده است که روشهاى جلوگیرى از بارداری‌هاى ناخواسته، سابقهاى درازمدت دارند. زنان از هنگام بلوغ تا دوران یائسگى با نگرانی‌هایى درباره بچهدار شدن و پرهیز از آن روبه‌رو هستند و تنها روشهاى موجود براى غلبه بر این نگرانى پرهیز از فعالیت جنسى و جلوگیرى از باردارى است. در زمان حال، زنان تنها انتظار یک یا دو کودک را دارند و قسمت اعظم سالهاى بارورى خود را در تلاش براى پرهیز از باردارى مىگذرانند. در زمانهاى گذشته، با وجودى که تعداد فرزندان دلخواه بیش از یک یا دو فرزند بوده، تلاشهایى براى نداشتن بارداری‌هاى ناخواسته نیز مشاهده مىشود. فصلها و بابهایى را در کتابهاى طب سنتى مىبینیم که تحت عنوان منع حبل، منع حمل یا معقرات آورده شده و به‌نوعى نشان‌دهنده اهمیت موضوع جلوگیرى از بارداری‌هاى ناخواسته است<ref>ر.ک: همان، ص135</ref>. | ||
عنوان گفتارهای این فصل، به ترتیب عبارتند از: تدابیر منع حمل برای مردان؛ تدابیر منع حمل مربوط به زنان؛ داروهای ضد باروری؛ داروهایی که مدت زمان مشخصی عقیمی می‌آورند؛ بخورات مانع حمل؛ داروهایی که می‌توانند موجب عقیمی دائم گردند و داروهایی که در زمان حیض، مصرف می‌شوند، از جمله تخم پلاس، اسپند، گوگرد ساییده‌شده و زردچوبه<ref>ر.ک: همان، ص133-165</ref>. | عنوان گفتارهای این فصل، به ترتیب عبارتند از: تدابیر منع حمل برای مردان؛ تدابیر منع حمل مربوط به زنان؛ داروهای ضد باروری؛ داروهایی که مدت زمان مشخصی عقیمی می‌آورند؛ بخورات مانع حمل؛ داروهایی که می‌توانند موجب عقیمی دائم گردند و داروهایی که در زمان حیض، مصرف می‌شوند، از جمله تخم پلاس، اسپند، گوگرد ساییده‌شده و زردچوبه<ref>ر.ک: همان، ص133-165</ref>. | ||
| خط ۷۶: | خط ۷۷: | ||
مقدمه و متن کتاب. | مقدمه و متن کتاب. | ||
{{مطالعات زن و خانواده}} | |||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[راز درمان (رساله‌ای در پزشکی سنتی و گياه درمانی)]] | [[راز درمان (رساله‌ای در پزشکی سنتی و گياه درمانی)]] | ||
| خط ۹۴: | خط ۹۷: | ||
[[رده:علوم پزشکی]] | [[رده:علوم پزشکی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۲ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۰۰:۰۵
| ناباروری و منع باروری در پزشکی ایرانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بيوس، سودابه (نویسنده)
ناظم، اسماعيل (زير نظر) باغباني، محسن (ويراستار) |
| ناشر | اسماعيليان |
| مکان نشر | ايران - قم |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-964-6397-40-8 |
| موضوع | پزشکی ايراني
تنظيم خانواده عقيمي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | R 8/137 /ب9ب2* |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ناباروری و منع باروری در پزشکی ایرانی، تألیف سودابه بیوس، کتابی است پیرامون علت‌ها و روش‌های درمان ناباروری و چگونگی جلوگیری از بارداری، در پزشکی ایرانی که به زبان فارسی و در دوران معاصر نوشته شده است.
کتاب زیر نظر اسماعیل ناظم و با ویراستاری محسن باغبانی، چاپ شده است.
ساختار
کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در دو فصل، در چندین گفتار، تنظیم شده است. نویسنده در ابتدا، به بیان دلایل و راه‌های درمان ناباروری پرداخته و سپس، روش‌های جلوگیری از بارداری را توضیح داده است.
گزارش محتوا
در مقدمه، به موضوع و اهمیت کتاب اشاره شده است[۱].
به‌منظور پی بردن به اهیمت کتاب، توجه به این نکته ضروری است که ناباروری و نازایی از مشکلاتی است که همواره بدان توجه شده و در حال حاضر، یکی از عمده مسائل مرتبط با سلامت جسمی و روانی جامعه بشری است. انسان‌ها از دیرباز، به‌گونه‌ای درگیر مشکلات مربوط به باروری بوده‌اند؛ تمایل به تعیین جنسیت، قوی و سالم بودن فرزندان و... همواره مطمح نظر و خواست افراد در جوامع مختلف بوده است. با نگاهی کوتاه به کتب پزشکی پیشینیان، درمی‌یابیم که بیماری عقم (ناباروری) نزد آنان نیز مطرح بوده است. بیشتر قدما، در نوشته‌های طبی خود، جایگاهی ویژه و نسبتا وسیع به نازایی اختصاص داده و درباره چگونگی تشخیص، علت، انواع عقم و درمان‌های آن، مطالب ارزشمندی نگاشته‌اند که یکی از نکات قابل توجه موجود در بیشتر نگاشته‌های آنان، ویژگی و اهمیت مشکلات روحی - روانی و مسائل روان‌تنی و تأثیر آن در ایجاد نازایی است. منع باروری و جلوگیری از باردار شدن، موضوع مهمی است که در کتب اطبای پیشین، بدان پرداخته شده است. همین توجه دلالت بر آن دارد که برخلاف پندار اغلب افراد، گذشتگان ما نیز به منع باروری محتاج بوده و راه‌کارهایی برای آن، اندیشیده بودند[۲].
اثر حاضر، بسیاری از منابع متفاوت طبی را در دو موضوع مذکور بررسی کرده و محتوای آنها را در خود جای داده است تا پزشکان از نکات ارزشمند موجود در کتب طبی آگاهی یابند و بتوانند از آن به‌گونه‌ای عملی و صحیح در مداوای بیماران خود استفاده کنند[۳].
نویسنده در فصل نخست، در شش گفتار زیر، به مباحث مربوط به ناباروری پرداخته است: گفتار نخست به ساختمان رحم در متون پزشکی ایرانی اختصاص یافته است. براى بررسى بهتر بیماری‌هاى زنان در پزشکى ایرانى و آشنایى با اصطلاحات موجود در کتب پیشینیان، آگاهى از ساختمان رحم و ضمایم آن از دیدگاه ایشان ضرورى است. در بیشتر کتابهاى طب سنتى نیز، پیش از پرداختن به مبحث بیماری‌هاى زنان، ابتدا به تشریح رحم و عملکرد آن پرداخته شده است. در تشریح رحم از نظر ساختمان، غشاء، شرایین و اورده و اعصاب یکى از کاملترین منابع، کتاب «خزائن الملوك» است. پس از آن نیز، کتابهاى «طب اکبرى» و «رموز اعظم» قرار دارند که در تشریح ساختمان رحم، نکات مهمى را متذکر شدهاند. براى پى بردن به شگفتى مطالب موجود در این کتابها، در ابتداى این فصل، به نقل این موضوع در این کتب پرداخته شده و در پایان، نکته‌ای درباره ارتباط بیماری‌های رحم با بدن، ذکر شده است[۴].
در گفتار دوم، عقر، عقم و نازایی تعریف شده است. اگر در یک زوج در سن بارورى، پس از یک سال نزدیکى منظم و بدون جلوگیرى، حاملگى صورت نپذیرد، مىتوان از واژه عقر، عقم، یا نازایى براى آنان استفاده کرد. به اعتقاد نویسنده، دشوارى و سختى در باردار شدن، بهگونهاى که خودبهخود و به شکل طبیعى صورت نپذیرد و زوجین براى بارور شدن مدتى تحت درمان قرار گیرند، در تعریف عقر جاى میگیرد. بدیهى است علت و عامل نازایى مىتواند در یکى از زوجین یا در هر دوى آنها باشد. ازاین‌رو، گام اول در درمان یک زوج نازا، معاینه آنان براى یافتن عامل و سبب نازایى است. روشهاى تشخیص عامل نازایى در نزد قدما در سه روش کلى گرد می‌آیند که در این گفتار، به تشریح آن پرداخته شده است. این روش‌ها عبارتند از: امتحان منی با آب؛ آزمایش با جوانه گیاهان و آزمایش با بخور و گیاهان دارای بو[۵].
در گفتار سوم، دلایل عمومی نازایی (اسباب عقر) در مردان و زنان، در شش گروه زیر توضیح داده شده است: وجود اشکال در منی زن یا مرد؛ وجود بیماری یا اشکال در رحم؛ وجود اشکال در اعضای تولید منی؛ وجود اشکال در شکل ظاهری قضیب؛ وجود بیماری در اعضای دیگر و خطاهای طاری[۶].
در گفتار چهارم، پس از توضیح چگونگی تولید منی در مردان، به‌صورت اختصاصی، به اسباب عقر در مردان پرداخته شده است. نویسنده این دلایل را به سه دسته زیر تقسیم کرده است:
- ردائت منى: اگر بیمار دچار سوء مزاج حار، بارد، رطب یا یابس باشد، منى او از حالت طبیعى خارج شده، قدرت تولید مثل او مختل مىشود. در افرادى که دچار ضعف قلب، معده، کبد و دماغ هستند نیز منى مىتواند از حالت طبیعى خارج گردد.
- ضعف و سستى رباط‌هاى قطن و کمرگاه مرد: این نیز مىتواند موجب نرسیدن مایع منى مرد به دورترین نقاط رحم گردد و سبب عدم بارورى شود.
- نقصان آلات منى: منظور وجود ایراد در شکل آلت، بیضهها، و مجارى منىبَر است[۷].
اسباب عقر زنان، در گفتار پنجم تشریح شده است. این اسباب به ترتیب عبارتند از: سوء مزاج (الف. سوء مزاج بارد مکثف، ب. سوء مزاج حار، ج. سوء مزاج رطب مزلقه، د. سوء مزاج بارد یابس)؛ انصباب خلط صفراوى یا بلغمى یا سوداوى به رحم؛ ریاح غلیظه یا نفخه رحم؛ احتباس طمث؛ اورام رحم؛ رتق یا زلق؛ بواسیر رحم؛ صلابت رحم؛ ضعف قوه ماسکه رحم؛ لاغرى مفرط؛ چاقى مفرط؛ عروض ورم صلب در فم رحم؛ انحراف رحم از محاذات و مقابله فرج (میلان رحم)؛ عوامل نفسانیه و عوارض خارجیه[۸].
گفتار ششم، با عنوان «معین بر حمل» نام‌گذاری شده که عنوانى است که پس از شمرده شدن علتهاى نازایى و درمان آنها، در پایان باب عقر و عسر الحبل در منابع مربوط به بیماری‌هاى زنان آورده شده است. در این بخش، به داروها و تدابیرى اشاره شده که بدون توجه به علت و درمان نازایى مىتوانند کمک‌کار یا تسریع‌کننده بارورى باشند؛ به عبارتى، مىتوان گفت تدابیر و ادویه آورده‌شده به‌عنوان معین بر حمل مىتوانند به‌طور عمومى براى افزایش میزان بارورى زوجین - بدون در نظر گرفتن علت عقم و نابارورى - تجویز گردند. به‌طور معمول، روش مصرف این ادویه در زنان به شکل خوراکى، بخور و فرزجه و در مردان به طریقه طلا و مالیدن ذکر شده است. بیشتر تدابیر و داروهاى آورده‌شده در این باب را مىتوان به‌صورت تکرار در تمام کتابها مشاهده کرد؛ بهگونهاى که گاهى تنها تفاوت در یک جزو از نسخه است. هم‌چنین، در بعضى نسخه‌ها اسامى ادویهاى دیده مىشود که شاید به‌راحتى نتوان تهیه کرد (مانند مدفوع روباه) یا دارو به شکلى است که بیمار به‌هیچ‌وجه نمىتواند آن را مصرف کند (مانند نوشیدن ادرار فیل). در این بخش، سعى شده تعدادى از نسخه‌ها و تدابیر مشترک در منابع مختلف آورده شود[۹].
در فصل دوم، در یک مقدمه و هفت گفتار به شرح زیر، به مسائل مربوط به منع باروری پرداخته شده است:
در مقدمه به این نکته اشاره شده است که روشهاى جلوگیرى از بارداری‌هاى ناخواسته، سابقهاى درازمدت دارند. زنان از هنگام بلوغ تا دوران یائسگى با نگرانی‌هایى درباره بچهدار شدن و پرهیز از آن روبه‌رو هستند و تنها روشهاى موجود براى غلبه بر این نگرانى پرهیز از فعالیت جنسى و جلوگیرى از باردارى است. در زمان حال، زنان تنها انتظار یک یا دو کودک را دارند و قسمت اعظم سالهاى بارورى خود را در تلاش براى پرهیز از باردارى مىگذرانند. در زمانهاى گذشته، با وجودى که تعداد فرزندان دلخواه بیش از یک یا دو فرزند بوده، تلاشهایى براى نداشتن بارداری‌هاى ناخواسته نیز مشاهده مىشود. فصلها و بابهایى را در کتابهاى طب سنتى مىبینیم که تحت عنوان منع حبل، منع حمل یا معقرات آورده شده و به‌نوعى نشان‌دهنده اهمیت موضوع جلوگیرى از بارداری‌هاى ناخواسته است[۱۰].
عنوان گفتارهای این فصل، به ترتیب عبارتند از: تدابیر منع حمل برای مردان؛ تدابیر منع حمل مربوط به زنان؛ داروهای ضد باروری؛ داروهایی که مدت زمان مشخصی عقیمی می‌آورند؛ بخورات مانع حمل؛ داروهایی که می‌توانند موجب عقیمی دائم گردند و داروهایی که در زمان حیض، مصرف می‌شوند، از جمله تخم پلاس، اسپند، گوگرد ساییده‌شده و زردچوبه[۱۱].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب به‌همراه معرفی اجمالی مفردات و مرکبات موجود در کتاب، در انتهای کتاب آمده است.
در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع[۱۲]، به توضیح و تشریح برخی از مطالب متن پرداخته شده است[۱۳].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.