مذاهب الإسلاميين: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'ـ' به '')
    جز (جایگزینی متن - 'سرگذشت نامه' به 'سرگذشت‌نامه ')
     
    (۳۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۲: خط ۲:
    | تصویر =NUR14845J1.jpg
    | تصویر =NUR14845J1.jpg
    | عنوان =مذاهب الإسلاميين
    | عنوان =مذاهب الإسلاميين
    | عنوان‌های دیگر =مذاهب الاسلاميين: المعتزله و الاشاعره و الاسماعيليه و القرامطه و النصيريه  
    | عنوان‌های دیگر =مذاهب الاسلامىين: المعتزله و الاشاعره و الاسماعيليه و القرامطه و النصيريه  
    | پدیدآوران =  
    | پدیدآوران =  
    [[بدوي، عبدالرحمن]] (نويسنده)
    [[بدوی، عبدالرحمن]] (نویسنده)
       
       
    | زبان =عربي
    | زبان =عربی
    | کد کنگره =‏‎‏BP‎‏ ‎‏237‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏4‎‏م‎‏4  
    | کد کنگره =‏‎‏BP‎‏ ‎‏237‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏4‎‏م‎‏4  
    | موضوع =
    | موضوع =
    اسلام - فرقه‎ها
    اسلام - فرقه‌ها


    متکلمان - سرگذشت نامه
    متکلمان - سرگذشت‌نامه 


    کلام - تاريخ  
    کلام - تاريخ  
    خط ۲۲: خط ۲۲:
    | چاپ =1
    | چاپ =1
    | تعداد جلد =1
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =24479
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =14845
    | کتابخوان همراه نور =14845
    | کد پدیدآور =
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پس از =
    خط ۲۸: خط ۲۹:
    }}
    }}


    '''مذاهب الإسلاميين'''، تألیف [[بدوي، عبدالرحمن|عبدالرحمن بدوی]]، اندیشمند معروف عرب است. در این اثر، مذاهب کلامی و باطنی اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.  
    '''مذاهب الإسلاميين'''، تألیف [[بدوی، عبدالرحمن|عبدالرحمن بدوی]]، اندیشمند معروف عرب است. در این اثر، مذاهب کلامی و باطنی اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.  


    ==ساختار==
    ==ساختار==
    کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و دو بخش است. در بخش اول، افکار و اعتقادات مذاهب معتزله و اشعریه و در بخش دوم، مذاهب اسماعیلیه و نصیریه مورد مطالعه قرار گرفته‎اند.  
    کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و دو بخش است. در بخش اول، افکار و اعتقادات مذاهب معتزله و اشعریه و در بخش دوم، مذاهب اسماعیلیه و نصیریه مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.  


    ==گزارش محتوا==
    ==گزارش محتوا==
    بخش اول مباحث کتاب، با ذکر تعریفات علم کلام آغاز شده است. از دیدگاه نویسنده وسیع‎ترین تعریفات علم کلام را [[تهانوی، محمدعلی بن علی|تهانوی]] در «[[موسوعة كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم|كشف اصطلاحات الفنون]]» آورده است. علم کلام، اصول دین، فقه اکبر، علم نظر و استدلال و علم توحید و صفات نیز نامیده شده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص7</ref>‎.  
    بخش اول مباحث کتاب، با ذکر تعریفات علم کلام آغاز شده است. از دیدگاه نویسنده وسیع‎ترین تعریفات علم کلام را [[تهانوی، محمدعلی بن علی|تهانوی]] در «[[موسوعة كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم|كشف اصطلاحات الفنون]]» آورده است. علم کلام، اصول دین، فقه اکبر، علم نظر و استدلال و علم توحید و صفات نیز نامیده شده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص7</ref>‎.  


    در بخش اول، مهم‎ترین مذاهب علم کلام، یعنی معتزله و اشاعره معرفی شده است. نویسنده به دو جهت اصرار داشته که بخش‎های زیادی از متون معتزله و اشاعره را عرضه کند: اول، برای آنکه خواننده به شیوه و عبارات آنها عادت کند؛ دوم، تااینکه هدف‎گذاری، صرف موضوع باشد به‎دور از برداشت‎های مبالغه‎ای و مقایسه با افکار جدید که آفت بسیاری از مطالعات در این حوزه است<ref>ر.ک: مقدمه، دومین صفحه</ref>‎.
    در بخش اول، مهم‎ترین مذاهب علم کلام، یعنی معتزله و اشاعره معرفی شده است. نویسنده به دو جهت اصرار داشته که بخش‌های زیادی از متون معتزله و اشاعره را عرضه کند: اول، برای آنکه خواننده به شیوه و عبارات آنها عادت کند؛ دوم، تااینکه هدف‎گذاری، صرف موضوع باشد به‌دور از برداشت‎های مبالغه‌ای و مقایسه با افکار جدید که آفت بسیاری از مطالعات در این حوزه است<ref>ر.ک: مقدمه، دومین صفحه</ref>‎.


    بررسی مکتب معتزله و تقسیم آن به دوازده طبقه تاریخی، از جمله مباحث مطرح‎شده در این بخش است که بر اساس کتاب «المنية و الأمل» ابن مرتضی انجام پذیرفته است. ازآنجاکه نویسنده این کتاب، شیعه زیدی است، در طبقه اول نام [[امام على(ع)|علی(ع)]] را بر خلفای راشدین مقدم نموده است. در دیگر طبقات نیز اسامی ائمه زیدیه و دیگر بزرگان معتزلی را ذکر کرده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص44-40</ref>‎.  
    بررسی مکتب معتزله و تقسیم آن به دوازده طبقه تاریخی، از جمله مباحث مطرح‌شده در این بخش است که بر اساس کتاب «المنية و الأمل» ابن مرتضی انجام پذیرفته است. ازآنجاکه نویسنده این کتاب، شیعه زیدی است، در طبقه اول نام [[امام على(ع)|علی(ع)]] را بر خلفای راشدین مقدم نموده است. در دیگر طبقات نیز اسامی ائمه زیدیه و دیگر بزرگان معتزلی را ذکر کرده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص44-40</ref>‎.  


    در بخش دوم کتاب، سایر مذاهب اسلامی دارای افکار فلسفی بررسی شده است؛ چراکه این کتاب در موضوع فلسفه اسلامی است نه تاریخ فرق دینی. به ‎همین‎خاطر در بررسی فرق اسلامی، غیر از جهت فلسفی یا افکار خاصی که بر استدلال عقلی مبتنی است، چیزی دیگر مد نظر نبوده است. پس جریانات باطنیه اصلی مانند اسماعیلیه، قرامطه و نصیریه مطرح شده است که همگی رویکرد باطنی دارند؛ یعنی نصوص مقدسه یا شبه مقدسه را تأویل می‎برند؛ تأویلی باطنی که با معنای ظاهری آن نصوص اختلاف کاملی دارد؛ برای اینکه بین این معنا و رویکردهای جدید برای کسب قدرت و گسترش حکومت موافقت ایجاد کنند. از اینجاست که این جریانات، با گرایش‎های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مهمی مرتبط هستند<ref>ر.ک: مقدمه، دومین صفحه</ref>‎.
    در بخش دوم کتاب، سایر مذاهب اسلامی دارای افکار فلسفی بررسی شده است؛ چراکه این کتاب در موضوع فلسفه اسلامی است نه تاریخ فرق دینی. به ‎همین‌خاطر در بررسی فرق اسلامی، غیر از جهت فلسفی یا افکار خاصی که بر استدلال عقلی مبتنی است، چیزی دیگر مد نظر نبوده است. پس جریانات باطنیه اصلی مانند اسماعیلیه، قرامطه و نصیریه مطرح شده است که همگی رویکرد باطنی دارند؛ یعنی نصوص مقدسه یا شبه مقدسه را تأویل می‌برند؛ تأویلی باطنی که با معنای ظاهری آن نصوص اختلاف کاملی دارد؛ برای اینکه بین این معنا و رویکردهای جدید برای کسب قدرت و گسترش حکومت موافقت ایجاد کنند. از اینجاست که این جریانات، با گرایش‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مهمی مرتبط هستند<ref>ر.ک: مقدمه، دومین صفحه</ref>‎.


    اسماعیلیه پیروان خود را به یک سری امور نسبت به ائمه الزام می‎کنند. قاضی نعمان مغربی، کتابی با عنوان «الهمة في آداب اتباع الأئمة» را به این موضوع اختصاص داده که نویسنده، این امور را در یازده مورد خلاصه نموده است؛ از جمله اینکه بر پیروان ائمه لازم است که نفس خود را ادب کنند و اعمالشان در خفا و آشکار موافق با ائمه باشد و از مخالفت با آنها پرهیز کنند<ref>ر.ک: متن کتاب، ص1048</ref>‎.  
    اسماعیلیه پیروان خود را به یک سری امور نسبت به ائمه الزام می‌کنند. قاضی نعمان مغربی، کتابی با عنوان «الهمة في آداب اتباع الأئمة» را به این موضوع اختصاص داده که نویسنده، این امور را در یازده مورد خلاصه نموده است؛ از جمله اینکه بر پیروان ائمه لازم است که نفس خود را ادب کنند و اعمالشان در خفا و آشکار موافق با ائمه باشد و از مخالفت با آنها پرهیز کنند<ref>ر.ک: متن کتاب، ص1048</ref>‎.  


    نویسنده در ابتدای مباحث، معمولاً به منابع مهمی که می‎تواند مورد استفاده قرار گیرد اشاره کرده است؛ به‎عنوان مثال در رابطه با تأسیس دولت الموت توسط اسماعیلیه نزاریه به کتاب «[[جامع التواريخ]]» [[رشیدالدین فضل‌الله|فضل‎الله همدانی]] و «[[تاریخ جهانگشاى جوینى|تاریخ جهان‎گشا]]» [[جوینی، عطا ملک بن محمد|عطاملک جوینی]] اشاره شده است<ref>ر.ک: همان، ص1060</ref>‎.
    نویسنده در ابتدای مباحث، معمولاً به منابع مهمی که می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد اشاره کرده است؛ به‌عنوان مثال در رابطه با تأسیس دولت الموت توسط اسماعیلیه نزاریه به کتاب «[[جامع التواريخ]]» [[رشیدالدین فضل‌الله|فضل‌الله همدانی]] و «[[تاریخ جهانگشاى جوینى|تاریخ جهان‌گشا]]» [[جوینی، عطا ملک بن محمد|عطاملک جوینی]] اشاره شده است<ref>ر.ک: همان، ص1060</ref>‎.
       
       
    این یک اشتباه رایج و مصطلح تاریخی است که‎ بنا‎ به برخی شباهت‎ها، اخوان‎الصفا را اسماعیلی دانسته یا بر اساس آرای نه‎چندان‎ علمی‎ و آلوده مخالفانشان، اسماعیلی قلمداد نماییم. عبدالرحمن بدوی از جمله کسانی‎ است که‎ چنین‎ ایده‎‎ای دارند. وی در این کتاب با فصلی‎ تحت‎ عنوان «الفوارق بين الإسماعيلية و بين‎ إخوان‎الصفا‎ في مسألة‎ الإبداع‎» به‎ بررسی تفاوت‎های نظری اخوان‎الصفا و اسماعیلیه پرداخته‎ است‎. بدوی به‎درستی تأکید می‎کند: درحالی‎که اسماعیلیه هیچ اعتقادی به‎ مسئله‎ فیض ندارند، اخوان‎الصفا در «الرسائل»، بنیان‎ اعتقادات خود را بر‎ این قاعده نوافلاطونی بنیان نهاده‎اند؛ کما‎ اینکه‎ فارابی نیز در «آراء أهل المدينة الفاضلة»، نظریه فیض را پذیرفته بود. مبنای‎ نظریه‎ اخوان در این باب چنین است‎ که‎ علت‎ بقای عقل، امداد‎ حضرت‎ باری‎ تعالی به‎واسطه فیضی است‎ که‎ بر آن افاضه می‎شود و نیز علت تمامیت و کمال عقل، استعداد قبول این فیض است‎. از‎ دیدگاه اخوان، «نفس کلیه» نیز قوه‎ روحانیه‎ای‎ است که‎ بنا‎ به‎ فیض عقل، وجود می‎یابد‎. اخوان نخستین ظهور این فیض را جوهر بسیط روحانیه‎‎ای (عقل فعال) می‎دانند که در نهایت‎ کمال‎ و فضیلت، نور محض و حامل جمیع صور‎ اشیا‎ است‎. بنا‎ به نظر‎ بدوی‎، اخوان‎ هرگاه از ابداع سخن می‎گویند به‎عنوان مثال «أبدع الموجودات و اخترع المخلوقات» - ‎منظورشان همین فیض است.  
    این یک اشتباه رایج و مصطلح تاریخی است که‎ بنا‎ به برخی شباهت‎ها، اخوان‌الصفا را اسماعیلی دانسته یا بر اساس آرای نه‌چندان‎ علمی‎ و آلوده مخالفانشان، اسماعیلی قلمداد نماییم. عبدالرحمن بدوی از جمله کسانی‎ است که‎ چنین‎ ایده‌ای دارند. وی در این کتاب با فصلی‎ تحت‎ عنوان «الفوارق بين الإسماعيلية و بين‎ إخوان‌الصفا‎ في مسألة‎ الإبداع‎» به‎ بررسی تفاوت‎های نظری اخوان‌الصفا و اسماعیلیه پرداخته‎ است‎. بدوی به‌درستی تأکید می‌کند: درحالی‌که اسماعیلیه هیچ اعتقادی به‎ مسئله‎ فیض ندارند، اخوان‌الصفا در «الرسائل»، بنیان‎ اعتقادات خود را بر‎ این قاعده نوافلاطونی بنیان نهاده‌اند؛ کما‎ اینکه‎ فارابی نیز در «آراء أهل المدينة الفاضلة»، نظریه فیض را پذیرفته بود. مبنای‎ نظریه‎ اخوان در این باب چنین است‎ که‎ علت‎ بقای عقل، امداد‎ حضرت‎ باری‎ تعالی به‌واسطه فیضی است‎ که‎ بر آن افاضه می‌شود و نیز علت تمامیت و کمال عقل، استعداد قبول این فیض است‎. از‎ دیدگاه اخوان، «نفس کلیه» نیز قوه‎ روحانیه‌ای‎ است که‎ بنا‎ به‎ فیض عقل، وجود می‌یابد‎. اخوان نخستین ظهور این فیض را جوهر بسیط روحانیه‌ای (عقل فعال) می‌دانند که در نهایت‎ کمال‎ و فضیلت، نور محض و حامل جمیع صور‎ اشیا‎ است‎. بنا‎ به نظر‎ بدوی‎، اخوان‎ هرگاه از ابداع سخن می‌گویند به‌عنوان مثال «أبدع الموجودات و اخترع المخلوقات» - ‎منظورشان همین فیض است.  


    بدوی نفس این اختلاف میان اخوان و اسماعیلیه در امر ابداع و فیض‎ را مبنا قرار داده و نتیجه می‎گیرد که اخوان در مواضع بسیار، اسماعیلیه را به تمسخر گرفته و آنها را مسبعه می‎نامند. نویسنده کتاب به این کلام اخوان استناد می‎کند‎: «مسبعه‎، توغّل بسیار می‎کنند، در کشف اشیای هفت‎گانه تا در آنها، مفاهیم عجیب و غریبی را اظهار دارند». همچنین بدوی می‎گوید: از این عبارات معلوم می‎شود که اخوان‎الصفا خود را از‎ اسماعیلیه‎ نمی‎شمارند، پس اگر ما علاوه بر آنچه ذکر شد، موارد دیگری از تفاوت‎های جدی میان اخوان و اسماعیلیه را متذکر شویم، یقین پیدا می‎کنیم‎ که‎ اخوان‎الصفا مستقل از اسماعیلیه بوده‎ و اسماعیلی‎ محسوب نمی‎شوند و بلکه هرکدام مذهب جداگانه‎ای دارند؛ به همین دلیل بسیار حیرت می‎کنیم از اینکه می‎بینیم برخی اصرار دارند اخوان را اسماعیلی دانسته و مذهب‎ هر‎ دو را واحد و مشابه‎ بدانند‎<ref>ر.ک: بلخاری قهی، حسن، ص73-72؛ متن کتاب، ص979-978</ref>‎.  
    بدوی نفس این اختلاف میان اخوان و اسماعیلیه در امر ابداع و فیض‎ را مبنا قرار داده و نتیجه می‌گیرد که اخوان در مواضع بسیار، اسماعیلیه را به تمسخر گرفته و آنها را مسبعه می‌نامند. نویسنده کتاب به این کلام اخوان استناد می‌کند‎: «مسبعه‎، توغّل بسیار می‌کنند، در کشف اشیای هفت‌گانه تا در آنها، مفاهیم عجیب و غریبی را اظهار دارند». همچنین بدوی می‌گوید: از این عبارات معلوم می‌شود که اخوان‌الصفا خود را از‎ اسماعیلیه‎ نمی‌شمارند، پس اگر ما علاوه بر آنچه ذکر شد، موارد دیگری از تفاوت‎های جدی میان اخوان و اسماعیلیه را متذکر شویم، یقین پیدا می‌کنیم‎ که‎ اخوان‌الصفا مستقل از اسماعیلیه بوده‎ و اسماعیلی‎ محسوب نمی‌شوند و بلکه هرکدام مذهب جداگانه‌ای دارند؛ به همین دلیل بسیار حیرت می‌کنیم از اینکه می‌بینیم برخی اصرار دارند اخوان را اسماعیلی دانسته و مذهب‎ هر‎ دو را واحد و مشابه‎ بدانند‎<ref>ر.ک: بلخاری قهی، حسن، ص73-72؛ متن کتاب، ص979-978</ref>‎.  


    ==وضعیت کتاب==
    ==وضعیت کتاب==
    در پاورقی‎های کتاب به منابع مورد استفاده و اختلاف نسخ اشاره شده است. فهرست مطالب، در انتهای کتاب ذکر شده است.
    در پاورقی‌های کتاب به منابع مورد استفاده و اختلاف نسخ اشاره شده است. فهرست مطالب، در انتهای کتاب ذکر شده است.
       
       
    در بخش اول کتاب، اسامی اعلام معتزله بصره و بغداد در دو جدول جداگانه به‎صورت درختی نمایش داده شده است<ref>ر.ک: همان، ص46-45</ref>‎.
    در بخش اول کتاب، اسامی اعلام معتزله بصره و بغداد در دو جدول جداگانه به‌صورت درختی نمایش داده شده است<ref>ر.ک: همان، ص46-45</ref>‎.


    ==پانویس==
    ==پانویس==
    خط ۵۹: خط ۶۰:
    ==منابع مقاله==
    ==منابع مقاله==
    # مقدمه و متن کتاب.  
    # مقدمه و متن کتاب.  
    #[[:noormags:1081658|بلخاری قهی، حسن، «گرایش از فلسفه عقلی به حکمت باطنی در آراء اخوان‎الصفا (تحلیل نخستین رویارویی اندیشمندان مسلمان با فلسفه)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: تاریخ فلسفه، پاییز 1393، شماره 18، ص‎55 تا 86]].
    #[[:noormags:1081658|بلخاری قهی، حسن، «گرایش از فلسفه عقلی به حکمت باطنی در آراء اخوان‌الصفا (تحلیل نخستین رویارویی اندیشمندان مسلمان با فلسفه)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: تاریخ فلسفه، پاییز 1393، شماره 18، ص‎55 تا 86]].


    ==وابسته‌ها==
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}
     


    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    خط ۷۲: خط ۷۳:
       
       
    [[رده:مذاهب کلامی اهل سنت]]
    [[رده:مذاهب کلامی اهل سنت]]
    [[رده:25 اسفند الی 24 فروردین]]
    [[رده:قربانی-فروردین97]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۸:۴۸

    مذاهب الإسلاميين
    مذاهب الإسلاميين
    پدیدآورانبدوی، عبدالرحمن (نویسنده)
    عنوان‌های دیگرمذاهب الاسلامىين: المعتزله و الاشاعره و الاسماعيليه و القرامطه و النصيريه
    ناشردار العلم للملايين
    مکان نشرلبنان - بيروت
    چاپ1
    موضوعاسلام - فرقه‌ها

    متکلمان - سرگذشت‌نامه

    کلام - تاريخ
    زبانعربی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‎‏BP‎‏ ‎‏237‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏4‎‏م‎‏4
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    مذاهب الإسلاميين، تألیف عبدالرحمن بدوی، اندیشمند معروف عرب است. در این اثر، مذاهب کلامی و باطنی اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.

    ساختار

    کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و دو بخش است. در بخش اول، افکار و اعتقادات مذاهب معتزله و اشعریه و در بخش دوم، مذاهب اسماعیلیه و نصیریه مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.

    گزارش محتوا

    بخش اول مباحث کتاب، با ذکر تعریفات علم کلام آغاز شده است. از دیدگاه نویسنده وسیع‎ترین تعریفات علم کلام را تهانوی در «كشف اصطلاحات الفنون» آورده است. علم کلام، اصول دین، فقه اکبر، علم نظر و استدلال و علم توحید و صفات نیز نامیده شده است[۱]‎.

    در بخش اول، مهم‎ترین مذاهب علم کلام، یعنی معتزله و اشاعره معرفی شده است. نویسنده به دو جهت اصرار داشته که بخش‌های زیادی از متون معتزله و اشاعره را عرضه کند: اول، برای آنکه خواننده به شیوه و عبارات آنها عادت کند؛ دوم، تااینکه هدف‎گذاری، صرف موضوع باشد به‌دور از برداشت‎های مبالغه‌ای و مقایسه با افکار جدید که آفت بسیاری از مطالعات در این حوزه است[۲]‎.

    بررسی مکتب معتزله و تقسیم آن به دوازده طبقه تاریخی، از جمله مباحث مطرح‌شده در این بخش است که بر اساس کتاب «المنية و الأمل» ابن مرتضی انجام پذیرفته است. ازآنجاکه نویسنده این کتاب، شیعه زیدی است، در طبقه اول نام علی(ع) را بر خلفای راشدین مقدم نموده است. در دیگر طبقات نیز اسامی ائمه زیدیه و دیگر بزرگان معتزلی را ذکر کرده است[۳]‎.

    در بخش دوم کتاب، سایر مذاهب اسلامی دارای افکار فلسفی بررسی شده است؛ چراکه این کتاب در موضوع فلسفه اسلامی است نه تاریخ فرق دینی. به ‎همین‌خاطر در بررسی فرق اسلامی، غیر از جهت فلسفی یا افکار خاصی که بر استدلال عقلی مبتنی است، چیزی دیگر مد نظر نبوده است. پس جریانات باطنیه اصلی مانند اسماعیلیه، قرامطه و نصیریه مطرح شده است که همگی رویکرد باطنی دارند؛ یعنی نصوص مقدسه یا شبه مقدسه را تأویل می‌برند؛ تأویلی باطنی که با معنای ظاهری آن نصوص اختلاف کاملی دارد؛ برای اینکه بین این معنا و رویکردهای جدید برای کسب قدرت و گسترش حکومت موافقت ایجاد کنند. از اینجاست که این جریانات، با گرایش‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مهمی مرتبط هستند[۴]‎.

    اسماعیلیه پیروان خود را به یک سری امور نسبت به ائمه الزام می‌کنند. قاضی نعمان مغربی، کتابی با عنوان «الهمة في آداب اتباع الأئمة» را به این موضوع اختصاص داده که نویسنده، این امور را در یازده مورد خلاصه نموده است؛ از جمله اینکه بر پیروان ائمه لازم است که نفس خود را ادب کنند و اعمالشان در خفا و آشکار موافق با ائمه باشد و از مخالفت با آنها پرهیز کنند[۵]‎.

    نویسنده در ابتدای مباحث، معمولاً به منابع مهمی که می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد اشاره کرده است؛ به‌عنوان مثال در رابطه با تأسیس دولت الموت توسط اسماعیلیه نزاریه به کتاب «جامع التواريخ» فضل‌الله همدانی و «تاریخ جهان‌گشا» عطاملک جوینی اشاره شده است[۶]‎.

    این یک اشتباه رایج و مصطلح تاریخی است که‎ بنا‎ به برخی شباهت‎ها، اخوان‌الصفا را اسماعیلی دانسته یا بر اساس آرای نه‌چندان‎ علمی‎ و آلوده مخالفانشان، اسماعیلی قلمداد نماییم. عبدالرحمن بدوی از جمله کسانی‎ است که‎ چنین‎ ایده‌ای دارند. وی در این کتاب با فصلی‎ تحت‎ عنوان «الفوارق بين الإسماعيلية و بين‎ إخوان‌الصفا‎ في مسألة‎ الإبداع‎» به‎ بررسی تفاوت‎های نظری اخوان‌الصفا و اسماعیلیه پرداخته‎ است‎. بدوی به‌درستی تأکید می‌کند: درحالی‌که اسماعیلیه هیچ اعتقادی به‎ مسئله‎ فیض ندارند، اخوان‌الصفا در «الرسائل»، بنیان‎ اعتقادات خود را بر‎ این قاعده نوافلاطونی بنیان نهاده‌اند؛ کما‎ اینکه‎ فارابی نیز در «آراء أهل المدينة الفاضلة»، نظریه فیض را پذیرفته بود. مبنای‎ نظریه‎ اخوان در این باب چنین است‎ که‎ علت‎ بقای عقل، امداد‎ حضرت‎ باری‎ تعالی به‌واسطه فیضی است‎ که‎ بر آن افاضه می‌شود و نیز علت تمامیت و کمال عقل، استعداد قبول این فیض است‎. از‎ دیدگاه اخوان، «نفس کلیه» نیز قوه‎ روحانیه‌ای‎ است که‎ بنا‎ به‎ فیض عقل، وجود می‌یابد‎. اخوان نخستین ظهور این فیض را جوهر بسیط روحانیه‌ای (عقل فعال) می‌دانند که در نهایت‎ کمال‎ و فضیلت، نور محض و حامل جمیع صور‎ اشیا‎ است‎. بنا‎ به نظر‎ بدوی‎، اخوان‎ هرگاه از ابداع سخن می‌گویند – به‌عنوان مثال «أبدع الموجودات و اخترع المخلوقات» - ‎منظورشان همین فیض است.

    بدوی نفس این اختلاف میان اخوان و اسماعیلیه در امر ابداع و فیض‎ را مبنا قرار داده و نتیجه می‌گیرد که اخوان در مواضع بسیار، اسماعیلیه را به تمسخر گرفته و آنها را مسبعه می‌نامند. نویسنده کتاب به این کلام اخوان استناد می‌کند‎: «مسبعه‎، توغّل بسیار می‌کنند، در کشف اشیای هفت‌گانه تا در آنها، مفاهیم عجیب و غریبی را اظهار دارند». همچنین بدوی می‌گوید: از این عبارات معلوم می‌شود که اخوان‌الصفا خود را از‎ اسماعیلیه‎ نمی‌شمارند، پس اگر ما علاوه بر آنچه ذکر شد، موارد دیگری از تفاوت‎های جدی میان اخوان و اسماعیلیه را متذکر شویم، یقین پیدا می‌کنیم‎ که‎ اخوان‌الصفا مستقل از اسماعیلیه بوده‎ و اسماعیلی‎ محسوب نمی‌شوند و بلکه هرکدام مذهب جداگانه‌ای دارند؛ به همین دلیل بسیار حیرت می‌کنیم از اینکه می‌بینیم برخی اصرار دارند اخوان را اسماعیلی دانسته و مذهب‎ هر‎ دو را واحد و مشابه‎ بدانند‎[۷]‎.

    وضعیت کتاب

    در پاورقی‌های کتاب به منابع مورد استفاده و اختلاف نسخ اشاره شده است. فهرست مطالب، در انتهای کتاب ذکر شده است.

    در بخش اول کتاب، اسامی اعلام معتزله بصره و بغداد در دو جدول جداگانه به‌صورت درختی نمایش داده شده است[۸]‎.

    پانویس

    1. ر.ک: متن کتاب، ص7
    2. ر.ک: مقدمه، دومین صفحه
    3. ر.ک: متن کتاب، ص44-40
    4. ر.ک: مقدمه، دومین صفحه
    5. ر.ک: متن کتاب، ص1048
    6. ر.ک: همان، ص1060
    7. ر.ک: بلخاری قهی، حسن، ص73-72؛ متن کتاب، ص979-978
    8. ر.ک: همان، ص46-45

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. بلخاری قهی، حسن، «گرایش از فلسفه عقلی به حکمت باطنی در آراء اخوان‌الصفا (تحلیل نخستین رویارویی اندیشمندان مسلمان با فلسفه)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: تاریخ فلسفه، پاییز 1393، شماره 18، ص‎55 تا 86.

    وابسته‌ها