آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي): تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '==پانویس== <references />' به '==پانویس== <references/>') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) |
||
| (۲۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
| عنوان =آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي) | | عنوان =آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي) | ||
| عنوان‌های دیگر =تبصره المبتدي و تذکره المنتهي | | عنوان‌های دیگر =تبصره المبتدي و تذکره المنتهي | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق]] ( | [[صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق]] (نویسنده) | ||
[[حبیبی، نجفقلی]] (مصحح) | [[حبیبی، نجفقلی]] (مصحح) | ||
| زبان = فارسی | | زبان =فارسی | ||
| کد کنگره =BP 283 /ص4ت2 | | کد کنگره =BP 283 /ص4ت2 | ||
| موضوع = | | موضوع = | ||
خدا شناسی | خدا شناسی | ||
| ناشر = | | ناشر = | ||
بخشايش | بخشايش | ||
| مکان نشر = | | مکان نشر =ایران - قم | ||
| سال نشر = |مجلد1: 1381ش , | | سال نشر =|مجلد1: 1381ش , | ||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE10216AUTOMATIONCODE | | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE10216AUTOMATIONCODE | ||
| چاپ =1 | | چاپ =1 | ||
| شابک =964-7090-59-5 | | شابک =964-7090-59-5 | ||
| تعداد جلد =1 | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =10216 | |||
| کتابخوان همراه نور =10216 | |||
| کد پدیدآور = | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | | پس از = | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي)'''، اثر [[صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق|ابوالمعالى محمد بن اسحاق قونوى]]، معروف به [[صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق|صدرالدین قونوى (قونیوی)]] (607-673ق) -به زبان فارسی است که با بیان عرفانى با استفاده از آیات و روایات و اشعار فارسی و عربى و گفتهها و ذوقیات عارفان بزرگ درباره عرفان نظری و مباحث مهمی چون معرفت آفریدگار و نبوت و ولایت و معاد نوشته شده است.<ref>ر.ک: مقدمه چاپ اول (مقدمه مصحح)، ص8</ref>. | |||
'''آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي)'''، اثر [[صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق|ابوالمعالى محمد بن اسحاق قونوى]]، معروف به [[صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق|صدرالدین قونوى (قونیوی)]] - | |||
کتاب، توسط [[حبیبی، نجفقلی|نجفقلی حبیبی]]، تصحیح و مقدمه‌نویسی شده است. | کتاب، توسط [[حبیبی، نجفقلی|نجفقلی حبیبی]]، تصحیح و مقدمه‌نویسی شده است. | ||
این رساله از لحاظ زبان فارسی قطعا یکى از متون معتبر و مهم ادبیات عرفانى است و ارزش ادبى آن کمتر از آثار فارسی [[سهروردی، یحیی بن حبش|شیخ اشراق]] و یا [[عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد|عین‌القضات همدانى]] نیست. شاید عراقى، رساله اللمعات را به پیروى این رساله استادش نوشته باشد<ref>ر.ک: مقدمه چاپ دوم (مقدمه مصحح)، ص3</ref>. | |||
این رساله از لحاظ زبان | [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]] در [[مفاتيح الغيب (ملاصدرا)|مفاتيح الغيب]] بدون ذکر نام این کتاب و نام مؤلف، بلکه با تعبیر «بعضى از عرفا» از این رساله مطالبى را نقل کرده است که در جاى خود در پاورقی ذکر شده است و این موضوع بر اعتبار علمى رساله گواه قابل استنادى است.<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
[[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]] در [[مفاتيح الغيب (ملاصدرا)|مفاتيح الغيب]] بدون ذکر نام این کتاب و نام مؤلف، بلکه با تعبیر «بعضى از عرفا» از این رساله مطالبى را نقل کرده است که در جاى خود در پاورقی ذکر شده است و این موضوع بر اعتبار علمى رساله گواه قابل استنادى است<ref>ر.ک: همان</ref>. | |||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
این کتاب از دو مقدمه از مصحح (مقدمه چاپ دوم و مقدمه چاپ اول)، یک مقدمه از نویسنده، سه مصباح و یک خاتمه، تشکیل شده است. | این کتاب از دو مقدمه از مصحح (مقدمه چاپ دوم و مقدمه چاپ اول)، یک مقدمه از نویسنده، سه مصباح و یک خاتمه، تشکیل شده است. | ||
مصباح اوّل، سه لامع دارد، مصباح دوم، دو لامع و مصباح سوم نیز دو لامع. | مصباح اوّل، سه لامع دارد، مصباح دوم، دو لامع و مصباح سوم نیز دو لامع. | ||
نویسنده در اغلب موارد، عبارات را به‌صورت خطابى آورده و درباره مباحث توضیح کافی نداده و چنین عذر آورده که این نوع علم در قالب کلمات نمى‌گنجد و غرض بزرگان از گفتن و نوشتن این علم تنها تنبیه و تشویق بوده است.<ref>ر.ک: مقدمه چاپ اول (مقدمه مصحح)، ص8-9</ref>. | |||
نویسنده در اغلب موارد، عبارات را به‌صورت خطابى آورده و درباره مباحث توضیح کافی نداده و چنین عذر آورده که این نوع علم در قالب کلمات نمى‌گنجد و غرض بزرگان از گفتن و نوشتن این علم تنها تنبیه و تشویق بوده است<ref>ر.ک: مقدمه چاپ اول (مقدمه مصحح)، ص8-9</ref>. | از نکات قابل توجه این اثر، نقل اشعار بسیارى از [[سنایی، مجدود بن آدم|سنائى]] متوفى 535 هجری (اعم از [[حديقة الحقيقة و شريعة الطريقة|حديقة الحقيقة]] و دیوان او)، بیتى از [[ابن فارض، عمر بن علی|ابن فارض]] متوفى 632 هجری و اشعارى از [[عطار، محمد بن ابراهیم|فریدالدین عطار]] (کشته شده به احتمال در 627 هجری) و نیز [[عراقی، ابراهیم بن بزرگمهر|فخرالدین عراقى]] که از شاگردان مورد توجه قونوى بوده، است.<ref>ر.ک: مقدمه چاپ دوم (مقدمه مصحح)، ص3</ref>. | ||
از نکات قابل توجه این اثر، نقل اشعار بسیارى از [[سنایی، مجدود بن آدم|سنائى]] متوفى 535 هجری (اعم از [[حديقة الحقيقة و شريعة الطريقة|حديقة الحقيقة]] و دیوان او)، بیتى از [[ابن فارض، عمر بن علی|ابن فارض]] متوفى 632 هجری و اشعارى از [[عطار، محمد بن ابراهیم|فریدالدین عطار]] (کشته شده به احتمال در 627 هجری) و نیز [[عراقی، ابراهیم بن بزرگمهر|فخرالدین عراقى]] که از شاگردان مورد توجه قونوى بوده، است<ref>ر.ک: مقدمه چاپ دوم (مقدمه مصحح)، ص3</ref>. | |||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
مصحح، نکته‌ای تأمل‌برانگیز را درباره این اثر آشکارا بیان کرده است: در این رساله نیز، مثل دیگر آثار عرفا، جملاتى به‌عنوان احادیث آمده است که خواننده نباید انتظار داشته باشد که | مصحح، نکته‌ای تأمل‌برانگیز را درباره این اثر آشکارا بیان کرده است: در این رساله نیز، مثل دیگر آثار عرفا، جملاتى به‌عنوان احادیث آمده است که خواننده نباید انتظار داشته باشد که برای همه آنها سندى بیابد؛ زیرا اینها یا احادیث موضوعه است و یا اصولا سخنان صوفیانه است که به‌صورت مقبولات عام عرفا رنگ حدیث یافته، ولی حدیث نیست. کوشش بسیار به کار رفته است تا آنچه آورده مىشود با شرع مقدس سازگار باشد و یقینا در تمامى موارد چنین توفیقى حاصل نشده است. گاهگاه اشاراتى به حکمت استدلالى مىشود و مقایسهاى صورت میگیرد، امّا نه به‌منظور سازش دادن بین حکمت بحثى و حکمت ذوقى، بلکه برای نشان دادن ضعف حکمت استدلالى<ref>ر.ک: مقدمه چاپ اول (مقدمه مصحح)، ص9</ref>. | ||
در مقدمه نویسنده، طرح کلى مباحث رساله ذکر شده است و چنین عنوان مىشود که مراد آفریدگار از ایجاد عالَم، اهل معرفت بوده است و بعد در مصباح اول، انواع معرفت‌ها طرح مىشود که عبارت است از: معرفت ذات حق یا غیب هویت که اشرف و اغمض علوم مکاشفات است، معرفت اسماء و صفات، معرفت افعال اعم از خلق و امر که شامل ملک (اجسام) و ملکوت (ارواح) است، معرفت اهل ملکوت اعلى و اسفل، معرفت شیاطین و جن، معرفت عوالم تابع ارواح و اجسام، معرفت عوالم واسطه میان ارواح و اجسام، معرفت طور ولایت و نبوت، وحى و الهام و وسوسه، سرّ قدر، دنیا، آخرت، عالم برزخ، اسرار قیامت، حشر و نشر و صراط و میزان و بهشت و دوزخ، که این همه از علوم مکاشفه است و اطلاع بر آنها بر عارف ضرورى است و... با علم استدلالى نمىتوان به حقیقت این مطالب دست یافت و راه آگاهى، علم لدنی و تصفیه باطن است و آمادگى بهرهمندى از فیوضات ربّانى از طریق سرچشمههاى معرفت، یعنى انبیا و اولیا<ref>ر.ک: مقدمه چاپ اول (مقدمه مصحح)، ص9-10</ref>. | |||
در مقدمه نویسنده، طرح کلى مباحث رساله ذکر شده است و چنین عنوان | در مصباح اول، نویسنده خداجویان را در دو گروه منحصر کرده است: یکى اصحاب بحث که میخواهند از طریق استدلال به حق برسند؛ به نظر مصنّف، این گروه چون از نور وحى بهره نمى‌گیرند، راه به جایى نخواهند برد و به حیرت خواهند رسید. گروه دوم، اصحاب کشف، مثل عرفا و حکماى اشراقى که اینان نه از راه بحث و استدلال عقلى، بلکه به عیان و مشاهده حضورى، به حق، آگاهى می‌یابند؛ به نظر مصنّف، این گروه نیز به حیرت می‌رسند، امّا حیرت دو گونه است: یکى حیرت ناپسند، مثل حیرت اهل بحث که بر اثر ناتوانى عقل، در تشخیص حق و تعارض ادله، سرگردان مىشوند و دیگرى حیرت پسندیده که بر اثر تجلّیات و بارقههاى پیاپى الهى و مشاهده حضرت کبریایى حاصل مىشود، مثل کسى که در میان روشنایى شدید قرار گرفته باشد که از شدت نور راه به جایى نمی‌برد که این هم سرگردانى است، امّا نه چون سرگردانى در تاریکى<ref>ر.ک: متن کتاب، ص27-28، پاورقی 5</ref>. | ||
در مصباح اول، نویسنده خداجویان را در دو گروه منحصر کرده است: یکى اصحاب بحث که میخواهند از طریق استدلال به حق برسند؛ به نظر مصنّف، این گروه چون از نور وحى بهره نمى‌گیرند، راه به جایى نخواهند برد و به حیرت خواهند رسید. گروه دوم، اصحاب کشف، مثل عرفا و حکماى اشراقى که اینان نه از راه بحث و استدلال عقلى، بلکه به عیان و مشاهده حضورى، به حق، آگاهى می‌یابند؛ به نظر مصنّف، این گروه نیز به حیرت | |||
نویسنده سرانجام در همین مصباح به بحث وحدت وجود پرداخته و بر طبق مذاق عرفانی آن را بیان کرده و کوشیده است وحدت شخصی وجود را با مطالبی تأیید و تثبیت کند. او از جمله به ابیاتی از شاعران متوسل شده است که: | نویسنده سرانجام در همین مصباح به بحث وحدت وجود پرداخته و بر طبق مذاق عرفانی آن را بیان کرده و کوشیده است وحدت شخصی وجود را با مطالبی تأیید و تثبیت کند. او از جمله به ابیاتی از شاعران متوسل شده است که: | ||
«کس هست که عقل گویدى: «او»، جز تو | «کس هست که عقل گویدى: «او»، جز تو | ||
| خط ۵۳: | خط ۴۴: | ||
«من از تو چه گویم و چه نتوانم گفت | «من از تو چه گویم و چه نتوانم گفت | ||
میگوى و همى شنو، تویى، کو جز تو»<ref>ر.ک: همان، ص40</ref>. | میگوى و همى شنو، تویى، کو جز تو»<ref>ر.ک: همان، ص40</ref>. | ||
در اولین لامع از مصباح دوم، حقیقت ولایت بیان شده است که پایان عالَم عقل، آغاز طور ولایت است و آن نوری از عالَم ملکوت است و بر کسی اشراق می‌شود که با پیروی از حضرت محمد مصطفی(ص)، آینه عقل را از ظلمات طبیعت پاک کرده باشد...<ref>ر.ک: همان، ص69</ref>. | |||
در اولین لامع از مصباح دوم، حقیقت ولایت بیان شده است که پایان عالَم عقل، آغاز طور ولایت است و آن نوری از عالَم ملکوت است و بر کسی اشراق می‌شود که با پیروی از حضرت محمد مصطفی(ص)، آینه عقل را از ظلمات طبیعت پاک کرده باشد... <ref>ر.ک: همان، ص69</ref>. | در دومین لامع از مصباح دوم، درباره حقیقت نبوت و نسبت آن با ولایت آمده است که نهایت طور ولایت، بدایت طور نبوت است؛ پس هر علمی از انواع علوم مکاشفات که ولی دارد، برای نبىّ هم حاصل است، ولی عکس قضیه درست نیست و وظیفه صاحب ولایت در اذواق طور نبوت، ایمان به غیب است...<ref>ر.ک: همان، ص81</ref>. | ||
لامع اول از مصباح سوم، در معرفت حقیقت دنیا و فوائد و آفات آن است. انسان تا زمانی که در این هیکل جسمانى است و احوالى که بر او عارض مىشود و توجه به لذات و عالم طبیعت دارد، «دنیا» گفته می‌شود. نویسنده مثالی می‌زند و می‌گوید: آنان که فریفته دنیا شده‌اند مانند شخصی است که برای حج سفر کرده است و در میان بیابان به آماده ساختن آب و علف برای مرکب خود مشغول شود و کعبه را که مقصود اصلى است فراموش کند تاآنکه قافله بگذرد و او را در بادیه، جوع و عطش هلاک کند و طعمه حشرات و درندگان شود و خود دنیا از آن جهت که جسم و آب و خاک و... است، مذموم نیست، بلکه تعلق و وابستگی و محبت آدمى به آن نکوهیده است؛ زیرا اگر دنیا را ابزار و وسیله دین‌داری قرار دهد و از آن در جهت رضای الهی بهره بگیرد، در این صورت دنیا وسیله‌ای برای تکامل انسان و پیمودن راه مستقیم است... او سپس هشدار داده است که باید مواظب فریبندگی دنیا باشیم؛ زیرا: | |||
در دومین لامع از مصباح دوم، درباره حقیقت نبوت و نسبت آن با ولایت آمده است که نهایت طور ولایت، بدایت طور نبوت است؛ پس هر علمی از انواع علوم مکاشفات که ولی دارد، برای نبىّ هم حاصل است، ولی عکس قضیه درست نیست و وظیفه صاحب ولایت در اذواق طور نبوت، ایمان به غیب است... <ref>ر.ک: همان، ص81</ref>. | |||
لامع اول از مصباح سوم، در معرفت حقیقت دنیا و فوائد و آفات آن است. انسان تا زمانی که در این هیکل جسمانى است و احوالى که بر او عارض | |||
«همه اندرز من به تو این است | «همه اندرز من به تو این است | ||
که تو طفلى و خانه رنگین است»<ref>ر.ک: همان، ص93-98</ref>. | که تو طفلى و خانه رنگین است»<ref>ر.ک: همان، ص93-98</ref>. | ||
در دومین لامع از مصباح سوم، نویسنده به احوال آخرت و بقاى روح انسانى پرداخته است. همگی پیامبران و اولیا و حکما و علما بر این متفقند و همه کتب آسمانی این مطلب را بیان کرده‌اند که حقیقت آدمى که آن را «روح الهى» و «لطیفه ربانى» و «نفس ناطقه» خوانند، با عارض شدن مرگ طبیعى، معدوم نمی‌شود؛ زیرا او را برای بقاى ابد آفریدهاند و عاقبت او، یا سعادت ابد خواهد بود و یا شقاوت سرمد... و چون معلوم گردید که روح، یکى است و نشآت و مظاهر او بسیار، باید دانست که ارواح انسانى را بعد از موطن «ألست» نشآت و مواطن بسیار است؛ بعضى از آن به ارواح سعدا مخصوص است و بعضى سعدا و اشقیا در آن مشترکند. اوّل نشأت حسى است که آن را «دنیا» مى‌خوانند - و هي التي نحن فيه الآن - و حکم این نشأت از زمان ولادت بود تا وقت مرگ. دوم نشأت برزخ است و حکم آن نشأت از زمان مفارقت بود تا وقت حشر... و سوم، نشأت حشر است و این نشأت، نشأتى است عنصرى شبیه به نشأت دنیا<ref>ر.ک: همان، ص101-105</ref>. | |||
در دومین لامع از مصباح سوم، نویسنده به احوال آخرت و بقاى روح انسانى پرداخته است. همگی پیامبران و اولیا و حکما و علما بر این متفقند و همه کتب آسمانی این مطلب را بیان کرده‌اند که حقیقت آدمى که آن را «روح الهى» و «لطیفه ربانى» و «نفس ناطقه» خوانند، با عارض شدن مرگ طبیعى، معدوم نمی‌شود؛ زیرا او را | در خاتمه کتاب، بر این نکته تأکید شده است که خدای تعالی انسان را برای هدفى بزرگ آفریده و پیروی از هوا و هوس برخلاف این غایت متعالی است و فقط با صفت عدالت می‌توان به این چنین هدفی رسید و خُلق عدالت عبارت است از مجموع «عفت» و «شجاعت» و «حکمت» و صفت عدالت آنگاه حاصل می‌شود که انسان محبت دنیا و متعلقات آن را از دل بیرون کند<ref>ر.ک: همان، ص115</ref>. | ||
در خاتمه کتاب، بر این نکته تأکید شده است که خدای تعالی انسان را | |||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
مصحح، | مصحح، برای بخشى از مطالب این کتاب پاورقى‌هایی نوشته است. در این تعلیقات، آدرس آیات و روایات و برخی از نسخه‌بدل‌ها آمده و بعضی از لغات شرح شده و در مواردی نیز انتقادهایی مطرح شده است. | ||
فهرست مطالب، در آغاز کتاب و فهرست مآخذ و منابع و نمایه‌ها (شامل آیات، احادیث، اشعار فارسی، اشعار عربی و اعلام و اصطلاحات و کتاب‌ها)، در پایان آن ذکر شده است. | فهرست مطالب، در آغاز کتاب و فهرست مآخذ و منابع و نمایه‌ها (شامل آیات، احادیث، اشعار فارسی، اشعار عربی و اعلام و اصطلاحات و کتاب‌ها)، در پایان آن ذکر شده است. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references/> | <references /> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
مقدمه و متن کتاب. | مقدمه و متن کتاب. | ||
==وابسته‌ها== | |||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[غيث المواهب العلية في شرح الحكم العطائية]] | |||
[[شرح فصوص الحكم لابن عربي (بالی‌زاده حنفی)]] | |||
[[تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي]] | |||
[[مجموعة رسائل ابن عربی]] | |||
[[زبدة الحقایق]] | |||
[[المقدمات من كتاب نص النصوص في شرح فصوص الحكم]] | |||
[[مجموعه رسائل و مصنفات]] | |||
[[انوار الحقيقة و اطوار الطريق و اسرار الشريعة]] | |||
[[مرموزات اسدی در مزمورات داودی]] | |||
[[المصباح في التصوف (جديد)]] | |||
[[ترجمه و متن مرآة العارفين و مظهر الكاملين في ملتمس زبدة العابدين]] | |||
[[رساله حق الیقین]] | |||
[[ساحت ربوبی]] | |||
[[زبدة الحقایق]] | |||
[[مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی]] | |||
[[مقالات شمس تبریزی]] | |||
[[مجموعه رسائل عوارف المعارف]] | |||
[[لوائح الحق و لوامع العشق]] | |||
[[زبدة الحقایق]] | |||
[[عنقا مغرب في ختم الأولياء و شمس المغرب]] | |||
[[شرح فصوص الحكم (ابن تركه)]] | |||
[[ترجمه و شرح مصباح الانس(ناییجی)]] | |||
[[المقدمات من كتاب نص النصوص في شرح فصوص الحكم]] | |||
[[رسائل دهدار]] | |||
[[شرح فصوص الحكم (خوارزمی)]] | |||
[[منارات السائرين إلی حضرة الله جل جلاله و مقامات الطائرين]] | |||
[[معارف؛ مجموعه مواعظ و سخنان سلطان العلما بهاءالدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاءولد]] | |||
[[المصباح في التصوف (جديد)]] | |||
[[جامع الأسرار و منبع الأنوار]] | |||
[[مجموعه رسائل عوارف المعارف]] | |||
[[شرح فصوص الحكم ابن عربي (قاساني)]] | |||
[[لوامع و لوایح در شرح قصیده خمریه ابن فارض و در بیان معارف و معانی عرفانی (سه رساله در تصوف)]] | |||
[[مرصاد العباد]] | |||
[[شرح فصوص الحكم داود القيصري (حسن‌زاده آملی)]] | |||
[[مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی]] | |||
[[شرح فصوص الحكم ابن عربی (پارسا)]] | |||
[[ | |||
[[المصباح في التصوف (جديد)]] | |||
[[شرح فصوص الحكم داود القيصري (حسن‌زاده آملی)]] | |||
[[ممد الهمم در شرح فصوص الحكم]] | |||
[[فصوص الحكم (تعليقات ابوالعلاء عفيفي)]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
| خط ۹۲: | خط ۱۵۳: | ||
[[رده:آثار کلی تصوف و عرفان قرن 7 – 10]] | [[رده:آثار کلی تصوف و عرفان قرن 7 – 10]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۳۵
| آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق (نویسنده) حبیبی، نجفقلی (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | تبصره المبتدي و تذکره المنتهي |
| ناشر | بخشايش |
| مکان نشر | ایران - قم |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-7090-59-5 |
| موضوع | خدا شناسی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 283 /ص4ت2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
آفاق معرفت (تبصرة المبتدي و تذكرة المنتهي)، اثر ابوالمعالى محمد بن اسحاق قونوى، معروف به صدرالدین قونوى (قونیوی) (607-673ق) -به زبان فارسی است که با بیان عرفانى با استفاده از آیات و روایات و اشعار فارسی و عربى و گفتهها و ذوقیات عارفان بزرگ درباره عرفان نظری و مباحث مهمی چون معرفت آفریدگار و نبوت و ولایت و معاد نوشته شده است.[۱]. کتاب، توسط نجفقلی حبیبی، تصحیح و مقدمه‌نویسی شده است. این رساله از لحاظ زبان فارسی قطعا یکى از متون معتبر و مهم ادبیات عرفانى است و ارزش ادبى آن کمتر از آثار فارسی شیخ اشراق و یا عین‌القضات همدانى نیست. شاید عراقى، رساله اللمعات را به پیروى این رساله استادش نوشته باشد[۲]. ملاصدرا در مفاتيح الغيب بدون ذکر نام این کتاب و نام مؤلف، بلکه با تعبیر «بعضى از عرفا» از این رساله مطالبى را نقل کرده است که در جاى خود در پاورقی ذکر شده است و این موضوع بر اعتبار علمى رساله گواه قابل استنادى است.[۳].
ساختار
این کتاب از دو مقدمه از مصحح (مقدمه چاپ دوم و مقدمه چاپ اول)، یک مقدمه از نویسنده، سه مصباح و یک خاتمه، تشکیل شده است. مصباح اوّل، سه لامع دارد، مصباح دوم، دو لامع و مصباح سوم نیز دو لامع. نویسنده در اغلب موارد، عبارات را به‌صورت خطابى آورده و درباره مباحث توضیح کافی نداده و چنین عذر آورده که این نوع علم در قالب کلمات نمى‌گنجد و غرض بزرگان از گفتن و نوشتن این علم تنها تنبیه و تشویق بوده است.[۴]. از نکات قابل توجه این اثر، نقل اشعار بسیارى از سنائى متوفى 535 هجری (اعم از حديقة الحقيقة و دیوان او)، بیتى از ابن فارض متوفى 632 هجری و اشعارى از فریدالدین عطار (کشته شده به احتمال در 627 هجری) و نیز فخرالدین عراقى که از شاگردان مورد توجه قونوى بوده، است.[۵].
گزارش محتوا
مصحح، نکته‌ای تأمل‌برانگیز را درباره این اثر آشکارا بیان کرده است: در این رساله نیز، مثل دیگر آثار عرفا، جملاتى به‌عنوان احادیث آمده است که خواننده نباید انتظار داشته باشد که برای همه آنها سندى بیابد؛ زیرا اینها یا احادیث موضوعه است و یا اصولا سخنان صوفیانه است که به‌صورت مقبولات عام عرفا رنگ حدیث یافته، ولی حدیث نیست. کوشش بسیار به کار رفته است تا آنچه آورده مىشود با شرع مقدس سازگار باشد و یقینا در تمامى موارد چنین توفیقى حاصل نشده است. گاهگاه اشاراتى به حکمت استدلالى مىشود و مقایسهاى صورت میگیرد، امّا نه به‌منظور سازش دادن بین حکمت بحثى و حکمت ذوقى، بلکه برای نشان دادن ضعف حکمت استدلالى[۶]. در مقدمه نویسنده، طرح کلى مباحث رساله ذکر شده است و چنین عنوان مىشود که مراد آفریدگار از ایجاد عالَم، اهل معرفت بوده است و بعد در مصباح اول، انواع معرفت‌ها طرح مىشود که عبارت است از: معرفت ذات حق یا غیب هویت که اشرف و اغمض علوم مکاشفات است، معرفت اسماء و صفات، معرفت افعال اعم از خلق و امر که شامل ملک (اجسام) و ملکوت (ارواح) است، معرفت اهل ملکوت اعلى و اسفل، معرفت شیاطین و جن، معرفت عوالم تابع ارواح و اجسام، معرفت عوالم واسطه میان ارواح و اجسام، معرفت طور ولایت و نبوت، وحى و الهام و وسوسه، سرّ قدر، دنیا، آخرت، عالم برزخ، اسرار قیامت، حشر و نشر و صراط و میزان و بهشت و دوزخ، که این همه از علوم مکاشفه است و اطلاع بر آنها بر عارف ضرورى است و... با علم استدلالى نمىتوان به حقیقت این مطالب دست یافت و راه آگاهى، علم لدنی و تصفیه باطن است و آمادگى بهرهمندى از فیوضات ربّانى از طریق سرچشمههاى معرفت، یعنى انبیا و اولیا[۷]. در مصباح اول، نویسنده خداجویان را در دو گروه منحصر کرده است: یکى اصحاب بحث که میخواهند از طریق استدلال به حق برسند؛ به نظر مصنّف، این گروه چون از نور وحى بهره نمى‌گیرند، راه به جایى نخواهند برد و به حیرت خواهند رسید. گروه دوم، اصحاب کشف، مثل عرفا و حکماى اشراقى که اینان نه از راه بحث و استدلال عقلى، بلکه به عیان و مشاهده حضورى، به حق، آگاهى می‌یابند؛ به نظر مصنّف، این گروه نیز به حیرت می‌رسند، امّا حیرت دو گونه است: یکى حیرت ناپسند، مثل حیرت اهل بحث که بر اثر ناتوانى عقل، در تشخیص حق و تعارض ادله، سرگردان مىشوند و دیگرى حیرت پسندیده که بر اثر تجلّیات و بارقههاى پیاپى الهى و مشاهده حضرت کبریایى حاصل مىشود، مثل کسى که در میان روشنایى شدید قرار گرفته باشد که از شدت نور راه به جایى نمی‌برد که این هم سرگردانى است، امّا نه چون سرگردانى در تاریکى[۸]. نویسنده سرانجام در همین مصباح به بحث وحدت وجود پرداخته و بر طبق مذاق عرفانی آن را بیان کرده و کوشیده است وحدت شخصی وجود را با مطالبی تأیید و تثبیت کند. او از جمله به ابیاتی از شاعران متوسل شده است که: «کس هست که عقل گویدى: «او»، جز تو یا کس دارد هستى و نیرو، جز تو»؛ «من از تو چه گویم و چه نتوانم گفت میگوى و همى شنو، تویى، کو جز تو»[۹]. در اولین لامع از مصباح دوم، حقیقت ولایت بیان شده است که پایان عالَم عقل، آغاز طور ولایت است و آن نوری از عالَم ملکوت است و بر کسی اشراق می‌شود که با پیروی از حضرت محمد مصطفی(ص)، آینه عقل را از ظلمات طبیعت پاک کرده باشد...[۱۰]. در دومین لامع از مصباح دوم، درباره حقیقت نبوت و نسبت آن با ولایت آمده است که نهایت طور ولایت، بدایت طور نبوت است؛ پس هر علمی از انواع علوم مکاشفات که ولی دارد، برای نبىّ هم حاصل است، ولی عکس قضیه درست نیست و وظیفه صاحب ولایت در اذواق طور نبوت، ایمان به غیب است...[۱۱]. لامع اول از مصباح سوم، در معرفت حقیقت دنیا و فوائد و آفات آن است. انسان تا زمانی که در این هیکل جسمانى است و احوالى که بر او عارض مىشود و توجه به لذات و عالم طبیعت دارد، «دنیا» گفته می‌شود. نویسنده مثالی می‌زند و می‌گوید: آنان که فریفته دنیا شده‌اند مانند شخصی است که برای حج سفر کرده است و در میان بیابان به آماده ساختن آب و علف برای مرکب خود مشغول شود و کعبه را که مقصود اصلى است فراموش کند تاآنکه قافله بگذرد و او را در بادیه، جوع و عطش هلاک کند و طعمه حشرات و درندگان شود و خود دنیا از آن جهت که جسم و آب و خاک و... است، مذموم نیست، بلکه تعلق و وابستگی و محبت آدمى به آن نکوهیده است؛ زیرا اگر دنیا را ابزار و وسیله دین‌داری قرار دهد و از آن در جهت رضای الهی بهره بگیرد، در این صورت دنیا وسیله‌ای برای تکامل انسان و پیمودن راه مستقیم است... او سپس هشدار داده است که باید مواظب فریبندگی دنیا باشیم؛ زیرا: «همه اندرز من به تو این است که تو طفلى و خانه رنگین است»[۱۲]. در دومین لامع از مصباح سوم، نویسنده به احوال آخرت و بقاى روح انسانى پرداخته است. همگی پیامبران و اولیا و حکما و علما بر این متفقند و همه کتب آسمانی این مطلب را بیان کرده‌اند که حقیقت آدمى که آن را «روح الهى» و «لطیفه ربانى» و «نفس ناطقه» خوانند، با عارض شدن مرگ طبیعى، معدوم نمی‌شود؛ زیرا او را برای بقاى ابد آفریدهاند و عاقبت او، یا سعادت ابد خواهد بود و یا شقاوت سرمد... و چون معلوم گردید که روح، یکى است و نشآت و مظاهر او بسیار، باید دانست که ارواح انسانى را بعد از موطن «ألست» نشآت و مواطن بسیار است؛ بعضى از آن به ارواح سعدا مخصوص است و بعضى سعدا و اشقیا در آن مشترکند. اوّل نشأت حسى است که آن را «دنیا» مى‌خوانند - و هي التي نحن فيه الآن - و حکم این نشأت از زمان ولادت بود تا وقت مرگ. دوم نشأت برزخ است و حکم آن نشأت از زمان مفارقت بود تا وقت حشر... و سوم، نشأت حشر است و این نشأت، نشأتى است عنصرى شبیه به نشأت دنیا[۱۳]. در خاتمه کتاب، بر این نکته تأکید شده است که خدای تعالی انسان را برای هدفى بزرگ آفریده و پیروی از هوا و هوس برخلاف این غایت متعالی است و فقط با صفت عدالت می‌توان به این چنین هدفی رسید و خُلق عدالت عبارت است از مجموع «عفت» و «شجاعت» و «حکمت» و صفت عدالت آنگاه حاصل می‌شود که انسان محبت دنیا و متعلقات آن را از دل بیرون کند[۱۴].
وضعیت کتاب
مصحح، برای بخشى از مطالب این کتاب پاورقى‌هایی نوشته است. در این تعلیقات، آدرس آیات و روایات و برخی از نسخه‌بدل‌ها آمده و بعضی از لغات شرح شده و در مواردی نیز انتقادهایی مطرح شده است. فهرست مطالب، در آغاز کتاب و فهرست مآخذ و منابع و نمایه‌ها (شامل آیات، احادیث، اشعار فارسی، اشعار عربی و اعلام و اصطلاحات و کتاب‌ها)، در پایان آن ذکر شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه چاپ اول (مقدمه مصحح)، ص8
- ↑ ر.ک: مقدمه چاپ دوم (مقدمه مصحح)، ص3
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: مقدمه چاپ اول (مقدمه مصحح)، ص8-9
- ↑ ر.ک: مقدمه چاپ دوم (مقدمه مصحح)، ص3
- ↑ ر.ک: مقدمه چاپ اول (مقدمه مصحح)، ص9
- ↑ ر.ک: مقدمه چاپ اول (مقدمه مصحح)، ص9-10
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص27-28، پاورقی 5
- ↑ ر.ک: همان، ص40
- ↑ ر.ک: همان، ص69
- ↑ ر.ک: همان، ص81
- ↑ ر.ک: همان، ص93-98
- ↑ ر.ک: همان، ص101-105
- ↑ ر.ک: همان، ص115
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.
وابسته‌ها
غيث المواهب العلية في شرح الحكم العطائية
شرح فصوص الحكم لابن عربي (بالی‌زاده حنفی)
المقدمات من كتاب نص النصوص في شرح فصوص الحكم
انوار الحقيقة و اطوار الطريق و اسرار الشريعة
ترجمه و متن مرآة العارفين و مظهر الكاملين في ملتمس زبدة العابدين
مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی
عنقا مغرب في ختم الأولياء و شمس المغرب
ترجمه و شرح مصباح الانس(ناییجی)
المقدمات من كتاب نص النصوص في شرح فصوص الحكم
منارات السائرين إلی حضرة الله جل جلاله و مقامات الطائرين
معارف؛ مجموعه مواعظ و سخنان سلطان العلما بهاءالدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاءولد
شرح فصوص الحكم ابن عربي (قاساني)
لوامع و لوایح در شرح قصیده خمریه ابن فارض و در بیان معارف و معانی عرفانی (سه رساله در تصوف)
شرح فصوص الحكم داود القيصري (حسن‌زاده آملی)
مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی
شرح فصوص الحكم ابن عربی (پارسا)