آشنایی با کتب رجالی شیعه: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (ویرایش Hbaghizadeh@noornet.net (بحث) به آخرین تغییری که A-esmaili@noornet.net انجام داده بود وا...)
    جز (جایگزینی متن - 'شیعه (ابهام زدایی)' به 'شیعه (ابهام‌زدایی)')
     
    (۵۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR19678J1.jpg|بندانگشتی|‏آشنایی با کتب رجالی شیعه]]
    | تصویر =NUR19678J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =‏آشنایی با کتب رجالی شیعه
    |+ |
    | عنوان‌های دیگر =
    |-
    | پدیدآوران =
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|‏آشنایی با کتب رجالی شیعه
    [[رحمان ستایش، محمدکاظم]] (نویسنده)
    |-
    | زبان =فارسی
    |نام‌های دیگر کتاب
    | کد کنگره =‏BP‎‏ ‎‏115‎‏ ‎‏/‎‏ر‎‏3‎‏آ‎‏5*
    |data-type='otherBookNames'|
    | موضوع =
    |-
    حدیث - علم الرجال - تاریخ و نقد
    |پدیدآورندگان
    |data-type='authors'|[[رحمان ستایش، محمدکاظم]] (نويسنده)
    |-
    |زبان  
    |data-type='language'|فارسی
    |-
    |کد کنگره  
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏BP‎‏ ‎‏115‎‏ ‎‏/‎‏ر‎‏3‎‏آ‎‏5*
    |-
    |موضوع  
    |data-type='subject'|حدیث - علم الرجال - تاریخ و نقد
     
    حدیث - علم الرجال - سرگذشت‌نامه
    حدیث - علم الرجال - سرگذشت‌نامه
     
    حدیث - علم الرجال - کتاب‌شناسی
    حدیث - علم الرجال - کتاب‎شناسی
    | ناشر =
    |-
    سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقيق و توسعه علوم انسانی
    |ناشر  
    | مکان نشر =تهران - ایران
    |data-type='publisher'|سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقيق و توسعه علوم انسانی
    | سال نشر =1385 ش  
    |-
    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE19678AUTOMATIONCODE
    |مکان نشر  
    | چاپ =1
    |data-type='publishPlace'|تهران - ایران
    | شابک =964-530-088-6
    |-
    | تعداد جلد =1
    |سال نشر  
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =19678
    |data-type='publishYear'| 1385 هـ.ش  
    | کتابخوان همراه نور =19678
    |-class='articleCode'
    | کد پدیدآور =
    |کد اتوماسیون
    | پس از =
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE19678AUTOMATIONCODE
    | پیش از =
    |}
    }}
    </div>
    {{کاربردهای دیگر| شیعه (ابهام‌زدایی)}}
     
     
    == معرفى اجمالى ==
     
     
    '''آشنايى با كتب رجالى شيعه''' اثر [[محمدكاظم رحمان ستايش]]، به معرفى مهترين كتب رجالى شيعه و مؤلفان آن پرداخته است.
    '''آشنايى با كتب رجالى شيعه''' اثر [[محمدكاظم رحمان ستايش]]، به معرفى مهترين كتب رجالى شيعه و مؤلفان آن پرداخته است.
    اين کتاب به زبان فارسی برای دانشجویان رشته علوم حديث در مقطع كارشناسى، به عنوان منبع اصلى درس «كتب رجالى شيعه» تدوین شده و نویسنده در سال 1385ش بر آن مقدمه نوشته است.


    اين کتاب به زبان فارسى براى دانشجويان رشته علوم حديث در مقطع كارشناسى، به عنوان منبع اصلى درس «كتب رجالى شيعه» تدوين شده و نويسنده در سال 1385ش بر آن مقدمه نوشته است.
    ==ساختار==
     
    کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در چهار فصل تنظيم شده است.
    == ساختار ==
    نویسنده در ابتدا، ضمن اشاره به ضرورت آشنايى با كتب رجالى و رابطه علم رجال و كتب رجالى، به تقسيم‌بندى نگاشته‌هاى رجالى و بيان تاريخچه تأليفاتى كه در این زمینه، نگارش يافته‌اند پرداخته و سپس اصول اولیه و ثانویه رجالى را مورد بحث و بررسى قرار داده است. در پایان نيز به معرفى مهمترين جوامع رجالى و كتب تحقيقى رجالى پرداخته است.
     
     
    کتاب با مقدمه نويسنده آغاز و مطالب در چهار فصل تنظيم شده است.
     
    نويسنده در ابتدا، ضمن اشاره به ضرورت آشنايى با كتب رجالى و رابطه علم رجال و كتب رجالى، به تقسيم‌بندى نگاشته‌هاى رجالى و بيان تاريخچه تأليفاتى كه در اين زمينه، نگارش يافته‌اند پرداخته و سپس اصول اوليه و ثانويه رجالى را مورد بحث و بررسى قرار داده است. در پايان نيز به معرفى مهمترين جوامع رجالى و كتب تحقيقى رجالى پرداخته است.
     
    == گزارش محتوا ==
     
     
    نويسنده در مقدمه، به اهميت علم رجال يا دانش راوى‌شناسى اشاره كرده و بيان مى‌دارد كه شناخت منابع اطلاعاتى كه راويان را به ما مى‌شناساند در واقع شناخت اسناد و مدارك علمى است كه بايد تجزيه و تحليل شود؛ چراكه حب و بغض‌ها، غرض‌ورزى‌ها و برداشت‌هاى شخصى در اين تجزيه و تحليل‌ها بايد از واقعيات جدا شده و بالاخره شناختى علمى و دقيق از هويت راوى و از ميزان اعتماد به او براى ما حاصل شود.<ref>مقدمه، ص1</ref>


    ==گزارش محتوا==
    نویسنده در مقدمه، به اهمیت علم رجال يا دانش راوى‌شناسى اشاره كرده و بيان مى‌دارد كه شناخت منابع اطلاعاتى كه راویان را به ما مى‌شناساند در واقع شناخت اسناد و مدارک علمى است كه بايد تجزيه و تحليل شود؛ چراكه حب و بغض‌ها، غرض‌ورزى‌ها و برداشت‌هاى شخصى در این تجزيه و تحليل‌ها بايد از واقعيات جدا شده و بالاخره شناختى علمى و دقيق از هویت راوى و از میزان اعتماد به او برای ما حاصل شود.<ref>مقدمه، ص1</ref>
    درآمد شامل چهار بخش كلى به شرح زير مى‌باشد:
    درآمد شامل چهار بخش كلى به شرح زير مى‌باشد:
     
    الف) ضرورت آشنايى با كتب رجالى: نویسنده معتقد است با گذر زمان، راهیابى احاديث نادرست و مجعول عرضه استفاده مطلق و بى‌دغدغه از حديث را تنگ ساخت و محدثين را بر آن داشت كه راه‌هایى برای دستيابى به احاديث صحيح جستجو كنند. در عصر اصحاب ائمه(ع)، این شناخت با آشنايى بى‌واسطه و با واسطه با راوى پديد مى‌آمد، اما در عصر حاضر، از آنجا كه مرسوم‌ترين طريق شناخت راویان حديث، شيوه شناخت راویان از طريق كتب و منابع مكتوب است، لذا شناخت منابع رجالى، شيوه نگارش و اطلاعات موجود در هر یک از آن‌ها، نقش ابزارى مهمى در بازشناسى راویان پيدا كرده و یک محدث برای داورى در مورد وضعيت یک حديث، چاره‌اى جز آشنايى با این كتب و مراجعه و استفاده از آن‌ها ندارد.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص3- 4</ref>
    الف) ضرورت آشنايى با كتب رجالى: نويسنده معتقد است با گذر زمان، راهيابى احاديث نادرست و مجعول عرضه استفاده مطلق و بى‌دغدغه از حديث را تنگ ساخت و محدثين را بر آن داشت كه راه‌هايى براى دستيابى به احاديث صحيح جستجو كنند. در عصر اصحاب ائمه(ع)، اين شناخت با آشنايى بى‌واسطه و با واسطه با راوى پديد مى‌آمد، اما در عصر حاضر، از آنجا كه مرسوم‌ترين طريق شناخت راويان حديث، شيوه شناخت راويان از طريق كتب و منابع مكتوب است، لذا شناخت منابع رجالى، شيوه نگارش و اطلاعات موجود در هر يك از آن‌ها، نقش ابزارى مهمى در بازشناسى راويان پيدا كرده و يك محدث براى داورى در مورد وضعيت يك حديث، چاره‌اى جز آشنايى با اين كتب و مراجعه و استفاده از آن‌ها ندارد.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص3- 4</ref>
    ب) رابطه علم رجال و كتب رجالى: نویسنده نسبت علم راوى‌شناسى و كتب رجالى با یکديگر را شبيه نسبت بين زبان‌هاى مختلف و ادبيات خاص آن‌ها دانسته است.<ref>همان، ص4</ref>
     
    ج) انواع نگاشته‌هاى رجالى: در این بحث، به معرفى مشهورترين شيوه‌هاى تأليف پرداخته كه عبارتند از تأليف بر اساس نام راویان، طبقات، جرح و تعديل، فهرست نگارى و كتب رجالى تحقيقى.<ref>همان، ص6</ref>
    ب) رابطه علم رجال و كتب رجالى: نويسنده نسبت علم راوى‌شناسى و كتب رجالى با يكديگر را شبيه نسبت بين زبان‌هاى مختلف و ادبيات خاص آن‌ها دانسته است.<ref>همان، ص4</ref>
    د) تاريخچه تأليفات رجالى شيعه: [[شيخ آقا بزرگ تهرانى]]، اولین تأليف رجالى شيعه را کتاب «تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنين(ع) الجمل و الصفين و النهروان من الصحابة(رض)» دانسته ولى نویسنده معتقد است [[حسینی طهرانی، محمدحسین|علامه تهرانى]] و برخى ديگر از عالمان کتاب‌شناس، دانش رجال و تراجم را در هم آمیخته‌اند و از اين‌رو این کتاب را كه نوعى کتاب تراجم و شرح حال محسوب مى‌شود، از جمله کتاب‌هاى رجالى، بلكه اولین آن‌ها دانسته‌اند. به نظر نویسنده، نمى‌توان این کتاب را به صورت مستقيم، یک تأليف رجالى كامل دانست.<ref>ر.ک: همان، ص10</ref>
     
    اولین گروه از منابع رجالى كه به دست ما رسيده، «اصول اولیه رجالى» نامیده مى‌شود. این گروه از منابع كه در فصل اول، معرفى شده سه خصوصيت مهم دارد كه آنها را از ديگر منابع رجالى، متمايز مى‌سازد. این ویژگى‌ها عبارتند از:
    ج) انواع نگاشته‌هاى رجالى: در اين بحث، به معرفى مشهورترين شيوه‌هاى تأليف پرداخته كه عبارتند از تأليف بر اساس نام راويان، طبقات، جرح و تعديل، فهرست نگارى و كتب رجالى تحقيقى.<ref>همان، ص6</ref>
    #قدمت: تأليفات رجالى بسيارى تا قرن چهارم و پنجم هجرى، نگاشته شده، اما اكثر آن‌ها به دست ما نرسيده است. نویسنده معتقد است توجه به کتاب‌هایى كه ما آن‌ها را به اصول اولیه رجالى مى‌شناسیم، باعث شده است كه نسخه‌بردارى و تكثير از نسخه‌هاى این کتاب‌ها انجام شده و اقبال نسبت به ديگر کتاب‌هاى رجالى متقدم، كم شود. به نظر وى، جامعيت نسبى و نظم اصول اولیه، آن‌ها را كتب مرجع‌شناسى راویان قرار داد و منابع ناقص يا غيرمنظم قديم‌تر، تحت‌الشعاع آنها قرار گرفت.<ref>ر.ک: همان، ص25</ref>
     
    #اعتبار: به نظر نویسنده شخصيت علمى مؤلفان اصول اولیه رجالى و نيز انتساب صحيح کتاب‌هاى اصول اولیه به مؤلفان آن‌ها، در اصل شمردن این کتاب‌ها تأثير بسزايى دارد.<ref>همان</ref>
    د) تاريخچه تأليفات رجالى شيعه: [[شيخ آقا بزرگ تهرانى]]، اولين تأليف رجالى شيعه را کتاب «تسمية من شهد مع اميرالمؤمنين(ع) الجمل و الصفين و النهروان من الصحابة(رض)» دانسته ولى نويسنده معتقد است [[حسینی طهرانی، محمدحسین|علامه تهرانى]] و برخى ديگر از عالمان کتاب‌شناس، دانش رجال و تراجم را در هم آميخته‌اند و از اين‌رو اين کتاب را كه نوعى کتاب تراجم و شرح حال محسوب مى‌شود، از جمله کتاب‌هاى رجالى، بلكه اولين آن‌ها دانسته‌اند. به نظر نويسنده، نمى‌توان اين کتاب را به صورت مستقيم، يك تأليف رجالى كامل دانست.<ref>ر.ک: همان، ص10</ref>
    #جامعيت: نسبت منابع رجالى قرون دوم و سوم به اصول اولیه، به‌گونه‌اى است كه بسيارى از اطلاعات آن منابع، در اصول اولیه گزارش شده است و به اعتقاد نویسنده از اين‌رو مى‌توان ادعا كرد كه اصول اولیه، داراى جامعيت نسبى است.<ref>همان</ref>
     
    اين اصول عبارتند از: [[رجال برقى]]؛ [[رجال ابن غضايرى]]؛ [[اختيار معرفةالرجال]]؛ [[رجال شيخ طوسى]]؛ [[الفهرست طوسى]] و [[رجال النجاشى]]. هر یک از این منابع، در گفتار مستقلى در این فصل، معرفى شده است.<ref>ر.ک: همان</ref>
    اولين گروه از منابع رجالى كه به دست ما رسيده، «اصول اوليه رجالى» ناميده مى‌شود. اين گروه از منابع كه در فصل اول، معرفى شده سه خصوصيت مهم دارد كه آنها را از ديگر منابع رجالى، متمايز مى‌سازد. اين ويژگى‌ها عبارتند از:
    در فصل دوم، در دو گفتار، به معرفى دو کتاب «[[خلاصةالاقوال]]» [[علامه حلى]] و «[[رجال ابن داود|الرجال]]» [[ابن داوود]] پرداخته شده است. در قرن هشتم هجرى، دو مؤلف فوق كه معاصر یکديگر بودند، بر اساس نيازهایى كه در آن عصر حس كردند، اقدام به تأليف در موضوع دانش رجال كردند. تأليفات رجالى این دوره، مبتنى بر اطلاعات رجالى برگرفته از اصول اولیه و برخى ديگر از منابع مفقود در عصر حاضر، انجام شد. بر این اساس، منابع تأليف شده در این دوره، در بخش دوم از اطلاعاتشان به عنوان مصدر اصلى شناخته مى‌شوند. ویژگى‌هاى مهم این اصول، عبارتند از:
     
    #تأليف در قرون میانى: این ویژگى باعث شده كه اطلاعات برخى منابع، غيرقابل دسترس از طريق این تأليفات به دست ما برسد. برای نمونه منقولات علامه حلى از [[غضایری، حسین بن عبیدالله|ابن غضائرى]]، یکى از مصادر مهم شناخت آراء [[غضایری، حسین بن عبیدالله|ابن غضائرى]] است.<ref>ر. ك: همان، ص147</ref>
    #قدمت: تأليفات رجالى بسيارى تا قرن چهارم و پنجم هجرى، نگاشته شده، اما اكثر آن‌ها به دست ما نرسيده است. نويسنده معتقد است توجه به کتاب‌هايى كه ما آن‌ها را به اصول اوليه رجالى مى‌شناسیم، باعث شده است كه نسخه‌بردارى و تكثير از نسخه‌هاى اين کتاب‌ها انجام شده و اقبال نسبت به ديگر کتاب‌هاى رجالى متقدم، كم شود. به نظر وى، جامعيت نسبى و نظم اصول اوليه، آن‌ها را كتب مرجع‌شناسى راويان قرار داد و منابع ناقص يا غيرمنظم قديم‌تر، تحت‌الشعاع آنها قرار گرفت.<ref>ر.ک: همان، ص25</ref>
    #تنظيم و تدوین جديد: گزارش اطلاعات رجالى به شيوه جديد، بر پايه جرح و تعديل راویان و نيز نظام الفبايى كامل، از ویژگى‌هاى تأليف‌هاى رجالى این دوره است.<ref>همان</ref>
    #اعتبار: به نظر نويسنده شخصيت علمى مؤلفان اصول اوليه رجالى و نيز انتساب صحيح کتاب‌هاى اصول اوليه به مؤلفان آن‌ها، در اصل شمردن اين کتاب‌ها تأثير بسزايى دارد.<ref>همان</ref>
    #مستندسازى جرح و تعديل: مؤلفان این منابع رجالى، با استفاده از شيوه تدوین بر اساس جرح و تعديل و نيز با نقل مستندات رجالى‌شان، جرح و تعديل‌ها را مستند كرده‌اند و از اين‌رو این منابع در مطالعه مبانى جرح و تعديل بسيار مفيدند.<ref>همان</ref>
    #جامعيت: نسبت منابع رجالى قرون دوم و سوم به اصول اوليه، به‌گونه‌اى است كه بسيارى از اطلاعات آن منابع، در اصول اوليه گزارش شده است و به اعتقاد نويسنده از اين‌رو مى‌توان ادعا كرد كه اصول اوليه، داراى جامعيت نسبى است.<ref>همان</ref>
    در فصل سوم، كه به معرفى جوامع رجالى اختصاص يافته، ابتدا شيوه تدوین جوامع رجالى توضيح داده شده و سپس، در شش گفتار، برخى منابع رجالى، به ترتيب اهمیت تاريخى، معرفى شده‌اند.<ref>همان، ص180- 249</ref>
    اين اصول عبارتند از: [[رجال برقى]]؛ [[رجال ابن غضايرى]]؛ [[اختيار معرفةالرجال]]؛ [[رجال شيخ طوسى]]؛ [[الفهرست طوسى]] و [[رجال النجاشى]]. هر يك از اين منابع، در گفتار مستقلى در اين فصل، معرفى شده است.<ref>ر.ک: همان</ref>
    نویسنده شيوه معمول و متداول در تنظيم جوامع رجالى را در پنج بخش زير، خلاصه كرده است:
     
    در فصل دوم، در دو گفتار، به معرفى دو کتاب «[[خلاصةالاقوال]]» [[علامه حلى]] و «[[رجال ابن داود|الرجال]]» [[ابن داوود]] پرداخته شده است. در قرن هشتم هجرى، دو مؤلف فوق كه معاصر يكديگر بودند، بر اساس نيازهايى كه در آن عصر حس كردند، اقدام به تأليف در موضوع دانش رجال كردند. تأليفات رجالى اين دوره، مبتنى بر اطلاعات رجالى برگرفته از اصول اوليه و برخى ديگر از منابع مفقود در عصر حاضر، انجام شد. بر اين اساس، منابع تأليف شده در اين دوره، در بخش دوم از اطلاعاتشان به عنوان مصدر اصلى شناخته مى‌شوند. ويژگى‌هاى مهم اين اصول، عبارتند از:
     
    #تأليف در قرون ميانى: اين ويژگى باعث شده كه اطلاعات برخى منابع، غيرقابل دسترس از طريق اين تأليفات به دست ما برسد. براى نمونه منقولات علامه حلى از [[غضایری، حسین بن عبیدالله|ابن غضائرى]]، يكى از مصادر مهم شناخت آراء [[غضایری، حسین بن عبیدالله|ابن غضائرى]] است.<ref>ر. ك: همان، ص147</ref>
    #تنظيم و تدوين جديد: گزارش اطلاعات رجالى به شيوه جديد، بر پايه جرح و تعديل راويان و نيز نظام الفبايى كامل، از ويژگى‌هاى تأليف‌هاى رجالى اين دوره است.<ref>همان</ref>
    #مستندسازى جرح و تعديل: مؤلفان اين منابع رجالى، با استفاده از شيوه تدوين بر اساس جرح و تعديل و نيز با نقل مستندات رجالى‌شان، جرح و تعديل‌ها را مستند كرده‌اند و از اين‌رو اين منابع در مطالعه مبانى جرح و تعديل بسيار مفيدند.<ref>همان</ref>
     
    در فصل سوم، كه به معرفى جوامع رجالى اختصاص يافته، ابتدا شيوه تدوين جوامع رجالى توضيح داده شده و سپس، در شش گفتار، برخى منابع رجالى، به ترتيب اهميت تاريخى، معرفى شده‌اند.<ref>همان، ص180- 249</ref>
     
    نويسنده شيوه معمول و متداول در تنظيم جوامع رجالى را در پنج بخش زير، خلاصه كرده است:
     
    #مقدمه؛ در بسيارى از جوامع رجالى، در مقدمه کتاب‌ها، به ذكر مبانى رجالى‌اى كه مؤلف آن‌ها پذيرفته يا بايد درباره آن‌ها اظهارنظر كند، پرداخته‌اند.<ref>ر.ک: همان، ص184</ref>
    #مقدمه؛ در بسيارى از جوامع رجالى، در مقدمه کتاب‌ها، به ذكر مبانى رجالى‌اى كه مؤلف آن‌ها پذيرفته يا بايد درباره آن‌ها اظهارنظر كند، پرداخته‌اند.<ref>ر.ک: همان، ص184</ref>
    #باب اسامى راويان؛ بسيارى از راويان، به صورت دقيق با نام و نام پدر و جدشان شناسايى مى‌شوند. نظام الفبايى كامل در هر سه بخش از نام راوى- خودش، پدرش و جدش- در همه اين جوامع مورد توجه قرار گرفته، گاه در تمامى بخش‌هاى نام مثل كنيه‌ها و القاب هم ترتيب الفايى لحاظ شده است. بر اين اساس، القاب هم چينش اسامى گاه مورد توجه قرار مى‌گيرند.<ref>همان</ref>
    #باب اسامى راویان؛ بسيارى از راویان، به صورت دقيق با نام و نام پدر و جدشان شناسايى مى‌شوند. نظام الفبايى كامل در هر سه بخش از نام راوى- خودش، پدرش و جدش- در همه این جوامع مورد توجه قرار گرفته، گاه در تمامى بخش‌هاى نام مثل كنيه‌ها و القاب هم ترتيب الفايى لحاظ شده است. بر این اساس، القاب هم چينش اسامى گاه مورد توجه قرار مى‌گیرند.<ref>همان</ref>
    #باب كنيه‌هاى راويان؛ چنانچه از راوى در اسناد با نام ياد شده باشد در بخش اسامى بايد وى را جستجو كرد، لكن در صورتى كه از كنيه او در اسناد استفاده شده باشد، بايد حال رجالى او را در بخش كنيه‌ها پى جويى نمود.<ref>ر. ك: همان</ref>
    #باب كنيه‌هاى راویان؛ چنانچه از راوى در اسناد با نام ياد شده باشد در بخش اسامى بايد وى را جستجو كرد، لكن در صورتى كه از كنيه او در اسناد استفاده شده باشد، بايد حال رجالى او را در بخش كنيه‌ها پى جویى نمود.<ref>ر. ك: همان</ref>
    #باب القاب راويان؛ در اين باب، كسانى كه به لقب خاصى كه برگرفته از صفت خَلقى يا شغل يا انتساب به قبيله يا شهرى و... هستند، معرفى شوند.<ref>ر. ك: همان</ref>
    #باب القاب راویان؛ در این باب، كسانى كه به لقب خاصى كه برگرفته از صفت خَلقى يا شغل يا انتساب به قبيله يا شهرى و... هستند، معرفى شوند.<ref>ر. ك: همان</ref>
    #خاتمه؛ غالب بلكه همه كتب جوامع رجالى، خاتمه‌هايى دارند كه در آن، فوايد رجالى مربوط به اطلاعات اسناد روايات را ذكر كرده‌اند.<ref>همان، ص186</ref>
    #خاتمه؛ غالب بلكه همه كتب جوامع رجالى، خاتمه‌هایى دارند كه در آن، فوايد رجالى مربوط به اطلاعات اسناد روايات را ذكر كرده‌اند.<ref>همان، ص186</ref>
     
    منابع رجالى معرفى شده در این فصل، به ترتيب، عبارتند از: «[[منهج المقال في تحقيق احوال الرجال]]» (رجال كبير) [[استرآبادی، محمد بن علی|میرزاى استرآبادى]]؛ «[[نقد الرجال]]» [[سيد‌ ‎تفرشى]]؛ «[[جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد|جامع الرواة]]» [[محمد بن علی اردبیلی|اردبيلى]]؛ «[[تنقیح المقال في علم الرجال (رحلي)|تنقيح المقال]]» [[علامه مامقانی|مامقانى]]؛ «[[قاموس الرجال]]» [[علامه شوشتری|شوشترى]] و «[[معجم رجال الحديث]]» [[خویی، ابوالقاسم|آيت‌الله خویى]].<ref>همان، ص187- 239</ref>
    منابع رجالى معرفى شده در اين فصل، به ترتيب، عبارتند از: «[[منهج المقال في تحقيق احوال الرجال]]» (رجال كبير) [[ميرزاى استرآبادى]]؛ «[[نقد الرجال]]» [[سيد تفرشى]]؛ «[[جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد|جامع الرواة]]» [[محمد بن علی اردبیلی|اردبيلى]]؛ «[[تنقيح المقال]]» [[علامه مامقانی|مامقانى]]؛ «[[قاموس الرجال]]» [[علامه شوشتری|شوشترى]] و «[[معجم رجال الحديث]]» [[آيت‌الله خويى]].<ref>همان، ص187- 239</ref>
    نویسنده در آخرين فصل، به معرفى سه سبک مختلف درباره تأليفات تحقيقى در علم رجال پرداخته و در هر نوع، کتاب‌هاى مربوط را شناسايى نموده است. این سه سبک به ترتيب عبارتند از:
     
    #فوايدنگارى: مراد از فوايد، مجموعه اطلاعات و نكات يافت شده در لابه‌لاى اسناد روايات است. برخى از عالمان رجالى، در پى تحقيقات وسيع خود در كتب رجالى و اسناد كتب روايى، به نكات مختلفى برخورده‌اند و آنها را به صورت فوايد رجالى نگاشته‌اند. مصادر و منابع مهمى كه بر این اساس، تأليف شده، عبارت است از: [[جامع المقال]]، [[فوايد وحيد بهبهانى]]، [[رجال السيد بحرالعلوم «المعروف بالفوائد الرجالية»|رجال سيد ‎بحرالعلوم]]، [[عدة الرجال]] و [[بهجة الآمال]].<ref>ر.ک: همان، ص251- 252</ref>
    نويسنده در آخرين فصل، به معرفى سه سبك مختلف درباره تأليفات تحقيقى در علم رجال پرداخته و در هر نوع، کتاب‌هاى مربوط را شناسايى نموده است. اين سه سبك به ترتيب عبارتند از:
    #قواعد نگارى: در مسير تاريخى تدوین كتب رجالى در قرن سيزدهم و چهاردهم هجرى تا عصر حاضر، شاهد تبديل بسيارى از فوايد رجالى به صورت قواعد رسمى رجال و يا تدوین کتاب‌هایى در تبيين علم رجال هستيم. پيش از این دوران، آنچه از علم رجال شناخته مى‌شد، صرفاً مجموعه نام راویان و شرح حال آنان همراه با برخى فوايد رجالى بود. اما در این دوران به‌صورت منظم و منسجم كليات علم رجال و ضوابط و قواعد رجالى به‌صورت دقيق تشريح شده و به بيان تعريف رجال، نياز به علم رجال، ضرورت آن، معرفى منابع آن، توثيقات عام و خاص و غير اينها پرداخته شده است. مهم‌ترين منابعى كه اين‌گونه به معرفى و بيان قواعد رجالى پرداختند، عبارتند از: [[توضيح المقال]]، [[نتيجه المقال]]، [[فوائد الرجالية من تنقيح المقال]]، [[سماء المقال]]، [[لب اللباب]] و [[بحوث في علم الرجال]].<ref>ر.ک: همان، ص266</ref>
     
    #تك‌نگارى‌ها: برخى از موضوعات رجالى، به‌صورت خاص مورد توجه و عنايت قرار گرفتند و رساله‌هاى مستقلى درباره آن‌ها نوشته شد؛ مثلاً رساله‌هایى درباره اصحاب اجماع يا لزوم نقد مشيخه يا مشايخ ثقات. همچنان كه در مواردى راویان بحث‌برانگیز موضوع كار قرار گرفتند؛ مثلاً رساله‌هاى مستقل در احوال ابوبصير يا سهل بن زياد يا ابان بن عثمان. در كنار اين‌ها، مسئله تمیيز مشتركات رجالى هم مورد توجه بود. کتاب «[[هداية المحدثين الى طريق المحمدين]]» مشهور به «مشتركات كاظمى» از این نوع است. از آنجا كه این کتاب، کتابى مهم و پركاربرد است، نویسنده به معرفى اجمالى آن پرداخته است.<ref>ر.ک: همان، ص274</ref>
    #فوايدنگارى: مراد از فوايد، مجموعه اطلاعات و نكات يافت شده در لابه‌لاى اسناد روايات است. برخى از عالمان رجالى، در پى تحقيقات وسيع خود در كتب رجالى و اسناد كتب روايى، به نكات مختلفى برخورده‌اند و آنها را به صورت فوايد رجالى نگاشته‌اند. مصادر و منابع مهمى كه بر اين اساس، تأليف شده، عبارت است از: [[جامع المقال]]، [[فوايد وحيد بهبهانى]]، [[رجال سيد بحرالعلوم]]، [[عدة الرجال]] و [[بهجة الآمال]].<ref>ر.ک: همان، ص251- 252</ref>
    صاحب این اثر، همچنين در پایان کتاب و در بخش «پيوست» به معرفى شش نرم‌افزار كه دوتاى از آنها تخصصى رجال شيعه و چهار نرم‌افزاز ديگر با موضوع فقه، حديث و اهل‌بيت(ع) -كه منابع رجالى هم در آنها ذكر شده- پرداخته است.
    #قواعد نگارى: در مسير تاريخى تدوين كتب رجالى در قرن سيزدهم و چهاردهم هجرى تا عصر حاضر، شاهد تبديل بسيارى از فوايد رجالى به صورت قواعد رسمى رجال و يا تدوين کتاب‌هايى در تبيين علم رجال هستيم. پيش از اين دوران، آنچه از علم رجال شناخته مى‌شد، صرفاً مجموعه نام راويان و شرح حال آنان همراه با برخى فوايد رجالى بود. اما در اين دوران به‌صورت منظم و منسجم كليات علم رجال و ضوابط و قواعد رجالى به‌صورت دقيق تشريح شده و به بيان تعريف رجال، نياز به علم رجال، ضرورت آن، معرفى منابع آن، توثيقات عام و خاص و غير اينها پرداخته شده است. مهم‌ترين منابعى كه اين‌گونه به معرفى و بيان قواعد رجالى پرداختند، عبارتند از: [[توضيح المقال]]، [[نتيجه المقال]]، [[فوائد الرجالية من تنقيح المقال]]، [[سماء المقال]]، [[لب اللباب]] و [[بحوث في علم الرجال]].<ref>ر.ک: همان، ص266</ref>
    #تك‌نگارى‌ها: برخى از موضوعات رجالى، به‌صورت خاص مورد توجه و عنايت قرار گرفتند و رساله‌هاى مستقلى درباره آن‌ها نوشته شد؛ مثلاً رساله‌هايى درباره اصحاب اجماع يا لزوم نقد مشيخه يا مشايخ ثقات. همچنان كه در مواردى راويان بحث‌برانگيز موضوع كار قرار گرفتند؛ مثلاً رساله‌هاى مستقل در احوال ابوبصير يا سهل بن زياد يا ابان بن عثمان. در كنار اين‌ها، مسئله تمييز مشتركات رجالى هم مورد توجه بود. کتاب «[[هداية المحدثين الى طريق المحمدين]]» مشهور به «مشتركات كاظمى» از اين نوع است. از آنجا كه اين کتاب، کتابى مهم و پركاربرد است، نويسنده به معرفى اجمالى آن پرداخته است.<ref>ر.ک: همان، ص274</ref>
     
    صاحب اين اثر، همچنين در پايان کتاب و در بخش «پيوست» به معرفى شش نرم‌افزار كه دوتاى از آنها تخصصى رجال شيعه و چهار نرم‌افزاز ديگر با موضوع فقه، حديث و اهل بيت(ع) -كه منابع رجالى هم در آنها ذكر شده- پرداخته است.
     
    == وضعيت کتاب ==
     
     
    فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع مورد استفاده نويسنده، در انتهاى کتاب آمده است.


    ==وضعيت کتاب==
    فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع مورد استفاده نویسنده، در انتهاى کتاب آمده است.
    در پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع، توضيحات مفيدى پيرامون برخى از مطالب متن، ارائه شده است.
    در پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع، توضيحات مفيدى پيرامون برخى از مطالب متن، ارائه شده است.


    ==پانویس==
    <references/>


    ==پانویس ==
    ==منابع مقاله==
    <references />
    == منابع مقاله ==
     
    مقدمه و متن کتاب.
    مقدمه و متن کتاب.


     
    ==وابسته‌ها==
    == پیوندها ==
    {{وابسته‌ها}}
     
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    [[رده:حدیث]]
    [[رده:حدیث]]
    [[رده:طبقات و تراجم محدثین و حفاظ (جمعی)]]
    [[رده:طبقات و تراجم محدثین و حفاظ (جمعی)]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۴ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۲۱:۱۶

    ‏آشنایی با کتب رجالی شیعه
    آشنایی با کتب رجالی شیعه
    پدیدآورانرحمان ستایش، محمدکاظم (نویسنده)
    ناشرسازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقيق و توسعه علوم انسانی
    مکان نشرتهران - ایران
    سال نشر1385 ش
    چاپ1
    شابک‎964-530-088-6
    موضوعحدیث - علم الرجال - تاریخ و نقد

    حدیث - علم الرجال - سرگذشت‌نامه

    حدیث - علم الرجال - کتاب‌شناسی
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏BP‎‏ ‎‏115‎‏ ‎‏/‎‏ر‎‏3‎‏آ‎‏5*
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf
    برای دیگر کاربردها، شیعه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

    آشنايى با كتب رجالى شيعه اثر محمدكاظم رحمان ستايش، به معرفى مهترين كتب رجالى شيعه و مؤلفان آن پرداخته است. اين کتاب به زبان فارسی برای دانشجویان رشته علوم حديث در مقطع كارشناسى، به عنوان منبع اصلى درس «كتب رجالى شيعه» تدوین شده و نویسنده در سال 1385ش بر آن مقدمه نوشته است.

    ساختار

    کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در چهار فصل تنظيم شده است. نویسنده در ابتدا، ضمن اشاره به ضرورت آشنايى با كتب رجالى و رابطه علم رجال و كتب رجالى، به تقسيم‌بندى نگاشته‌هاى رجالى و بيان تاريخچه تأليفاتى كه در این زمینه، نگارش يافته‌اند پرداخته و سپس اصول اولیه و ثانویه رجالى را مورد بحث و بررسى قرار داده است. در پایان نيز به معرفى مهمترين جوامع رجالى و كتب تحقيقى رجالى پرداخته است.

    گزارش محتوا

    نویسنده در مقدمه، به اهمیت علم رجال يا دانش راوى‌شناسى اشاره كرده و بيان مى‌دارد كه شناخت منابع اطلاعاتى كه راویان را به ما مى‌شناساند در واقع شناخت اسناد و مدارک علمى است كه بايد تجزيه و تحليل شود؛ چراكه حب و بغض‌ها، غرض‌ورزى‌ها و برداشت‌هاى شخصى در این تجزيه و تحليل‌ها بايد از واقعيات جدا شده و بالاخره شناختى علمى و دقيق از هویت راوى و از میزان اعتماد به او برای ما حاصل شود.[۱] درآمد شامل چهار بخش كلى به شرح زير مى‌باشد: الف) ضرورت آشنايى با كتب رجالى: نویسنده معتقد است با گذر زمان، راهیابى احاديث نادرست و مجعول عرضه استفاده مطلق و بى‌دغدغه از حديث را تنگ ساخت و محدثين را بر آن داشت كه راه‌هایى برای دستيابى به احاديث صحيح جستجو كنند. در عصر اصحاب ائمه(ع)، این شناخت با آشنايى بى‌واسطه و با واسطه با راوى پديد مى‌آمد، اما در عصر حاضر، از آنجا كه مرسوم‌ترين طريق شناخت راویان حديث، شيوه شناخت راویان از طريق كتب و منابع مكتوب است، لذا شناخت منابع رجالى، شيوه نگارش و اطلاعات موجود در هر یک از آن‌ها، نقش ابزارى مهمى در بازشناسى راویان پيدا كرده و یک محدث برای داورى در مورد وضعيت یک حديث، چاره‌اى جز آشنايى با این كتب و مراجعه و استفاده از آن‌ها ندارد.[۲] ب) رابطه علم رجال و كتب رجالى: نویسنده نسبت علم راوى‌شناسى و كتب رجالى با یکديگر را شبيه نسبت بين زبان‌هاى مختلف و ادبيات خاص آن‌ها دانسته است.[۳] ج) انواع نگاشته‌هاى رجالى: در این بحث، به معرفى مشهورترين شيوه‌هاى تأليف پرداخته كه عبارتند از تأليف بر اساس نام راویان، طبقات، جرح و تعديل، فهرست نگارى و كتب رجالى تحقيقى.[۴] د) تاريخچه تأليفات رجالى شيعه: شيخ آقا بزرگ تهرانى، اولین تأليف رجالى شيعه را کتاب «تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنين(ع) الجمل و الصفين و النهروان من الصحابة(رض)» دانسته ولى نویسنده معتقد است علامه تهرانى و برخى ديگر از عالمان کتاب‌شناس، دانش رجال و تراجم را در هم آمیخته‌اند و از اين‌رو این کتاب را كه نوعى کتاب تراجم و شرح حال محسوب مى‌شود، از جمله کتاب‌هاى رجالى، بلكه اولین آن‌ها دانسته‌اند. به نظر نویسنده، نمى‌توان این کتاب را به صورت مستقيم، یک تأليف رجالى كامل دانست.[۵] اولین گروه از منابع رجالى كه به دست ما رسيده، «اصول اولیه رجالى» نامیده مى‌شود. این گروه از منابع كه در فصل اول، معرفى شده سه خصوصيت مهم دارد كه آنها را از ديگر منابع رجالى، متمايز مى‌سازد. این ویژگى‌ها عبارتند از:

    1. قدمت: تأليفات رجالى بسيارى تا قرن چهارم و پنجم هجرى، نگاشته شده، اما اكثر آن‌ها به دست ما نرسيده است. نویسنده معتقد است توجه به کتاب‌هایى كه ما آن‌ها را به اصول اولیه رجالى مى‌شناسیم، باعث شده است كه نسخه‌بردارى و تكثير از نسخه‌هاى این کتاب‌ها انجام شده و اقبال نسبت به ديگر کتاب‌هاى رجالى متقدم، كم شود. به نظر وى، جامعيت نسبى و نظم اصول اولیه، آن‌ها را كتب مرجع‌شناسى راویان قرار داد و منابع ناقص يا غيرمنظم قديم‌تر، تحت‌الشعاع آنها قرار گرفت.[۶]
    2. اعتبار: به نظر نویسنده شخصيت علمى مؤلفان اصول اولیه رجالى و نيز انتساب صحيح کتاب‌هاى اصول اولیه به مؤلفان آن‌ها، در اصل شمردن این کتاب‌ها تأثير بسزايى دارد.[۷]
    3. جامعيت: نسبت منابع رجالى قرون دوم و سوم به اصول اولیه، به‌گونه‌اى است كه بسيارى از اطلاعات آن منابع، در اصول اولیه گزارش شده است و به اعتقاد نویسنده از اين‌رو مى‌توان ادعا كرد كه اصول اولیه، داراى جامعيت نسبى است.[۸]

    اين اصول عبارتند از: رجال برقى؛ رجال ابن غضايرى؛ اختيار معرفةالرجال؛ رجال شيخ طوسى؛ الفهرست طوسى و رجال النجاشى. هر یک از این منابع، در گفتار مستقلى در این فصل، معرفى شده است.[۹] در فصل دوم، در دو گفتار، به معرفى دو کتاب «خلاصةالاقوال» علامه حلى و «الرجال» ابن داوود پرداخته شده است. در قرن هشتم هجرى، دو مؤلف فوق كه معاصر یکديگر بودند، بر اساس نيازهایى كه در آن عصر حس كردند، اقدام به تأليف در موضوع دانش رجال كردند. تأليفات رجالى این دوره، مبتنى بر اطلاعات رجالى برگرفته از اصول اولیه و برخى ديگر از منابع مفقود در عصر حاضر، انجام شد. بر این اساس، منابع تأليف شده در این دوره، در بخش دوم از اطلاعاتشان به عنوان مصدر اصلى شناخته مى‌شوند. ویژگى‌هاى مهم این اصول، عبارتند از:

    1. تأليف در قرون میانى: این ویژگى باعث شده كه اطلاعات برخى منابع، غيرقابل دسترس از طريق این تأليفات به دست ما برسد. برای نمونه منقولات علامه حلى از ابن غضائرى، یکى از مصادر مهم شناخت آراء ابن غضائرى است.[۱۰]
    2. تنظيم و تدوین جديد: گزارش اطلاعات رجالى به شيوه جديد، بر پايه جرح و تعديل راویان و نيز نظام الفبايى كامل، از ویژگى‌هاى تأليف‌هاى رجالى این دوره است.[۱۱]
    3. مستندسازى جرح و تعديل: مؤلفان این منابع رجالى، با استفاده از شيوه تدوین بر اساس جرح و تعديل و نيز با نقل مستندات رجالى‌شان، جرح و تعديل‌ها را مستند كرده‌اند و از اين‌رو این منابع در مطالعه مبانى جرح و تعديل بسيار مفيدند.[۱۲]

    در فصل سوم، كه به معرفى جوامع رجالى اختصاص يافته، ابتدا شيوه تدوین جوامع رجالى توضيح داده شده و سپس، در شش گفتار، برخى منابع رجالى، به ترتيب اهمیت تاريخى، معرفى شده‌اند.[۱۳] نویسنده شيوه معمول و متداول در تنظيم جوامع رجالى را در پنج بخش زير، خلاصه كرده است:

    1. مقدمه؛ در بسيارى از جوامع رجالى، در مقدمه کتاب‌ها، به ذكر مبانى رجالى‌اى كه مؤلف آن‌ها پذيرفته يا بايد درباره آن‌ها اظهارنظر كند، پرداخته‌اند.[۱۴]
    2. باب اسامى راویان؛ بسيارى از راویان، به صورت دقيق با نام و نام پدر و جدشان شناسايى مى‌شوند. نظام الفبايى كامل در هر سه بخش از نام راوى- خودش، پدرش و جدش- در همه این جوامع مورد توجه قرار گرفته، گاه در تمامى بخش‌هاى نام مثل كنيه‌ها و القاب هم ترتيب الفايى لحاظ شده است. بر این اساس، القاب هم چينش اسامى گاه مورد توجه قرار مى‌گیرند.[۱۵]
    3. باب كنيه‌هاى راویان؛ چنانچه از راوى در اسناد با نام ياد شده باشد در بخش اسامى بايد وى را جستجو كرد، لكن در صورتى كه از كنيه او در اسناد استفاده شده باشد، بايد حال رجالى او را در بخش كنيه‌ها پى جویى نمود.[۱۶]
    4. باب القاب راویان؛ در این باب، كسانى كه به لقب خاصى كه برگرفته از صفت خَلقى يا شغل يا انتساب به قبيله يا شهرى و... هستند، معرفى شوند.[۱۷]
    5. خاتمه؛ غالب بلكه همه كتب جوامع رجالى، خاتمه‌هایى دارند كه در آن، فوايد رجالى مربوط به اطلاعات اسناد روايات را ذكر كرده‌اند.[۱۸]

    منابع رجالى معرفى شده در این فصل، به ترتيب، عبارتند از: «منهج المقال في تحقيق احوال الرجال» (رجال كبير) میرزاى استرآبادى؛ «نقد الرجال» سيد‌ ‎تفرشى؛ «جامع الرواة» اردبيلى؛ «تنقيح المقال» مامقانى؛ «قاموس الرجال» شوشترى و «معجم رجال الحديث» آيت‌الله خویى.[۱۹] نویسنده در آخرين فصل، به معرفى سه سبک مختلف درباره تأليفات تحقيقى در علم رجال پرداخته و در هر نوع، کتاب‌هاى مربوط را شناسايى نموده است. این سه سبک به ترتيب عبارتند از:

    1. فوايدنگارى: مراد از فوايد، مجموعه اطلاعات و نكات يافت شده در لابه‌لاى اسناد روايات است. برخى از عالمان رجالى، در پى تحقيقات وسيع خود در كتب رجالى و اسناد كتب روايى، به نكات مختلفى برخورده‌اند و آنها را به صورت فوايد رجالى نگاشته‌اند. مصادر و منابع مهمى كه بر این اساس، تأليف شده، عبارت است از: جامع المقال، فوايد وحيد بهبهانى، رجال سيد ‎بحرالعلوم، عدة الرجال و بهجة الآمال.[۲۰]
    2. قواعد نگارى: در مسير تاريخى تدوین كتب رجالى در قرن سيزدهم و چهاردهم هجرى تا عصر حاضر، شاهد تبديل بسيارى از فوايد رجالى به صورت قواعد رسمى رجال و يا تدوین کتاب‌هایى در تبيين علم رجال هستيم. پيش از این دوران، آنچه از علم رجال شناخته مى‌شد، صرفاً مجموعه نام راویان و شرح حال آنان همراه با برخى فوايد رجالى بود. اما در این دوران به‌صورت منظم و منسجم كليات علم رجال و ضوابط و قواعد رجالى به‌صورت دقيق تشريح شده و به بيان تعريف رجال، نياز به علم رجال، ضرورت آن، معرفى منابع آن، توثيقات عام و خاص و غير اينها پرداخته شده است. مهم‌ترين منابعى كه اين‌گونه به معرفى و بيان قواعد رجالى پرداختند، عبارتند از: توضيح المقال، نتيجه المقال، فوائد الرجالية من تنقيح المقال، سماء المقال، لب اللباب و بحوث في علم الرجال.[۲۱]
    3. تك‌نگارى‌ها: برخى از موضوعات رجالى، به‌صورت خاص مورد توجه و عنايت قرار گرفتند و رساله‌هاى مستقلى درباره آن‌ها نوشته شد؛ مثلاً رساله‌هایى درباره اصحاب اجماع يا لزوم نقد مشيخه يا مشايخ ثقات. همچنان كه در مواردى راویان بحث‌برانگیز موضوع كار قرار گرفتند؛ مثلاً رساله‌هاى مستقل در احوال ابوبصير يا سهل بن زياد يا ابان بن عثمان. در كنار اين‌ها، مسئله تمیيز مشتركات رجالى هم مورد توجه بود. کتاب «هداية المحدثين الى طريق المحمدين» مشهور به «مشتركات كاظمى» از این نوع است. از آنجا كه این کتاب، کتابى مهم و پركاربرد است، نویسنده به معرفى اجمالى آن پرداخته است.[۲۲]

    صاحب این اثر، همچنين در پایان کتاب و در بخش «پيوست» به معرفى شش نرم‌افزار كه دوتاى از آنها تخصصى رجال شيعه و چهار نرم‌افزاز ديگر با موضوع فقه، حديث و اهل‌بيت(ع) -كه منابع رجالى هم در آنها ذكر شده- پرداخته است.

    وضعيت کتاب

    فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع مورد استفاده نویسنده، در انتهاى کتاب آمده است. در پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع، توضيحات مفيدى پيرامون برخى از مطالب متن، ارائه شده است.

    پانویس

    1. ↑ مقدمه، ص1
    2. ↑ ر.ک: متن کتاب، ص3- 4
    3. ↑ همان، ص4
    4. ↑ همان، ص6
    5. ↑ ر.ک: همان، ص10
    6. ↑ ر.ک: همان، ص25
    7. ↑ همان
    8. ↑ همان
    9. ↑ ر.ک: همان
    10. ↑ ر. ك: همان، ص147
    11. ↑ همان
    12. ↑ همان
    13. ↑ همان، ص180- 249
    14. ↑ ر.ک: همان، ص184
    15. ↑ همان
    16. ↑ ر. ك: همان
    17. ↑ ر. ك: همان
    18. ↑ همان، ص186
    19. ↑ همان، ص187- 239
    20. ↑ ر.ک: همان، ص251- 252
    21. ↑ ر.ک: همان، ص266
    22. ↑ ر.ک: همان، ص274

    منابع مقاله

    مقدمه و متن کتاب.

    وابسته‌ها

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=آشنایی_با_کتب_رجالی_شیعه&oldid=753016»