التمهيد في علوم القرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'علوم قرآنی (ابهام زدایی)' به 'علوم قرآنی (ابهام‌زدایی)') |
||
| (۹۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR03011J1.jpg | |||
| عنوان =التمهید | |||
| عنوان‌های دیگر =التمهید في علوم القرآن | |||
| | |||
| | |||
دراسات مبسطة عن مختلف شؤون القرآن الکریم | دراسات مبسطة عن مختلف شؤون القرآن الکریم | ||
| | | پدیدآوران = | ||
[[معرفت، محمدهادی]] (نویسنده) | |||
| زبان =عربی | |||
| کد کنگره =BP 69/5 /م6ت8 1374 | |||
|زبان | | موضوع = | ||
قرآن - علوم قرآنی | |||
| ناشر = | |||
|کد کنگره | جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي | ||
| مکان نشر =قم - ایران | |||
| سال نشر = | |||
|موضوع | |||
|ناشر | |||
|مکان نشر | |||
|سال نشر | |||
== | | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE03011AUTOMATIONCODE | ||
'''التمهيد'''، با نام کامل | | چاپ =1 | ||
| تعداد جلد =6 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =03011 | |||
| کتابخوان همراه نور =03011 | |||
| کد پدیدآور = | |||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
{{کاربردهای دیگر|التمهيد (ابهام‌زدایی)}} | |||
{{کاربردهای دیگر|علوم قرآنی (ابهام‌زدایی)}} | |||
'''التمهيد في علوم القرآن'''، با نام کامل'''التمهيد دراسات مبسطة عن مختلف شؤون القرآن الكريم'''، اثر [[معرفت، محمدهادی|محمدهادی معرفت]]، حاوی مباحث گسترده‌ای در علوم قرآنی، به زبان عربی است. | |||
==اهمیت کتاب== | |||
این کتاب، مهم‌ترین و گسترده‌ترین اثر عصر حاضر در وادی علوم قرآن و حلقه ارتباطی میان میراث گذشته و افق‌های باز آینده است<ref>ر.ک: خرقانی، حسن، ص257</ref>. | این کتاب، مهم‌ترین و گسترده‌ترین اثر عصر حاضر در وادی علوم قرآن و حلقه ارتباطی میان میراث گذشته و افق‌های باز آینده است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/14297/257 ر.ک: خرقانی، حسن، ص257]</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۴۸: | خط ۳۷: | ||
مؤلف در تدوین این کتاب از منابع و آثار فراوانی بهره برده است. | مؤلف در تدوین این کتاب از منابع و آثار فراوانی بهره برده است. | ||
این آثار بسیار متنوع و گوناگون است و آثار کهن گذشتگان و معاصران، کتاب‌ها و مجلات از فرقه‌های گوناگون و در دانش‌های مختلف را فرامی‌گیرد. در ذیل، این منابع را با توجه به نوع علم دسته‌بندی می‌کنیم و برای هر دسته به نمونه‌هایی اکتفا می‌شود: | این آثار بسیار متنوع و گوناگون است و آثار کهن گذشتگان و معاصران، کتاب‌ها و مجلات از فرقه‌های گوناگون و در دانش‌های مختلف را فرامی‌گیرد. در ذیل، این منابع را با توجه به نوع علم دسته‌بندی می‌کنیم و برای هر دسته به نمونه‌هایی اکتفا می‌شود: | ||
# کتاب‌های علوم قرآن: مانند: البرهان زرکشی، الإتقان | # کتاب‌های علوم قرآن: مانند: البرهان زرکشی، [[الإتقان في علوم القرآن|الإتقان سیوطی]]، [[مناهل العرفان في علوم القرآن|مناهل العرفان زرقانی]]، [[مباحث في علوم القرآن|مباحث في علوم القرآن صبحی صالح]]، [[البيان في تفسير القرآن|البيان سیدابوالقاسم خویی]]، [[تاريخ القرآن (زنجانی)|تاريخ القرآن زنجانی]]، ابیاری و کردی، إعجاز القرآن رافعی، النبأ العظيم درّاز و... | ||
# تفاسیر: شامل تفاسیر | # تفاسیر: شامل تفاسیر [[التفسير (عیاشی)|عیاشی]]، [[تفسير القمي|قمی]]، [[جامع البيان في تفسير القرآن (تفسير الطبري)|طبری]]، [[الدر المنثور في التفسير بالمأثور|الدر المنثور]] [[سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر|سیوطی]]، [[مجمع البيان في تفسير القرآن|مجمع البيان]]، [[التبيان في علوم القرآن|التبيان]]، [[الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل|کشّاف]]، [[التفسير الكبير (فخر رازی)|فخر رازی]]، [[ابن کثیر، اسماعیل بن عمر|ابن کثیر]]، [[قرطبی، محمد بن احمد|قرطبی]]، صافی، البرهان، [[آلوسی، محمود بن عبدالله|آلوسی]] ، [[الميزان في تفسير القرآن|الميزان]] و... | ||
# کتاب‌های حدیثی و شروح آنها: همانند: | # کتاب‌های حدیثی و شروح آنها: همانند: نهج‌البلاغه، کتب اربعه شیعه به‌ویژه کافی، صحاح سته اهل سنت، وسائل الشيعة، بحار الأنوار و مصادر آن، [[مسند الإمام أحمد بن حنبل|مسند ابن حنبل]]، فتح الباري، إرشاد الساري و... | ||
# تاریخ و تراجم: سیره ابن هشام، تاریخ | # تاریخ و تراجم: سیره ابن هشام، [[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاریخ طبری]]، [[تاريخ اليعقوبي|تاریخ یعقوبی]]، [[الطبقات الكبری (دار الكتب العلمية)|طبقات ابن سعد]] ، [[أسد الغابة في معرفة الصحابة|أسد الغابة]] از [[ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله|ابن عبدالبر]]، [[الإصابة في تمييز الصحابة|الإصابة]] از ابن حجر و... | ||
# کتاب‌های اعتقادی و کلامی: همانند: شرح اصول خمسه قاضی عبدالجبار، الإبانة، اللمع و مقالات الإسلاميين از ابوالحسن | # کتاب‌های اعتقادی و کلامی: همانند: شرح اصول خمسه قاضی عبدالجبار، الإبانة، [[اللمع في التصوف|اللمع]] و مقالات الإسلاميين از [[اشعری، علی بن اسماعیل|ابوالحسن اشعری]]، [[الملل و النحل]] [[شهرستانی، محمد بن عبدالکریم|شهرستانی]]، شرح عقاید نسفیه تفتازانی، شرح تجريد الاعتقاد [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلی]] و... | ||
# کتاب‌های ادبی عربی و فارسی: شامل لغت، نحو، معانی، بیان و بدیع و دیگر فنون ادب عربی. مانند: العين خلیل، معجم مقاييس اللغة از ابن فارس، لسان العرب ابن | # کتاب‌های ادبی عربی و فارسی: شامل لغت، نحو، معانی، بیان و بدیع و دیگر فنون ادب عربی. مانند: العين خلیل، معجم مقاييس اللغة از ابن فارس، [[لسان العرب|لسان العرب ابن منظور]]، [[أساس البلاغة|أساس البلاغة زمخشری]]، الكتاب [[سیبویه، عمرو بن عثمان|سیبویه]]، المعضل زمخشری، [[الخصائص|الخصائص ابن جنّی]]، [[مفتاح العلوم|مفتاح العلوم سکاکی]]، المثل السائر ابن اثیر، [[العمدة في صناعة الشعر و نقده|عمده ابن رشیق]] و لغت‌نامه دهخدا. | ||
# فقه و اصول: مانند المحلّی از ابن | # فقه و اصول: مانند المحلّی از [[ابن حزم، علی بن احمد|ابن حزم]] ، [[جواهر الكلام|جواهر الكلام شیخ محمدحسن نجفی]]، [[مستند الشيعة في أحكام الشريعة|مستند الشيعة نراقی]]، الفقه علی المذاهب الأربعة جزیری، [[مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلامة (حسینی عاملی)|مفتاح الكرامة عاملی]]، اصول سرخسی، [[فرائد الأصول|فرائد الأصول شیخ انصاری]] و الموافقات شاطبی. | ||
# علوم طبیعی: در رشته‌های مختلف همانند طب، نجوم و جغرافی مثل: قانون ابن | # علوم طبیعی: در رشته‌های مختلف همانند طب، نجوم و جغرافی مثل: [[القانون فى الطب|قانون ابن سینا]]، [[الطب في القرآن الكريم و السنة المطهرة|الطب في القرآن الكريم هویدی]]، أصل الأنواع اسماعیل مظهر، مبانی نجوم جمعی از اساتید، بصائر جغرافیّه رشید رشدی<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/14297/273 ر.ک: همان، ص273-274]</ref>. | ||
دیگر آثار: منابع التمهيد تنها در آثاری که گفته شد خلاصه نمی‌شود، بلکه شامل زمینه‌های دیگر نیز می‌شود؛ همانند دایرةالمعارف قرن عشرین فرید وجدی، إحياء العلوم غزالی و... <ref>همان، ص274</ref>. | دیگر آثار: منابع التمهيد تنها در آثاری که گفته شد خلاصه نمی‌شود، بلکه شامل زمینه‌های دیگر نیز می‌شود؛ همانند دایرةالمعارف قرن عشرین فرید وجدی، إحياء العلوم غزالی و...<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/14297/274 همان، ص274]</ref>. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
در مقدمه نویسنده، نکاتی پیرامون نحوه نگارش کتاب بیان گردیده است<ref>مقدمه، ج1، ص5-21</ref>. | در مقدمه نویسنده، نکاتی پیرامون نحوه نگارش کتاب بیان گردیده است.<ref>مقدمه، ج1، ص5-21</ref>. | ||
در یک نگاه کلی، سرفصل‌های کتاب چنین است: جلد اول: وحی و قرآن، نزول قرآن، شناخت اسباب نزول، تاریخ قرآن؛ جلد دوم: قرائات و ناسخ و منسوخ؛ جلد سوم: محکم و متشابه؛ جلد چهارم: درآمدی بر اعجاز (دارای 16 بحث مقدمه‌ای و پایه‌ای)؛ | در یک نگاه کلی، سرفصل‌های کتاب چنین است: جلد اول: وحی و قرآن، نزول قرآن، شناخت اسباب نزول، تاریخ قرآن؛ جلد دوم: قرائات و ناسخ و منسوخ؛ جلد سوم: محکم و متشابه؛ جلد چهارم: درآمدی بر اعجاز (دارای 16 بحث مقدمه‌ای و پایه‌ای)؛ جلد پنجم: اعجاز بیانی و نمودهای اعجاز در سبک بیانی قرآن و جلد ششم: اعجاز علمی قرآن و اشاره‌های قرآن به اسرار نهفته هستی و معارف والا و قوانین پیشرفته آن<ref>ر.ک: خرقانی، حسن، ص262</ref>. | ||
برخی از ویژگی‌های این اثر گران‌قدر را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود: | برخی از ویژگی‌های این اثر گران‌قدر را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود: | ||
| خط ۷۰: | خط ۵۹: | ||
# پویایی: التمهيد کتابی ایستا نبوده که نگارنده آن را بنگارد و واگذارد، بلکه سیری تکاملی را طی کرده است و نویسنده همچون باغبانی مراقب آن بوده و آن را پرورش داده است. یک مرحله از این سیر تکاملی، تبدیل جزوه‌ها و دست‌نوشته‌ها به کتاب بوده است. مرحله دیگر چاپ مجدد و بازنگری‌شده سه جلد نخست التمهيد پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بود. در تبدیل التمهيد به قالب تاریخ قرآن و علوم قرآنی فارسی نیز افزوده‌ها و اصلاحاتی صورت گرفت. در تدریس‌ها و تحقیقات پس از نشر نیز، نویسنده به مطالب و نظرات تازه‌ای دست می‌یافت که گاه آنها را در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها اعلام می‌کرد یا در مجلات نشر می‌داد. نتیجه این امور، خود را در بازنگری نهایی التمهيد نشان داده است که به‌زودی منتشر خواهد شد. | # پویایی: التمهيد کتابی ایستا نبوده که نگارنده آن را بنگارد و واگذارد، بلکه سیری تکاملی را طی کرده است و نویسنده همچون باغبانی مراقب آن بوده و آن را پرورش داده است. یک مرحله از این سیر تکاملی، تبدیل جزوه‌ها و دست‌نوشته‌ها به کتاب بوده است. مرحله دیگر چاپ مجدد و بازنگری‌شده سه جلد نخست التمهيد پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بود. در تبدیل التمهيد به قالب تاریخ قرآن و علوم قرآنی فارسی نیز افزوده‌ها و اصلاحاتی صورت گرفت. در تدریس‌ها و تحقیقات پس از نشر نیز، نویسنده به مطالب و نظرات تازه‌ای دست می‌یافت که گاه آنها را در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها اعلام می‌کرد یا در مجلات نشر می‌داد. نتیجه این امور، خود را در بازنگری نهایی التمهيد نشان داده است که به‌زودی منتشر خواهد شد. | ||
# گستردگی منابع: التمهيد کتابی پرمنبع است و از آثار پیشینیان و معاصران در میدان‌های گوناگون به‌خوبی بهره برده است. | # گستردگی منابع: التمهيد کتابی پرمنبع است و از آثار پیشینیان و معاصران در میدان‌های گوناگون به‌خوبی بهره برده است. | ||
# توأم ساختن علوم قرآن با معارف آن: یکی از مشکلات مباحث علوم قرآنی، کلی و نظری بودن آنهاست؛ درحالی‌که قرآن‌جویان بیشتر جوینده معارف آنند. نمونه‌آوری بیشتر و تطبیقات عینی | # توأم ساختن علوم قرآن با معارف آن: یکی از مشکلات مباحث علوم قرآنی، کلی و نظری بودن آنهاست؛ درحالی‌که قرآن‌جویان بیشتر جوینده معارف آنند. نمونه‌آوری بیشتر و تطبیقات عینی بر قرآن، می‌تواند علوم قرآنی را از حالت خشکی و جمود بیرون آورد و آن را کاربردی سازد. «التمهيد» کتابی است که این کار را به‌خوبی انجام داده است. در سرتاسر «التمهيد» آمیزه‌ای از تفسیر و علوم قرآن دیده می‌شود. این امر در جلد سوم، بحث «متشابهات القرآن» و جلد ششم، «نمونه‌های اعجاز علمی»، نمود بیشتری دارد. | ||
# پختگی و زیبایی نگارش: نویسنده از قلمی زیبا و دقیق، ادیبانه و استوار برخوردار بود. دلیل این امر افزون بر بهره خدادادی، مطالعات بسیاری بود که از دوران کودکی در آثار ادبی داشتند. هنگام نگارش نیز دقت و حوصله به کار می‌بردند و اگر متنی را نمی‌پسندیدند دوباره یا چندباره آن را بازنویسی می‌کردند؛ ازاین‌رو بخش‌هایی از «التمهيد» که نقل قلم دیگران نیست و خود ایشان نگاشته است، زیبایی و ایجاز آن، خواننده را به شگفتی وامی‌دارد. | # پختگی و زیبایی نگارش: نویسنده از قلمی زیبا و دقیق، ادیبانه و استوار برخوردار بود. دلیل این امر افزون بر بهره خدادادی، مطالعات بسیاری بود که از دوران کودکی در آثار ادبی داشتند. هنگام نگارش نیز دقت و حوصله به کار می‌بردند و اگر متنی را نمی‌پسندیدند دوباره یا چندباره آن را بازنویسی می‌کردند؛ ازاین‌رو بخش‌هایی از «التمهيد» که نقل قلم دیگران نیست و خود ایشان نگاشته است، زیبایی و ایجاز آن، خواننده را به شگفتی وامی‌دارد. | ||
# نظم خوب: چینش مباحث و مطالب در التمهيد از نظمی خوب و منطقی برخوردار است<ref>ر.ک: همان، ص271-273</ref>. | # نظم خوب: چینش مباحث و مطالب در التمهيد از نظمی خوب و منطقی برخوردار است.<ref>ر.ک: همان، ص271-273</ref>. | ||
نقش و تأثیر «التمهيد» را در دو بعد آموزشی و پژوهشی می‌توان دنبال کرد؛ در بعد آموزشی افزون بر خود «التمهيد»، متون برگرفته از آن را می‌توان در نظر آورد. «تلخيص التمهيد»، علوم قرآنی، تاریخ قرآن و آموزش علوم قرآنی در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور به‌عنوان متن آموزشی در معرض استفاده است. در بعد پژوهشی نیز «التمهيد» تأثیری راهبردی در بسیاری از پایان‌نامه‌های قرآنی کشور داشته است و در میان آثار قرآنی نگاشته‌شده پس از «التمهيد» که هم‌حوزه با موضوعات مطرح‌شده در آن بوده است، به این اثر به‌عنوان یک منبع مهم استناد شده است و نیز پژوهندگان را به‌سوی آثار دیگری که قابلیت استناد داشته‌اند، رهنمون گردیده است. برای اثبات این امر تنها کافی است به کتابنامه‌ها و یا پاورقی‌های آثار قرآنی درخور توجه نظری بیفکنیم. برای نمونه | نقش و تأثیر «التمهيد» را در دو بعد آموزشی و پژوهشی می‌توان دنبال کرد؛ در بعد آموزشی افزون بر خود «التمهيد»، متون برگرفته از آن را می‌توان در نظر آورد. «تلخيص التمهيد»، علوم قرآنی، تاریخ قرآن و آموزش علوم قرآنی در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور به‌عنوان متن آموزشی در معرض استفاده است. در بعد پژوهشی نیز «التمهيد» تأثیری راهبردی در بسیاری از پایان‌نامه‌های قرآنی کشور داشته است و در میان آثار قرآنی نگاشته‌شده پس از «التمهيد» که هم‌حوزه با موضوعات مطرح‌شده در آن بوده است، به این اثر به‌عنوان یک منبع مهم استناد شده است و نیز پژوهندگان را به‌سوی آثار دیگری که قابلیت استناد داشته‌اند، رهنمون گردیده است. برای اثبات این امر تنها کافی است به کتابنامه‌ها و یا پاورقی‌های آثار قرآنی درخور توجه نظری بیفکنیم. برای نمونه کتاب‌های زیر از التمهيد بهره برده و به آن ارجاع داده‌اند: | ||
# مقدمه تحقیق «جمال القرّاء و كمال الإقراء» | # مقدمه تحقیق «جمال القرّاء و كمال الإقراء» [[سخاوی، محمد بن عبدالرحمن|سخاوی]]؛ | ||
# | # «[[درس‌نامه علوم قرآنی سطح 2|درس‌نامه علوم قرآنی]]» از [[جوان آراسته، حسین|حسین جوان آراسته]]؛ | ||
# «علوم قرآنی» از محمدباقر سعیدی | # «علوم قرآنی» از [[سعیدی روشن، محمدباقر|محمدباقر سعیدی روشن]]؛ | ||
# | # «[[درسهایی از علوم قرآنی|درسهایی از علوم قرآنی]]» از [[طاهری، حبیب‌الله|حبیب‌الله طاهری]]؛ | ||
# | # «[[قرآن‌شناسی (مصباح یزدی)|قرآن‌شناسی]]» [[مصباح یزدی، محمدتقی|محمدتقی مصباح یزدی]]؛ | ||
# «روش‌شناسی تفسیر قرآن»؛ | # «روش‌شناسی تفسیر قرآن»؛ | ||
# | # «[[آشنایی با علوم قرآنی (رکنی یزدی)|آشنایی با علوم قرآنی]]» از [[رکنی یزدی، محمدمهدی|محمدمهدی رکنی یزدی]]؛ | ||
# «دایرةالمعارف قرآن کریم»؛ | # «دایرةالمعارف قرآن کریم»؛ | ||
# «علوم القرآن» از سید ریاض حکیم<ref>ر.ک: همان، ص275</ref>. | # «علوم القرآن» از سید ریاض حکیم<ref>ر.ک: همان، ص275</ref>. | ||
در پایان باید به این نکته اشاره نمود که برخی معتقدند «التمهيد» در جریان قرآن‌پژوهی کشور نقش بسیار روشنی دارد؛ همان گونه که | در پایان باید به این نکته اشاره نمود که برخی معتقدند «التمهيد» در جریان قرآن‌پژوهی کشور نقش بسیار روشنی دارد؛ همان گونه که «[[الميزان في تفسير القرآن|الميزان]]» [[طباطبایی، سید محمدحسین|علامه طباطبایی]] حرکت تفسیری کشور را هدایت کرد، «[[التمهيد في علوم القرآن (معرفت)|التمهيد]]» نیز نقش مکمل آن را به عهده گرفت و شاخه علوم قرآنی را هدایت کرد<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
| خط ۹۲: | خط ۸۱: | ||
فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد و فهارس فنی همه مجلدات، در انتهای جلد آخر آمده است که عبارتند از: فهرست آیات؛ احادیث؛ اعلام؛ اشعار؛ فرق و مذاهب؛ شهرها و اماکن و جماعات و قبایل. | فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد و فهارس فنی همه مجلدات، در انتهای جلد آخر آمده است که عبارتند از: فهرست آیات؛ احادیث؛ اعلام؛ اشعار؛ فرق و مذاهب؛ شهرها و اماکن و جماعات و قبایل. | ||
در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع<ref>ر.ک: پاورقی، ج1، ص236</ref>، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است<ref>ر.ک: همان، ص244</ref>. | در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع<ref>ر.ک: پاورقی، ج1، ص236</ref>، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.<ref>ر.ک: همان، ص244</ref>. | ||
==پانویس == | ==پانویس== | ||
<references /> | <references /> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
# مقدمه و متن کتاب. | # مقدمه و متن کتاب. | ||
# خرقانی، حسن، «التمهيد و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: الهیات و حقوق، شماره 26، زمستان 1386 (20 صفحه، از 257 تا 276) | #[[:noormags:14297|خرقانی، حسن، «التمهيد و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: الهیات و حقوق، شماره 26، زمستان 1386 (20 صفحه، از 257 تا 276)]]. | ||
{{تفاسیر}} | {{تفاسیر}} | ||
{{قرآن‌پژوهی}} | |||
{{کتاب سال جمهوری اسلامی ایران}} | |||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[التمهيد في علوم القرآن (معرفت)]] | |||
[[مقدمه‌ای بر علوم قرآن]] | |||
[[تناسب آیات]] | [[تناسب آیات]] | ||
[[آموزش علوم قرآن]] | [[آموزش علوم قرآن]] | ||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
[[رده:قرآن و علوم قرآنی]] | [[رده:قرآن و علوم قرآنی]] | ||
[[رده:علوم قرآنی]] | [[رده:علوم قرآنی]] | ||
[[رده:کتاب سال جمهوری اسلامی ایران]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۶ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۲۳:۱۳
| التمهید | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | معرفت، محمدهادی (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | التمهید في علوم القرآن دراسات مبسطة عن مختلف شؤون القرآن الکریم |
| ناشر | جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي |
| مکان نشر | قم - ایران |
| چاپ | 1 |
| موضوع | قرآن - علوم قرآنی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 6 |
| کد کنگره | BP 69/5 /م6ت8 1374 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
برای دیگر کاربردها، التمهيد (ابهام‌زدایی) را ببینید.
برای دیگر کاربردها، علوم قرآنی (ابهام‌زدایی) را ببینید.
التمهيد في علوم القرآن، با نام کاملالتمهيد دراسات مبسطة عن مختلف شؤون القرآن الكريم، اثر محمدهادی معرفت، حاوی مباحث گسترده‌ای در علوم قرآنی، به زبان عربی است.
اهمیت کتاب
این کتاب، مهم‌ترین و گسترده‌ترین اثر عصر حاضر در وادی علوم قرآن و حلقه ارتباطی میان میراث گذشته و افق‌های باز آینده است.[۱].
ساختار
کتاب با دو مقدمه از ناشر و نویسنده آغاز و مطالب در شش جلد، تنظیم شده است.
مؤلف در تدوین این کتاب از منابع و آثار فراوانی بهره برده است. این آثار بسیار متنوع و گوناگون است و آثار کهن گذشتگان و معاصران، کتاب‌ها و مجلات از فرقه‌های گوناگون و در دانش‌های مختلف را فرامی‌گیرد. در ذیل، این منابع را با توجه به نوع علم دسته‌بندی می‌کنیم و برای هر دسته به نمونه‌هایی اکتفا می‌شود:
- کتاب‌های علوم قرآن: مانند: البرهان زرکشی، الإتقان سیوطی، مناهل العرفان زرقانی، مباحث في علوم القرآن صبحی صالح، البيان سیدابوالقاسم خویی، تاريخ القرآن زنجانی، ابیاری و کردی، إعجاز القرآن رافعی، النبأ العظيم درّاز و...
- تفاسیر: شامل تفاسیر عیاشی، قمی، طبری، الدر المنثور سیوطی، مجمع البيان، التبيان، کشّاف، فخر رازی، ابن کثیر، قرطبی، صافی، البرهان، آلوسی ، الميزان و...
- کتاب‌های حدیثی و شروح آنها: همانند: نهج‌البلاغه، کتب اربعه شیعه به‌ویژه کافی، صحاح سته اهل سنت، وسائل الشيعة، بحار الأنوار و مصادر آن، مسند ابن حنبل، فتح الباري، إرشاد الساري و...
- تاریخ و تراجم: سیره ابن هشام، تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی، طبقات ابن سعد ، أسد الغابة از ابن عبدالبر، الإصابة از ابن حجر و...
- کتاب‌های اعتقادی و کلامی: همانند: شرح اصول خمسه قاضی عبدالجبار، الإبانة، اللمع و مقالات الإسلاميين از ابوالحسن اشعری، الملل و النحل شهرستانی، شرح عقاید نسفیه تفتازانی، شرح تجريد الاعتقاد علامه حلی و...
- کتاب‌های ادبی عربی و فارسی: شامل لغت، نحو، معانی، بیان و بدیع و دیگر فنون ادب عربی. مانند: العين خلیل، معجم مقاييس اللغة از ابن فارس، لسان العرب ابن منظور، أساس البلاغة زمخشری، الكتاب سیبویه، المعضل زمخشری، الخصائص ابن جنّی، مفتاح العلوم سکاکی، المثل السائر ابن اثیر، عمده ابن رشیق و لغت‌نامه دهخدا.
- فقه و اصول: مانند المحلّی از ابن حزم ، جواهر الكلام شیخ محمدحسن نجفی، مستند الشيعة نراقی، الفقه علی المذاهب الأربعة جزیری، مفتاح الكرامة عاملی، اصول سرخسی، فرائد الأصول شیخ انصاری و الموافقات شاطبی.
- علوم طبیعی: در رشته‌های مختلف همانند طب، نجوم و جغرافی مثل: قانون ابن سینا، الطب في القرآن الكريم هویدی، أصل الأنواع اسماعیل مظهر، مبانی نجوم جمعی از اساتید، بصائر جغرافیّه رشید رشدی[۲].
دیگر آثار: منابع التمهيد تنها در آثاری که گفته شد خلاصه نمی‌شود، بلکه شامل زمینه‌های دیگر نیز می‌شود؛ همانند دایرةالمعارف قرن عشرین فرید وجدی، إحياء العلوم غزالی و...[۳].
گزارش محتوا
در مقدمه نویسنده، نکاتی پیرامون نحوه نگارش کتاب بیان گردیده است.[۴].
در یک نگاه کلی، سرفصل‌های کتاب چنین است: جلد اول: وحی و قرآن، نزول قرآن، شناخت اسباب نزول، تاریخ قرآن؛ جلد دوم: قرائات و ناسخ و منسوخ؛ جلد سوم: محکم و متشابه؛ جلد چهارم: درآمدی بر اعجاز (دارای 16 بحث مقدمه‌ای و پایه‌ای)؛ جلد پنجم: اعجاز بیانی و نمودهای اعجاز در سبک بیانی قرآن و جلد ششم: اعجاز علمی قرآن و اشاره‌های قرآن به اسرار نهفته هستی و معارف والا و قوانین پیشرفته آن[۵].
برخی از ویژگی‌های این اثر گران‌قدر را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود:
- جامعیت و گستردگی: «التمهيد» را باید اثری جامع در علوم قرآن بشمار آورد که عمده مباحث این دانش را در بر دارد. از نظر گستردگی و حجم نیز کتابی بدین حجم در علوم قرآنی وجود ندارد؛ ازاین‌رو، «التمهيد»، همچون دایرةالمعارفی است که پاسخگوی جویندگان دانش‌های قرآنی خواهد بود.
- ژرفایی و استواری: در کنار جامعیت و گستردگی، «التمهيد» اثری محققانه، پرعمق و استوار است. مسائل مطرح‌شده در آن، تا رسیدن به نتیجه مطلوب کاویده شده است. نظرات، استدلال‌ها و نقدها، پختگی لازم را دارد و نقل‌ها و برداشت‌ها قابل اعتماد است.
- نوآوری: گردونه علوم قرآن در بسیاری از آثار اهل سنت روندی تکراری یافته است و آیندگان، سخن گذشتگان را با همان مثال‌ها و گاه با همان عبارات و جملات بازمی‌گویند. آثار تحول‌آفرین و نوآور، اندک است. نویسنده در اثر حاضر، با افزودن مکتب اهل‌بیت(ع) و مبانی و روشن‌نگری‌های برخاسته از آن، تحولی تازه آفریدند و مطالعات قرآنی را گامی به جلو بردند. نشان دادن خطاها و لغزش‌هایی که در بیان و بنان دیگر عالمان و نویسندگان واقع شده و ارائه پیشنهادات تازه و مستدل برای حل و فصل برخی مسائل قرآنی، از جمله نوآوری‌ها‌ی التمهيد است.
- پویایی: التمهيد کتابی ایستا نبوده که نگارنده آن را بنگارد و واگذارد، بلکه سیری تکاملی را طی کرده است و نویسنده همچون باغبانی مراقب آن بوده و آن را پرورش داده است. یک مرحله از این سیر تکاملی، تبدیل جزوه‌ها و دست‌نوشته‌ها به کتاب بوده است. مرحله دیگر چاپ مجدد و بازنگری‌شده سه جلد نخست التمهيد پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بود. در تبدیل التمهيد به قالب تاریخ قرآن و علوم قرآنی فارسی نیز افزوده‌ها و اصلاحاتی صورت گرفت. در تدریس‌ها و تحقیقات پس از نشر نیز، نویسنده به مطالب و نظرات تازه‌ای دست می‌یافت که گاه آنها را در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها اعلام می‌کرد یا در مجلات نشر می‌داد. نتیجه این امور، خود را در بازنگری نهایی التمهيد نشان داده است که به‌زودی منتشر خواهد شد.
- گستردگی منابع: التمهيد کتابی پرمنبع است و از آثار پیشینیان و معاصران در میدان‌های گوناگون به‌خوبی بهره برده است.
- توأم ساختن علوم قرآن با معارف آن: یکی از مشکلات مباحث علوم قرآنی، کلی و نظری بودن آنهاست؛ درحالی‌که قرآن‌جویان بیشتر جوینده معارف آنند. نمونه‌آوری بیشتر و تطبیقات عینی بر قرآن، می‌تواند علوم قرآنی را از حالت خشکی و جمود بیرون آورد و آن را کاربردی سازد. «التمهيد» کتابی است که این کار را به‌خوبی انجام داده است. در سرتاسر «التمهيد» آمیزه‌ای از تفسیر و علوم قرآن دیده می‌شود. این امر در جلد سوم، بحث «متشابهات القرآن» و جلد ششم، «نمونه‌های اعجاز علمی»، نمود بیشتری دارد.
- پختگی و زیبایی نگارش: نویسنده از قلمی زیبا و دقیق، ادیبانه و استوار برخوردار بود. دلیل این امر افزون بر بهره خدادادی، مطالعات بسیاری بود که از دوران کودکی در آثار ادبی داشتند. هنگام نگارش نیز دقت و حوصله به کار می‌بردند و اگر متنی را نمی‌پسندیدند دوباره یا چندباره آن را بازنویسی می‌کردند؛ ازاین‌رو بخش‌هایی از «التمهيد» که نقل قلم دیگران نیست و خود ایشان نگاشته است، زیبایی و ایجاز آن، خواننده را به شگفتی وامی‌دارد.
- نظم خوب: چینش مباحث و مطالب در التمهيد از نظمی خوب و منطقی برخوردار است.[۶].
نقش و تأثیر «التمهيد» را در دو بعد آموزشی و پژوهشی می‌توان دنبال کرد؛ در بعد آموزشی افزون بر خود «التمهيد»، متون برگرفته از آن را می‌توان در نظر آورد. «تلخيص التمهيد»، علوم قرآنی، تاریخ قرآن و آموزش علوم قرآنی در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور به‌عنوان متن آموزشی در معرض استفاده است. در بعد پژوهشی نیز «التمهيد» تأثیری راهبردی در بسیاری از پایان‌نامه‌های قرآنی کشور داشته است و در میان آثار قرآنی نگاشته‌شده پس از «التمهيد» که هم‌حوزه با موضوعات مطرح‌شده در آن بوده است، به این اثر به‌عنوان یک منبع مهم استناد شده است و نیز پژوهندگان را به‌سوی آثار دیگری که قابلیت استناد داشته‌اند، رهنمون گردیده است. برای اثبات این امر تنها کافی است به کتابنامه‌ها و یا پاورقی‌های آثار قرآنی درخور توجه نظری بیفکنیم. برای نمونه کتاب‌های زیر از التمهيد بهره برده و به آن ارجاع داده‌اند:
- مقدمه تحقیق «جمال القرّاء و كمال الإقراء» سخاوی؛
- «درس‌نامه علوم قرآنی» از حسین جوان آراسته؛
- «علوم قرآنی» از محمدباقر سعیدی روشن؛
- «درسهایی از علوم قرآنی» از حبیب‌الله طاهری؛
- «قرآن‌شناسی» محمدتقی مصباح یزدی؛
- «روش‌شناسی تفسیر قرآن»؛
- «آشنایی با علوم قرآنی» از محمدمهدی رکنی یزدی؛
- «دایرةالمعارف قرآن کریم»؛
- «علوم القرآن» از سید ریاض حکیم[۷].
در پایان باید به این نکته اشاره نمود که برخی معتقدند «التمهيد» در جریان قرآن‌پژوهی کشور نقش بسیار روشنی دارد؛ همان گونه که «الميزان» علامه طباطبایی حرکت تفسیری کشور را هدایت کرد، «التمهيد» نیز نقش مکمل آن را به عهده گرفت و شاخه علوم قرآنی را هدایت کرد[۸].
وضعیت کتاب
این کتاب، توسط انتشارات جامعه مدرسین قم، به چاپ رسیده است. چاپ دیگری از این اثر، در 10 جلد، توسط مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهيد، تحت عنوان «التمهيد في علوم القرآن» به چاپ رسیده است.
فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد و فهارس فنی همه مجلدات، در انتهای جلد آخر آمده است که عبارتند از: فهرست آیات؛ احادیث؛ اعلام؛ اشعار؛ فرق و مذاهب؛ شهرها و اماکن و جماعات و قبایل.
در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۹]، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.[۱۰].
پانویس
- ↑ ر.ک: خرقانی، حسن، ص257
- ↑ ر.ک: همان، ص273-274
- ↑ همان، ص274
- ↑ مقدمه، ج1، ص5-21
- ↑ ر.ک: خرقانی، حسن، ص262
- ↑ ر.ک: همان، ص271-273
- ↑ ر.ک: همان، ص275
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: پاورقی، ج1، ص236
- ↑ ر.ک: همان، ص244
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- خرقانی، حسن، «التمهيد و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: الهیات و حقوق، شماره 26، زمستان 1386 (20 صفحه، از 257 تا 276).