نهج البيان عن كشف معاني القرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'معانی القرآن (ابهام زدایی)' به 'معانی القرآن (ابهام‌زدایی)') |
||
| (۳۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR01945J1.jpg | |||
| عنوان =نهج البيان عن كشف معانى القرآن | |||
| عنوان‌های دیگر = | |||
| | | پدیدآوران = | ||
[[شیبانی، محمد بن حسن (شیعی)]] (نویسنده) | |||
| | |||
| | |||
[[درگاهی، حسین]] (محقق) | [[درگاهی، حسین]] (محقق) | ||
| زبان =عربی | |||
|زبان | | کد کنگره =BP 93 /ش9ن9 1378 | ||
| موضوع = | |||
تفاسیر شیعه - قرن 7ق. | |||
|کد کنگره | | ناشر = | ||
نشر الهادی | |||
| مکان نشر =قم - ایران | |||
|موضوع | | سال نشر = 1377 ش یا 1419 ق | ||
|ناشر | |||
|مکان نشر | |||
|سال نشر | |||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE01945AUTOMATIONCODE | |||
| چاپ =1 | |||
| شابک =964-400-034-x | |||
| تعداد جلد =5 | |||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =01945 | |||
| کتابخوان همراه نور =01945 | |||
| کد پدیدآور = | |||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
{{کاربردهای دیگر|معانی القرآن (ابهام‌زدایی)}} | |||
'''نهج البيان عن كشف معاني القرآن'''، اثر [[شیبانی، محمد بن حسن (شیعی)|محمد بن حسن شيبانى]] و به زبان عربى است. اين كتاب، توسط آقاى [[درگاهی، حسین|حسين درگاهى]] تحقيق شده است. | |||
مؤلف در مقدمه كتاب، نام خود را متذكر نشده كه اين خود موجب گرديده است عده‌اى در مورد نام وى اختلاف نمايند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?pageNumber=5&viewType=html ر.ک: مقدمه محقق،ج1، ص5]</ref>. حاجى نورى در خاتمه «[[مستدرك الوسائل]]» و در «[[دارالسلام در احوالات حضرت مهدی علیه‌السلام و...|دارالسلام]]» و [[سيد حسن صدر]] در «[[تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام|تأسيس الشيعة]]» از مؤلف به‌عنوان [[شیبانی، محمد بن حسن (شیعی)|محمد بن حسن شيبانى]] استاد [[شيخ مفيد]] محمد بن محمد بن نعمان (م: 413ق) كه ساكن مصر بوده، نام برده‌اند. اين نسب را مرقومه پشت برگ اول نسخه كتابخانه مركزى تأييد مى‌كند. | |||
از مقدمه نسخه چنين برمى‌آيد كه مؤلف شيعه اماميه بوده و در مواردى از [[التبيان في تفسير القرآن|تبيان شيخ طوسى]](م: 460ق) نقل نموده است. ولى صرف نظر از اينكه مؤلف، كتاب خود را به كتابخانه «المستنصرية» عباسى - و يا فاطمى - اهدا و از خلفاى راشدين و بنى العباس به نيكى ياد نموده است، به لحاظ اينكه وى در موارد زيادى از [[التبيان في تفسير القرآن|تبيان شيخ طوسى]] كه شاگرد [[شيخ مفيد]] بوده، نقل مى‌نمايد، در انتساب اين كتاب به مؤلف واقعى آن ايجاد شك و ترديد شده است، به‌نحوى كه صاحب «الذريعة» بيان داشته كه مؤلف «نهج البيان عن كشف معاني القرآن»، استاد [[شيخ مفيد]] نبوده و ظاهرا با «[[الكشف و البيان]]» ثعالبى اشتباه شده است. | |||
از مقدمه نسخه چنين برمى‌آيد كه مؤلف شيعه اماميه بوده و در مواردى از [[التبيان في تفسير القرآن|تبيان شيخ طوسى]](م: 460ق) نقل نموده است. ولى صرف نظر از اينكه مؤلف، كتاب خود را به كتابخانه «المستنصرية» عباسى - و يا فاطمى - اهدا و از خلفاى راشدين و بنى العباس به نيكى ياد نموده است، به لحاظ اينكه وى در موارد زيادى از [[التبيان في تفسير القرآن|تبيان شيخ طوسى]] كه شاگرد [[شيخ مفيد]] بوده، نقل مى‌نمايد، در انتساب اين كتاب به مؤلف واقعى آن ايجاد شك و ترديد شده است، به‌نحوى كه صاحب «الذريعة» بيان داشته كه مؤلف | |||
== ساختار == | == ساختار == | ||
كتاب در 5 جلد تنظيم شده است. مؤلف در هر سوره، نخست به ذكر نام آن، مكى يا مدنى يا مورد اختلاف بودن آن و تعداد آيات آن مى‌پردازد (آيات سوره بقره را 290 مى‌داند؛ امّا در شمارش، همان 286 را رقم زده است)؛ سپس به ذكر فضل سوره (در بعضى موارد) با نقل روايت مى‌پردازد. به وجه تسميه سوره و نام‌هاى ديگر آن اشاره داشته، اقوال مختلف را ذكر مى‌نمايد. | كتاب در 5 جلد تنظيم شده است. مؤلف در هر سوره، نخست به ذكر نام آن، مكى يا مدنى يا مورد اختلاف بودن آن و تعداد آيات آن مى‌پردازد (آيات سوره بقره را 290 مى‌داند؛ امّا در شمارش، همان 286 را رقم زده است)؛ سپس به ذكر فضل سوره (در بعضى موارد) با نقل روايت مى‌پردازد. به وجه تسميه سوره و نام‌هاى ديگر آن اشاره داشته، اقوال مختلف را ذكر مى‌نمايد. | ||
| خط ۵۵: | خط ۴۰: | ||
== گزارش محتوا == | == گزارش محتوا == | ||
درباره محتوا و ويژگى‌هاى اين اثر، توجه به نكات زير مفيد است: | درباره محتوا و ويژگى‌هاى اين اثر، توجه به نكات زير مفيد است: | ||
#مؤلف در اين تفسير [[ | #مؤلف در اين تفسير [[ابن عباس، عبدالله بن عباس|ابن عباس]] را مى‌ستايد و بسيار از تفسير او مى‌آورد و گويا مى‌خواهد از مستنصر دلى به دست بياورد؛ چنان‌كه درباره عباسيان مى‌گويد: «الخلفاء الراشدين من بني العباس «سقى الله ضريحه و ضرايحهم صوب الرضوان» <ref>[https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=16&viewType=html ر.ک: مقدمه مؤلف، ج1، ص16]</ref>و در همين جاست كه از «مؤيد بن المتوكل» ياد مى‌كند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=16&viewType=html ر.ک: همان]</ref>. چنين گمان مى‌رود كه اين تفسير براى مستنصر خليفه عباسى (623-640ق) نوشته شده است، نه مستنصر فاطمى؛ زيرا كسى كه براى چنين خليفه‌اى تفسير مى‌نويسد هرگز عباسيان را نمى‌ستايد. | ||
#مفسر در مقدمه تفسير مى‌نويسد: در دوران جوانى، زمانى كه نشاط علمى بيشترى داشتم، در ذهنم خلجان مى‌كرد | #مفسر در مقدمه تفسير مى‌نويسد: در دوران جوانى، زمانى كه نشاط علمى بيشترى داشتم، در ذهنم خلجان مى‌كرد كه‌اى كاش بخشى از معانى، [[اسباب النزول]] و غريب قرآن را جمع‌آورى مى‌نمودم. در مباحث دوستانه با علما، وقتى اين امر مطرح شد، مرا تشويق به آن نمودند، بدين ترتيب تحقيق آن را آغاز كردم. | ||
#:اقوال بسيارى از مفسرين را مطالعه كردم و مشاهده نمودم كه اختلاف فراوانى در آنها وجود دارد كه سبب تحير افراد و تباين اقوال مى‌گردد و نيز منشأ اختلاف، تفسير به رأى و نظر و مذهب خود بود؛ منتهى در نهايت آن را به صحابى يا تابعى نسبت مى‌دادند. تصميم گرفتم تفسيرى بنويسم كه موارد اختلاف را كنار گذاشته و مطالبى كه داراى فايده‌اى براى علما و خوانندگان قرآن بود، انتخاب نموده و روايات اهل‌بيت(ع) را بر آنها افزودم. | #:اقوال بسيارى از مفسرين را مطالعه كردم و مشاهده نمودم كه اختلاف فراوانى در آنها وجود دارد كه سبب تحير افراد و تباين اقوال مى‌گردد و نيز منشأ اختلاف، تفسير به رأى و نظر و مذهب خود بود؛ منتهى در نهايت آن را به صحابى يا تابعى نسبت مى‌دادند. تصميم گرفتم تفسيرى بنويسم كه موارد اختلاف را كنار گذاشته و مطالبى كه داراى فايده‌اى براى علما و خوانندگان قرآن بود، انتخاب نموده و روايات اهل‌بيت(ع) را بر آنها افزودم.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?pageNumber=7&viewType=html ر.ک: همان، ص7]</ref> | ||
#اين اثر، تفسيرى ادبى، مأثور، موجز و استوار مى‌باشد. همچنين به ذكر پاره‌اى از موارد ناسخ و منسوخ، احكام و عبادات شرعيه، [[اسباب النزول]] و سخنان لغويان پرداخته است. مؤلف از بسيار پرداختن به مباحث دستورى و قرائات و نيز بواطن و اسرار پرهيز كرده و بنا را بر اختصار و اقتصار گذارده است. هدف او تفسير كل قرآن بوده، امّا به تفسير شمارى از آيات نپرداخته؛ زيرا معتقد است، معناى آنها از ظاهرشان دانسته مى‌شود. | #اين اثر، تفسيرى ادبى، مأثور، موجز و استوار مى‌باشد. همچنين به ذكر پاره‌اى از موارد ناسخ و منسوخ، احكام و عبادات شرعيه، [[اسباب النزول]] و سخنان لغويان پرداخته است. مؤلف از بسيار پرداختن به مباحث دستورى و قرائات و نيز بواطن و اسرار پرهيز كرده و بنا را بر اختصار و اقتصار گذارده است. هدف او تفسير كل قرآن بوده، امّا به تفسير شمارى از آيات نپرداخته؛ زيرا معتقد است، معناى آنها از ظاهرشان دانسته مى‌شود.<ref>ر.ک: خرمشاهی، بهاءالدین، ص776</ref> | ||
#:چندان از كلبى نقل مى‌كند كه گمان مى‌رود تفسيرش را در اختيار داشته است. از [[شيخ مفيد]]، [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] و شيخ طوسى با احترام نام برده و بسيار از «تبيان» سود جسته است. از [[کلینی، محمد بن یعقوب|كلينى]]، رمانى، جبّائى، [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]]، زجاج، صاحب‌النظم، عبدالغنى، حلبى، قتيبى، فرّاء، جعدى، ابراهيم بن محلز، [[ | #:چندان از كلبى نقل مى‌كند كه گمان مى‌رود تفسيرش را در اختيار داشته است. از [[شيخ مفيد]]، [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] و شيخ طوسى با احترام نام برده و بسيار از «تبيان» سود جسته است. از [[کلینی، محمد بن یعقوب|كلينى]]، رمانى، جبّائى، [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]]، زجاج، صاحب‌النظم، عبدالغنى، حلبى، قتيبى، فرّاء، جعدى، ابراهيم بن محلز، [[ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد|ابن انبارى]]، كتاب الزاهر و كتاب التخليص ياد شده است. گذشته از لغويان و نحويان و مفسران قديم كه بسيار از سخنان آنها در اين تفسير آمده است، از منابع روايى او [[الکافی|كافى]]، اختصاص، [[معاني الأخبار]]، علل الشرايع، تفسير امام حسن عسكرى(ع)، [[تفسير القمي|تفسير قمى]]، [[عيون الأخبار]] و... مى‌باشد.<ref>ر.ک: همان</ref> | ||
#به‌گونه مستقيم از مجاهد، مقاتل، قتاده، عكرمه، وهب، ابوعبيده و سدّى اقوال را نقل مى‌كند. در تبيين معانى لغوى از اشعار عرب نيز استفاده مى‌نمايد | #به‌گونه مستقيم از مجاهد، مقاتل، قتاده، عكرمه، وهب، ابوعبيده و سدّى اقوال را نقل مى‌كند. در تبيين معانى لغوى از اشعار عرب نيز استفاده مى‌نمايد <ref>مثلاً [https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=86&viewType=html ر.ک: ج1، ص86، در معناى «الصلاة»، آيه 3، سوره بقره]</ref>. | ||
#شرح فرازهاى آيات را گاهى با كمك گرفتن از آيات ديگر و يا روايات پيامبر(ص) و اهل‌بيت(ع) پى مى‌گيرد | #شرح فرازهاى آيات را گاهى با كمك گرفتن از آيات ديگر و يا روايات پيامبر(ص) و اهل‌بيت(ع) پى مى‌گيرد <ref>مثلاً [https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=87&viewType=html ر.ک: ج1، ص87، آيه 3]، [https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=89&viewType=html سوره بقره و صفحه 89]</ref>. بيان معانى ديگر الفاظ مشترك را در قرآن از نظر دور نداشته، هريك را با مورد خود مشخص مى‌نمايد <ref>[https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=87&viewType=html مثلاًر.ک: ج1، ص87]</ref>. | ||
#مفسر در مقدمه خود مى‌نويسد: بناى خود را بر دورى از ذكر اقوال مختلف و متفاوت مفسران نهاده است؛ اما بااين‌حال خود، ناچار از ذكر اقوال مى‌گردد | #مفسر در مقدمه خود مى‌نويسد: بناى خود را بر دورى از ذكر اقوال مختلف و متفاوت مفسران نهاده است؛ اما بااين‌حال خود، ناچار از ذكر اقوال مى‌گردد <ref>مثلاً [https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=224&viewType=html ر.ک: آيه 224] [https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=297&viewType=html سوره بقره، ج1، ص297]</ref>. مفسر [[اسباب النزول]] را نيز از موضحات آيات دانسته و با نقل آنها مطلب خود را تكميل مى‌نمايد <ref>[https://noorlib.ir/book/view/1945/%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%86-%D9%83%D8%B4%D9%81-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=241&viewType=html مثلاً ر.ک: ج1، ص241، آيه 178 سوره بقره]</ref>. | ||
#مفسر در دو مقدمه مباحثى را مطرح كرده‌اند: در مقدمه اول، انگيزه تأليف، كليات روش تفسيرى، ضرورت استفاده از روايات پيامبر(ص) و ائمه(ع) در تفسير را بازگو مى‌نمايد و در مقدمه‌اى ديگر، طى چند فصل، بحث‌هاى مختلفى را مطرح كرده است، از جمله: كتب انبياى گذشته و تعداد آنها، رواياتى راجع به تعداد آيات، سور و كلمات قرآن، بحثى در سبعة احرف، اشتقاق قرآن و معناى آن، ما يشتمل عليه القرآن، ذكر برخى حقايق قرآن، مانند: حقيقت امر، نهى، نسخ، محكم، متشابه، ضلال، هدى، ختم، تقدير، كفر، جعل، قضا، مطلق، مجمل، عام، خاص، فتنه، مقيد، حقيقت، مجاز و... | #مفسر در دو مقدمه مباحثى را مطرح كرده‌اند: در مقدمه اول، انگيزه تأليف، كليات روش تفسيرى، ضرورت استفاده از روايات پيامبر(ص) و ائمه(ع) در تفسير را بازگو مى‌نمايد و در مقدمه‌اى ديگر، طى چند فصل، بحث‌هاى مختلفى را مطرح كرده است، از جمله: كتب انبياى گذشته و تعداد آنها، رواياتى راجع به تعداد آيات، سور و كلمات قرآن، بحثى در سبعة احرف، اشتقاق قرآن و معناى آن، ما يشتمل عليه القرآن، ذكر برخى حقايق قرآن، مانند: حقيقت امر، نهى، نسخ، محكم، متشابه، ضلال، هدى، ختم، تقدير، كفر، جعل، قضا، مطلق، مجمل، عام، خاص، فتنه، مقيد، حقيقت، مجاز و... | ||
== وضعيت كتاب == | == وضعيت كتاب == | ||
#فهرست محتويات هر جلد در آغاز آن ذكر شده است. | #فهرست محتويات هر جلد در آغاز آن ذكر شده است. | ||
#محقق محترم آقاى حسين درگاهى در ضمن مقدمه تحقيق، به جمع‌آورى نسخه‌هاى تفسير، محل و رمز آنها و تلاش در تلفيق نسخ جهت ارائه متنى صحيح از تفسير، اشاره دارد. | #محقق محترم آقاى حسين درگاهى در ضمن مقدمه تحقيق، به جمع‌آورى نسخه‌هاى تفسير، محل و رمز آنها و تلاش در تلفيق نسخ جهت ارائه متنى صحيح از تفسير، اشاره دارد. | ||
| خط ۸۳: | خط ۶۴: | ||
#تلخيص اين تفسير به نام «[[مختصر نهج البيان]]» به دست «محمد بن علي النقي الشيباني» انجام گرفته و نسخ خطى آن موجود است. | #تلخيص اين تفسير به نام «[[مختصر نهج البيان]]» به دست «محمد بن علي النقي الشيباني» انجام گرفته و نسخ خطى آن موجود است. | ||
== | ==پانويس == | ||
<references /> | |||
== منابع مقاله == | |||
# مقدمه و متن كتاب. | # مقدمه و متن كتاب. | ||
# دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى، ج1، ص776، به كوشش [[خرمشاهی، بهاءالدین|بهاءالدين خرمشاهى]]، انتشارات دوستان - ناهيد، تهران، 1377. | # دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى، ج1، ص776، به كوشش [[خرمشاهی، بهاءالدین|بهاءالدين خرمشاهى]]، انتشارات دوستان - ناهيد، تهران، 1377. | ||
| خط ۹۴: | خط ۷۷: | ||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[مختصر نهج البيان]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
[[رده:تفسیر]] | [[رده:تفسیر]] | ||
[[رده:متون تفاسیر]] | [[رده:متون تفاسیر]] | ||
[[رده:اسفند(1400)]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۲:۰۶
| نهج البيان عن كشف معانى القرآن | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شیبانی، محمد بن حسن (شیعی) (نویسنده) درگاهی، حسین (محقق) |
| ناشر | نشر الهادی |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1377 ش یا 1419 ق |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-400-034-x |
| موضوع | تفاسیر شیعه - قرن 7ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 5 |
| کد کنگره | BP 93 /ش9ن9 1378 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
برای دیگر کاربردها، معانی القرآن (ابهام‌زدایی) را ببینید.
نهج البيان عن كشف معاني القرآن، اثر محمد بن حسن شيبانى و به زبان عربى است. اين كتاب، توسط آقاى حسين درگاهى تحقيق شده است.
مؤلف در مقدمه كتاب، نام خود را متذكر نشده كه اين خود موجب گرديده است عده‌اى در مورد نام وى اختلاف نمايند[۱]. حاجى نورى در خاتمه «مستدرك الوسائل» و در «دارالسلام» و سيد حسن صدر در «تأسيس الشيعة» از مؤلف به‌عنوان محمد بن حسن شيبانى استاد شيخ مفيد محمد بن محمد بن نعمان (م: 413ق) كه ساكن مصر بوده، نام برده‌اند. اين نسب را مرقومه پشت برگ اول نسخه كتابخانه مركزى تأييد مى‌كند.
از مقدمه نسخه چنين برمى‌آيد كه مؤلف شيعه اماميه بوده و در مواردى از تبيان شيخ طوسى(م: 460ق) نقل نموده است. ولى صرف نظر از اينكه مؤلف، كتاب خود را به كتابخانه «المستنصرية» عباسى - و يا فاطمى - اهدا و از خلفاى راشدين و بنى العباس به نيكى ياد نموده است، به لحاظ اينكه وى در موارد زيادى از تبيان شيخ طوسى كه شاگرد شيخ مفيد بوده، نقل مى‌نمايد، در انتساب اين كتاب به مؤلف واقعى آن ايجاد شك و ترديد شده است، به‌نحوى كه صاحب «الذريعة» بيان داشته كه مؤلف «نهج البيان عن كشف معاني القرآن»، استاد شيخ مفيد نبوده و ظاهرا با «الكشف و البيان» ثعالبى اشتباه شده است.
ساختار
كتاب در 5 جلد تنظيم شده است. مؤلف در هر سوره، نخست به ذكر نام آن، مكى يا مدنى يا مورد اختلاف بودن آن و تعداد آيات آن مى‌پردازد (آيات سوره بقره را 290 مى‌داند؛ امّا در شمارش، همان 286 را رقم زده است)؛ سپس به ذكر فضل سوره (در بعضى موارد) با نقل روايت مى‌پردازد. به وجه تسميه سوره و نام‌هاى ديگر آن اشاره داشته، اقوال مختلف را ذكر مى‌نمايد.
پس از آن به تفسير فرازهاى مختلف آيات مى‌پردازد، در اين بخش، ابتدا لغات، معانى و در برخى موارد، اشتقاق آنها را بازگو مى‌نمايد و در مرحله بعد به شرح آنها به‌طور مستقل يا به نقل از مفسرين و يا با ذكر روايت، پرداخته و با بيان نام افراد، منقولات خود را منتسب مى‌نمايد.
گزارش محتوا
درباره محتوا و ويژگى‌هاى اين اثر، توجه به نكات زير مفيد است:
- مؤلف در اين تفسير ابن عباس را مى‌ستايد و بسيار از تفسير او مى‌آورد و گويا مى‌خواهد از مستنصر دلى به دست بياورد؛ چنان‌كه درباره عباسيان مى‌گويد: «الخلفاء الراشدين من بني العباس «سقى الله ضريحه و ضرايحهم صوب الرضوان» [۲]و در همين جاست كه از «مؤيد بن المتوكل» ياد مى‌كند[۳]. چنين گمان مى‌رود كه اين تفسير براى مستنصر خليفه عباسى (623-640ق) نوشته شده است، نه مستنصر فاطمى؛ زيرا كسى كه براى چنين خليفه‌اى تفسير مى‌نويسد هرگز عباسيان را نمى‌ستايد.
- مفسر در مقدمه تفسير مى‌نويسد: در دوران جوانى، زمانى كه نشاط علمى بيشترى داشتم، در ذهنم خلجان مى‌كرد كه‌اى كاش بخشى از معانى، اسباب النزول و غريب قرآن را جمع‌آورى مى‌نمودم. در مباحث دوستانه با علما، وقتى اين امر مطرح شد، مرا تشويق به آن نمودند، بدين ترتيب تحقيق آن را آغاز كردم.
- اقوال بسيارى از مفسرين را مطالعه كردم و مشاهده نمودم كه اختلاف فراوانى در آنها وجود دارد كه سبب تحير افراد و تباين اقوال مى‌گردد و نيز منشأ اختلاف، تفسير به رأى و نظر و مذهب خود بود؛ منتهى در نهايت آن را به صحابى يا تابعى نسبت مى‌دادند. تصميم گرفتم تفسيرى بنويسم كه موارد اختلاف را كنار گذاشته و مطالبى كه داراى فايده‌اى براى علما و خوانندگان قرآن بود، انتخاب نموده و روايات اهل‌بيت(ع) را بر آنها افزودم.[۴]
- اين اثر، تفسيرى ادبى، مأثور، موجز و استوار مى‌باشد. همچنين به ذكر پاره‌اى از موارد ناسخ و منسوخ، احكام و عبادات شرعيه، اسباب النزول و سخنان لغويان پرداخته است. مؤلف از بسيار پرداختن به مباحث دستورى و قرائات و نيز بواطن و اسرار پرهيز كرده و بنا را بر اختصار و اقتصار گذارده است. هدف او تفسير كل قرآن بوده، امّا به تفسير شمارى از آيات نپرداخته؛ زيرا معتقد است، معناى آنها از ظاهرشان دانسته مى‌شود.[۵]
- چندان از كلبى نقل مى‌كند كه گمان مى‌رود تفسيرش را در اختيار داشته است. از شيخ مفيد، سيد مرتضى و شيخ طوسى با احترام نام برده و بسيار از «تبيان» سود جسته است. از كلينى، رمانى، جبّائى، طبرى، زجاج، صاحب‌النظم، عبدالغنى، حلبى، قتيبى، فرّاء، جعدى، ابراهيم بن محلز، ابن انبارى، كتاب الزاهر و كتاب التخليص ياد شده است. گذشته از لغويان و نحويان و مفسران قديم كه بسيار از سخنان آنها در اين تفسير آمده است، از منابع روايى او كافى، اختصاص، معاني الأخبار، علل الشرايع، تفسير امام حسن عسكرى(ع)، تفسير قمى، عيون الأخبار و... مى‌باشد.[۶]
- به‌گونه مستقيم از مجاهد، مقاتل، قتاده، عكرمه، وهب، ابوعبيده و سدّى اقوال را نقل مى‌كند. در تبيين معانى لغوى از اشعار عرب نيز استفاده مى‌نمايد [۷].
- شرح فرازهاى آيات را گاهى با كمك گرفتن از آيات ديگر و يا روايات پيامبر(ص) و اهل‌بيت(ع) پى مى‌گيرد [۸]. بيان معانى ديگر الفاظ مشترك را در قرآن از نظر دور نداشته، هريك را با مورد خود مشخص مى‌نمايد [۹].
- مفسر در مقدمه خود مى‌نويسد: بناى خود را بر دورى از ذكر اقوال مختلف و متفاوت مفسران نهاده است؛ اما بااين‌حال خود، ناچار از ذكر اقوال مى‌گردد [۱۰]. مفسر اسباب النزول را نيز از موضحات آيات دانسته و با نقل آنها مطلب خود را تكميل مى‌نمايد [۱۱].
- مفسر در دو مقدمه مباحثى را مطرح كرده‌اند: در مقدمه اول، انگيزه تأليف، كليات روش تفسيرى، ضرورت استفاده از روايات پيامبر(ص) و ائمه(ع) در تفسير را بازگو مى‌نمايد و در مقدمه‌اى ديگر، طى چند فصل، بحث‌هاى مختلفى را مطرح كرده است، از جمله: كتب انبياى گذشته و تعداد آنها، رواياتى راجع به تعداد آيات، سور و كلمات قرآن، بحثى در سبعة احرف، اشتقاق قرآن و معناى آن، ما يشتمل عليه القرآن، ذكر برخى حقايق قرآن، مانند: حقيقت امر، نهى، نسخ، محكم، متشابه، ضلال، هدى، ختم، تقدير، كفر، جعل، قضا، مطلق، مجمل، عام، خاص، فتنه، مقيد، حقيقت، مجاز و...
وضعيت كتاب
- فهرست محتويات هر جلد در آغاز آن ذكر شده است.
- محقق محترم آقاى حسين درگاهى در ضمن مقدمه تحقيق، به جمع‌آورى نسخه‌هاى تفسير، محل و رمز آنها و تلاش در تلفيق نسخ جهت ارائه متنى صحيح از تفسير، اشاره دارد.
- ايشان در پاورقى‌هاى خود به موارد ذيل پرداخته‌اند:
- الف)- ذكر مصادر اصلى احاديث (و در صورت نيافتن آن، به مصادر متأخر آدرس داده‌اند)؛
- ب)- مصادر اصلى اقوال نقل‌شده توسط مفسر؛
- ج)- آدرس آيات؛
- د)- آيات تفسيرنشده؛
- ه)- بيان احاديث موافق اقوال ذكرشده توسط مفسر؛
- ط)- مشخص كردن مواردى از اقوال، روايات و نسبت‌هايى كه در منابع خود پيدا نشده‌اند.
- تلخيص اين تفسير به نام «مختصر نهج البيان» به دست «محمد بن علي النقي الشيباني» انجام گرفته و نسخ خطى آن موجود است.
پانويس
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق،ج1، ص5
- ↑ ر.ک: مقدمه مؤلف، ج1، ص16
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص7
- ↑ ر.ک: خرمشاهی، بهاءالدین، ص776
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ مثلاً ر.ک: ج1، ص86، در معناى «الصلاة»، آيه 3، سوره بقره
- ↑ مثلاً ر.ک: ج1، ص87، آيه 3، سوره بقره و صفحه 89
- ↑ مثلاًر.ک: ج1، ص87
- ↑ مثلاً ر.ک: آيه 224 سوره بقره، ج1، ص297
- ↑ مثلاً ر.ک: ج1، ص241، آيه 178 سوره بقره
منابع مقاله
- مقدمه و متن كتاب.
- دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى، ج1، ص776، به كوشش بهاءالدين خرمشاهى، انتشارات دوستان - ناهيد، تهران، 1377.