ادوار فقه و کیفیت بیان آن: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'ن(' به 'ن (')
    جز (جایگزینی متن - 'ادوار فقه (ابهام زدایی)' به 'ادوار فقه (ابهام‌زدایی)')
     
    (۱۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR00504J1.jpg|بندانگشتی|ادوار فقه و کیفیت بیان آن]]
    | تصویر =NUR00504J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =ادوار فقه و کیفیت بیان آن
    |+ |
    | عنوان‌های دیگر =
    |-
    | پدیدآوران =  
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|ادوار فقه و کیفیت بیان آن
    [[جناتی، محمدابراهیم]] (نویسنده)
    |-
    | زبان =فارسی
    |نام های دیگر کتاب
    | کد کنگره =‏‎‏BP‎‏ ‎‏169‎‏/‎‏9‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏9‎‏الف‎‏4
    |data-type='otherBookNames'|
    | موضوع =
    |-
    فقه
    |پدیدآورندگان
    |data-type='authors'|[[جناتی، محمد ابراهیم]] (نويسنده)
    |-
    |زبان  
    |data-type='language'|فارسی
    |-
    |کد کنگره  
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏‎‏BP‎‏ ‎‏169‎‏/‎‏9‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏9‎‏الف‎‏4
    |-
    |موضوع  
    |data-type='subject'|فقه


    فقه - تاریخ
    فقه - تاریخ


    فقیهان - سرگذشت نامه
    فقیهان - سرگذشت‌نامه
    |-
    | ناشر =
    |ناشر  
    کيهان
    |data-type='publisher'|کيهان
    | مکان نشر =تهران - ایران
    |-
    | سال نشر = 1374 ش
    |مکان نشر  
    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE00504AUTOMATIONCODE
    |data-type='publishPlace'|تهران - ایران
    | چاپ =1
    |-
    | تعداد جلد =1
    |سال نشر
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =00504
    |data-type='publishYear'| 1374 هـ.ش
    | کتابخوان همراه نور =00504
    |-class='articleCode'
    | کد پدیدآور =
    |کد اتوماسیون
    | پس از =
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE504AUTOMATIONCODE
    | پیش از =
    |}
    }}
    </div>


    {{کاربردهای دیگر|ادوار فقه (ابهام‌زدایی)}}


    == معرفى اجمالى ==
    '''ادوار فقه و کیفیت بيان آن'''، نوشته [[جناتی، محمدابراهیم|آیت‌الله محمد ابراهیم جناتى شاهرودى]] است كه در بيان توضيحاتى راجع به فقه اسلامى و بالخصوص فقه شيعه و دوره‌هاى مختلف آن مى‌باشد.


    اين کتاب به زبان فارسی بوده و در سال 1357 ش، تأليف گرديده است.


    '''ادوار فقه و كيفيت بيان آن'''، نوشته آیت‌الله محمد ابراهيم جناتى شاهرودى است كه در بيان توضيحاتى راجع به فقه اسلامى و بالخصوص فقه شيعه و دوره‌هاى مختلف آن مى‌باشد.
    شبهاتى از مستشرقين راجع به فقه و نگاهى عمیق به تاريخ فقه از ویژگى‌هاى کتاب مى‌باشد.


    اين کتاب به زبان فارسى بوده و در سال 1357 ش، تأليف گرديده است.
    ==ساختار==
     
    مقدمه‌اى مفصل از سوى مؤلف درباره فقه، پيدايش فقه، هدف از فقه و تكامل فقه به همراه نقد و پاسخ توضيحى - انتقادى بر بعضى از مطالب مقدمه و پاسخ به نقد سيرى در ادوار فقه در آغاز کتاب و قبل از ورود به مطالب اصلى بيان شده است.
    شبهاتى از مستشرقين راجع به فقه و نگاهى عميق به تاريخ فقه از ويژگى‌هاى کتاب مى‌باشد.
     
    == ساختار کتاب ==
     
     
    مقدمه‌اى مفصل از سوى مؤلف در باره فقه، پيدايش فقه، هدف از فقه و تكامل فقه به همراه نقد و پاسخ توضيحى - انتقادى بر بعضى از مطالب مقدمه و پاسخ به نقد سيرى در ادوار فقه در آغاز کتاب و قبل از ورود به مطالب اصلى بيان شده است.


    متن کتاب نيز در دو بخش مى‌باشد:
    متن کتاب نيز در دو بخش مى‌باشد:


    بخش اول ادوار فقه و كيفيت بيان آن كه شامل ادوار فقه، تكامل و ركود فقه اجتهادى اهل سنت، جايگاه و مواضع اجتهاد در مبانى فقهى و نمونه‌هايى از اجتهاد در مبانى فقهى از ديدگاه مذاهب اسلامى مى‌باشد.
    بخش اول ادوار فقه و کیفیت بيان آن كه شامل ادوار فقه، تكامل و ركود فقه اجتهادى اهل سنت، جايگاه و مواضع اجتهاد در مبانى فقهى و نمونه‌هایى از اجتهاد در مبانى فقهى از ديدگاه مذاهب اسلامى مى‌باشد.


    در بخش دوم نيز به نه مطلب مهم راجع به فقه و فقاهت اشاره شده كه عبارتند از: بيان مراحل شش‌گانه كيفيت بيان فقه، رساله‌هاى پرسش و پاسخ در ادوار مختلف، رساله‌هاى عمليه، سير تاريخى مسئله تقليد از اعلم، پيدايش وكالت و هدف از آن، شناخت مرجع تقليد، بيان مراجع تقليد از آغاز غيبت كبرا تا كنون، نظريه تعين تقليد از اعلم و نظريه جواز تقليد از زنى كه داراى اجتهاد است.
    در بخش دوم نيز به نه مطلب مهم راجع به فقه و فقاهت اشاره شده كه عبارتند از: بيان مراحل شش‌گانه کیفیت بيان فقه، رساله‌هاى پرسش و پاسخ در ادوار مختلف، رساله‌هاى عمليه، سير تاريخى مسئله تقليد از اعلم، پيدايش وكالت و هدف از آن، شناخت مرجع تقليد، بيان مراجع تقليد از آغاز غيبت كبرا تا كنون، نظريه تعين تقليد از اعلم و نظريه جواز تقليد از زنى كه داراى اجتهاد است.


    ايشان در قسمت پايانى کتاب خود كه تحت عنوان مقالات مى‌باشد هفت مقاله راجع به موضوعات مذكور آورده است كه عبارتند از:
    ايشان در قسمت پایانى کتاب خود كه تحت عنوان مقالات مى‌باشد هفت مقاله راجع به موضوعات مذكور آورده است كه عبارتند از:


    #[[شيخ مفيد]] در عرصه فقاهت و اجتهاد.
    #[[شيخ مفيد]] در عرصه فقاهت و اجتهاد.
    خط ۷۰: خط ۵۴:
    #فقه اجتهادى و اصلاح حوزه‌ها از ديدگاه امام(ره).
    #فقه اجتهادى و اصلاح حوزه‌ها از ديدگاه امام(ره).


    == گزارش محتوا ==
    ==گزارش محتوا==


    === مقدمه ===  
    ===مقدمه===


    معنى واژه‌هاى فقه و فقيه، اولين مطلبى است كه مؤلف در مقدمه بدان پرداخته است.
    معنى واژه‌هاى فقه و فقيه، اولین مطلبى است كه مؤلف در مقدمه بدان پرداخته است.


    وى مى‌گويد: فقه در لغت به معناى فهم است كما اينكه در آيه 91 سوره هود نيز به همين معنا آمده است: '''«ما نفقه كثيرا مما تقول»''' و در اصطلاح فقها به معنى آشنايى با احكام فرعى شرعى است كه از راه ادله تفصيلى آن؛ يعنى قرآن، سنت، عقل و اجماع به دست مى‌آيد.
    وى مى‌گوید: فقه در لغت به معناى فهم است كما اينكه در آيه 91 سوره هود نيز به همین معنا آمده است:'''«ما نفقه كثيرا مما تقول»''' و در اصطلاح فقها به معنى آشنايى با احكام فرعى شرعى است كه از راه ادله تفصيلى آن؛ يعنى قرآن، سنت، عقل و اجماع به دست مى‌آيد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=3&viewType=html ر.ک: مقدمه، ص3]</ref>.


    ايشان اين لغت را داراى صبغه اسلامى، نه غربى و يونانى، مى‌داند و در صدد پاسخ به شبهه كسانى كه با بيان ادله‌اى خواسته‌اند اين كلمه را برگرفته از فرهنگ رومى قلمداد كنند، برآمده است.
    ايشان این لغت را داراى صبغه اسلامى، نه غربى و يونانى، مى‌داند و در صدد پاسخ به شبهه كسانى كه با بيان ادله‌اى خواسته‌اند این كلمه را برگرفته از فرهنگ رومى قلمداد كنند، برآمده است<ref>[https://noorlib.ir/ar/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=4&viewType=html ر.ک: همان، ص4]</ref>.


    مؤلف، پيدايش فقه در ميان مسلمانان را مربوط به بعد از هجرت پيامبر(ص) از مكه به مدينه مى‌داند و علت آن را نزول آيات الاحكام كه در حدود يك سوم قرآن را تشكيل مى‌دهند در مدينه، مى‌داند.
    مؤلف، پيدايش فقه در میان مسلمانان را مربوط به بعد از هجرت پيامبر(ص) از مكه به مدينه مى‌داند و علت آن را نزول آيات الاحكام كه در حدود یک سوم قرآن را تشكيل مى‌دهند در مدينه، مى‌داند<ref>[https://noorlib.ir/ar/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=7&viewType=html ر.ک: همان، ص7]</ref>.


    او در مورد هدف از علم فقه مى‌گويد: از آن‌جايى كه انسان مؤمن خود را ملتزم به پيروى از اوامر و نواهى خداوند مى‌داند، فلذا بايد علمى باشد تا دستورات شريعت را كه همان اوامر و نواهى مولا مى‌باشند، استخراج نموده و در اختيار مكلفين قرار دهد.
    او در مورد هدف از علم فقه مى‌گوید: از آن‌جايى كه انسان مؤمن خود را ملتزم به پيروى از اوامر و نواهى خداوند مى‌داند، فلذا بايد علمی‌باشد تا دستورات شريعت را كه همان اوامر و نواهى مولا مى‌باشند، استخراج نموده و در اختيار مكلفين قرار دهد.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=8&viewType=html ر.ک: همان، ص8]</ref>


    در اسلام اين مسئوليت بر عهده علم فقه بوده و با استفاده از ادله اربعه مذكور و كمك گرفتن از علم اصول فقه كه علم آشنايى با عناصر مشترك در مسير استنباط حكم شرعى است، احكام دين را تبيين و به مسلمين عرضه مى‌نمايد.
    در اسلام این مسئولیت بر عهده علم فقه بوده و با استفاده از ادله اربعه مذكور و كمك گرفتن از علم اصول فقه كه علم آشنايى با عناصر مشترك در مسير استنباط حكم شرعى است، احكام دين را تبيين و به مسلمین عرضه مى‌نمايد.


    وى قوانين فقهى را از آن‌جايى كه فراتر از عقل بشرى هستند، محدود به يك قوم، قبيله، سرزمين و نسل نمى‌داند، بلكه آن را براى كل بشريت در طول اعصار و امصار گوناگون معرفى مى‌نمايد.
    وى قوانين فقهى را از آن‌جايى كه فراتر از عقل بشرى هستند، محدود به یک قوم، قبيله، سرزمین و نسل نمى‌داند، بلكه آن را برای كل بشريت در طول اعصار و امصار گوناگون معرفى مى‌نمايد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=9&viewType=html ر.ک: همان، ص9]</ref>.


    تكامل علم فقه، ديگر مبحثى است كه مؤلف بدان پرداخته و در مورد آن به چند نكته مهم اشاره دارد: نخست اينكه بايد دانست علم فقه در طول مسيرى كه تا كنون طى نموده با توجه به پيشرفت و تكامل زندگى بشر، سير تكاملى را طى كرده و هرگز با فقه هزار سال پيش قابل مقايسه نمى‌باشد.
    تكامل علم فقه، ديگر مبحثى است كه مؤلف بدان پرداخته و در مورد آن به چند نكته مهم اشاره دارد: نخست اينكه بايد دانست علم فقه در طول مسيرى كه تا كنون طى نموده با توجه به پيشرفت و تكامل زندگى بشر، سير تكاملى را طى كرده و هرگز با فقه هزار سال پيش قابل مقايسه نمى‌باشد.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=10&viewType=html ر.ک: همان، ص10-11]</ref>


    ايشان مرحله هشتم تطور فقه را كه از زمان شيخ انصارى(ره) شروع مى‌شود، بارزترين مرحله براى تكامل علم فقه برشمرده است.
    ايشان مرحله هشتم تطور فقه را كه از زمان شيخ انصارى(ره) شروع مى‌شود، بارزترين مرحله برای تكامل علم فقه برشمرده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=11&viewType=html ر.ک: همان، ص11]</ref>.


    وى با اشاره‌اى به دوره‌هاى فقهى، هر دوره را ادامه‌اى براى دور قبلى خود مى‌داند كه مثال‌هايى از شيوه كار فقهاى بزرگ هر دوره، مؤيد اين معنا مى‌باشد.
    وى با اشاره‌اى به دوره‌هاى فقهى، هر دوره را ادامه‌اى برای دور قبلى خود مى‌داند كه مثال‌هایى از شيوه كار فقهاى بزرگ هر دوره، مؤيد این معنا مى‌باشد.


    ايشان محيطهاى علمى و قابليت‌هاى فردى فقها را، ديگر مؤلفه‌هاى تأثيرگذار در تكامل علم فقه به شمار آورده است.
    ايشان محيطهاى علمى و قابليت‌هاى فردى فقها را، ديگر مؤلفه‌هاى تأثيرگذار در تكامل علم فقه به شمار آورده است.


    از جمله كارهاى بديعى كه مؤلف انجام داده اين است كه در قسمتى از مقدمه خود به آنچه در ابتدا بيان كرده، نقد وارد كرده است. اين نقدها عبارتند از: نقدى در مورد معنى لغوى فقه، نقدى در باره معنى قرآنى فقه، نقدى در مورد دوره پيدايش فقه و دوره‌هاى مختلف تطور آن.
    از جمله كارهاى بديعى كه مؤلف انجام داده این است كه در قسمتى از مقدمه خود به آنچه در ابتدا بيان كرده، نقد وارد كرده است. این نقدها عبارتند از: نقدى در مورد معنى لغوى فقه<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=19&viewType=html ر.ک: همان، ص19]</ref>، نقدى درباره معنى قرآنى فقه<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=16&viewType=html ر.ک: همان، ص16]</ref>، نقدى در مورد دوره پيدايش فقه و دوره‌هاى مختلف تطور آن.


    مؤلف مقاله‌اى با عنوان سيرى در ادوار فقه نوشته و توسط يكى از فضلاى حوزه علميه قم نقد گرديده است و وى در آخرين بخش از مقدمه، به پاسخ آن نقد پرداخته است.
    مؤلف مقاله‌اى با عنوان سيرى در ادوار فقه نوشته و توسط یکى از فضلاى حوزه علمیه قم نقد گرديده است و وى در آخرين بخش از مقدمه، به پاسخ آن نقد پرداخته است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=19&viewType=html ر.ک: همان، ص19]</ref>.


    === ادوار فقه و كيفيت بيان آن ===
    ===ادوار فقه و کیفیت بيان آن===


    بخش اول کتاب، تحت عنوان ادوار فقه و كيفيت بيان آن مى‌باشد. نخستين مطلبى كه مؤلف در اين‌جا آورده، ادوار فقه است كه در نه دوره مى‌باشد:
    بخش اول کتاب، تحت عنوان ادوار فقه و کیفیت بيان آن مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=30&viewType=html ر.ک: متن کتاب، ص25]</ref>. نخستين مطلبى كه مؤلف در اين‌جا آورده، ادوار فقه است كه در نه دوره مى‌باشد:


    ابتدا مرحله تشريع است كه از روز بعثت پيامبر(ص) آغاز شده و تا روز وفات حضرت ادامه پيدا كرده است.
    ابتدا مرحله تشريع است كه از روز بعثت پيامبر(ص) آغاز شده و تا روز وفات حضرت ادامه پيدا كرده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=25&viewType=html ر.ک: همان، ص25]</ref>.


    در اين قسمت چند چيز مورد توجه واقع شده كه عبارتند از: كيفيت پيدايش فقه در اين مرحله، خاستگاه فقه و تشريح در اين دوره، مكان و زمان وحى، چگونگى دعوت پيامبر(ص)، تدوين فقه و شريعت، وضعيت كلمه فقه و فقيه در مرحله تشريع و نشر و گسترش فقه، همان‌گونه كه ملاحظه مى‌شود در اين دوره فقه از ناحيه وحى بوده و نظريات شافعيه و مالكيه كه قائلند گاهى نيز پيامبر(ص) خود اجتهاد مى‌كرده صحيح نمى‌باشد.
    در این قسمت چند چيز مورد توجه واقع شده كه عبارتند از: کیفیت پيدايش فقه در این مرحله، خاستگاه فقه و تشريح در این دوره، مكان و زمان وحى، چگونگى دعوت پيامبر(ص)، تدوین فقه و شريعت، وضعيت كلمه فقه و فقيه در مرحله تشريع و نشر و گسترش فقه، همان‌گونه كه ملاحظه مى‌شود در این دوره فقه از ناحيه وحى بوده و نظريات شافعيه و مالكيه كه قائلند گاهى نيز پيامبر(ص) خود اجتهاد مى‌كرده صحيح نمى‌باشد.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=26&viewType=html ر.ک: همان، ص26]</ref>


    مرحله تبيين و تدوين، دومين مرحله فقه است كه بنا بر عقيده شيعه، اين دوره از زمان اتمام تشريع آغاز شده و تا پايان ارتباط امام دوازدهم با نواب اربعه ادامه يافته است. دانشمندانى نظير على بن حسين بن بابويه، كلينى، ابن قولويه از بزرگان فقهى اين دوره مى‌باشند.
    مرحله تبيين و تدوین، دومین مرحله فقه است كه بنا بر عقيده شيعه، این دوره از زمان اتمام تشريع آغاز شده و تا پایان ارتباط امام دوازدهم با نواب اربعه ادامه يافته است. دانشمندانى نظير على بن حسین بن بابویه، كلينى، ابن قولویه از بزرگان فقهى این دوره مى‌باشند.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=33&viewType=html ر.ک: همان، ص33]</ref>


    اهل سنت در مورد اين دوره نظر ديگرى دارند كه مؤلف ضمن اشاره بدان به پاسخش پرداخته است. وى در اين قسمت ضمن بيان امتيازات فقه شيعه به اختلافى كه در ميان مسلمانان بعد از پيامبر(ص) راجع به تدوين کتاب و جمع‌آورى حديث پديد آمد، اشاره كرده، تدوين کتاب قرآن و مصحف فاطمه(سلام الله عليها) و صحيفه را نتيجه زحمات [[امام على(ع)]] در اين دوره برمى‌شمارد.
    اهل سنت در مورد این دوره نظر ديگرى دارند كه مؤلف ضمن اشاره بدان به پاسخش پرداخته است. وى در این قسمت ضمن بيان امتيازات فقه شيعه به اختلافى كه در میان مسلمانان بعد از پيامبر(ص) راجع به تدوین کتاب و جمع‌آورى حديث پديد آمد، اشاره كرده، تدوین کتاب قرآن و مصحف فاطمه (سلام‌الله‌عليها) و صحيفه را نتيجه زحمات [[امام على(ع)]] در این دوره برمى‌شمارد.


    از اصحاب [[امام على(ع)]] نيز افرادى مثل سلمان، ابوذر، ابورافع غلام پيامبر(ص)، على بن ابى رافع و ديگران نيز کتاب‌هايى تدوين نموده‌اند كه نوعا در كتب رجال بدانها اشاره شده است.
    از اصحاب [[امام على(ع)]] نيز افرادى مثل سلمان، ابوذر، ابورافع غلام پيامبر(ص)، على بن ابى رافع و ديگران نيز کتاب‌هایى تدوین نموده‌اند كه نوعا در كتب رجال بدانها اشاره شده است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=37&viewType=html ر.ک: همان، ص37]</ref>.


    سومين دوره فقه كه دسته‌بندى و تبويب نام دارد و از روز غيبت كبراى امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشريف) شروع شده و تا زمان وفات فقيه نام‌دار شيعه مرحوم [[شيخ مفيد]] ادامه داشته است، كارهاى بزرگى در اين دوره توسط فقها و دانشمندان انجام شده كه پاسدارى از حريم تشيع در مقابل دسيسه‌ها و تحريف‌ها از آن جمله مى‌باشد، چرا كه دشمنان با تلاش شبانه‌روزى مى‌كوشيدند تا با جعل حديث و تفرقه افكنى مذهب حقه را به بيراهه ببرند.
    سومین دوره فقه كه دسته‌بندى و تبویب نام دارد و از روز غيبت كبرای امام زمان (عجل‌الله‌تعالى‌فرجه‌الشريف) شروع شده و تا زمان وفات فقيه نام‌دار شيعه مرحوم [[شيخ مفيد]] ادامه داشته است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=41&viewType=html ر.ک: همان، ص41]</ref>، كارهاى بزرگى در این دوره توسط فقها و دانشمندان انجام شده كه پاسدارى از حريم تشيع در مقابل دسيسه‌ها و تحريف‌ها از آن جمله مى‌باشد، چرا كه دشمنان با تلاش شبانه‌روزى مى‌كوشيدند تا با جعل حديث و تفرقه افكنى مذهب حقه را به بيراهه ببرند.


    از دانشمندان مهم اين دوره مى‌توان به مرحوم [[شيخ مفيد]]، ابن ابى عقيل ابومحمد حسن بن على نعمانى حذاء معاصر كلينى، ابن جنيد اسكافى و [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]] اشاره نمود.
    از دانشمندان مهم این دوره مى‌توان به مرحوم [[شيخ مفيد]]، [[ابن ابی‌عقیل عمانی، حسن بن علی|ابن ابى عقيل]] ابومحمدحسن بن على نعمانى حذاء معاصر كلينى، ابن جنيد اسكافى و [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد‌ ‎مرتضى]] اشاره نمود<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=42&viewType=html ر.ک: همان، ص42]</ref>.


    کتاب‌هاى مهم حديث اين دوره نيز عبارتند از: كافى اثر [[کلینی، محمد بن یعقوب|شيخ كلينى]]، تهذيب و استبصار اثر مرحوم [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و [[من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه]] اثر مرحوم [[شيخ صدوق]]؛ اينها مجموعا كتب اربعه شيعه را تشكيل مى‌دهند كه تكيه‌گاه فقه شيعه به شمار مى‌روند.
    کتاب‌هاى مهم حديث این دوره نيز عبارتند از: كافى اثر [[کلینی، محمد بن یعقوب|شيخ كلينى]]، تهذيب و [[الاستبصار في ما اختلف من الأخبار|استبصار]] اثر مرحوم [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و [[من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه]] اثر مرحوم [[شيخ صدوق]]؛ اينها مجموعا كتب اربعه شيعه را تشكيل مى‌دهند كه تكياه فقه شيعه به شمار مى‌روند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=44&viewType=html ر.ک: همان، ص44-45]</ref>.


    مرحله چهارم از ادوار از فقه، مرحله گسترش مسائل فقه از راه تفريع و تطبيق از راه اجتهاد مى‌باشد.
    مرحله چهارم از ادوار از فقه، مرحله گسترش مسائل فقه از راه تفريع و تطبيق از راه اجتهاد مى‌باشد.


    اين دوره، از زمان مرحوم [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و به مدت صد سال تا زمان[[ابن‌ادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]] مؤلف کتاب سرائر ادامه داشته است. اين دوره، دوره شكوفايى بى‌نظير فقه اسلامى مى‌باشد.
    اين دوره، از زمان مرحوم [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و به مدت صد سال تا زمان[[ابن ادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]] مؤلف کتاب سرائر ادامه داشته است. این دوره، دوره شكوفايى بى‌نظير فقه اسلامى مى‌باشد.


    طلايه‌دار اين دوره مرحوم [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] است كه كارهاى بسيار بزرگى را در فقه انجام داد كه از آن جمله تطبيق فقه شيعه بر مذاهب اربعه اهل سنت مى‌باشد.
    طلايه‌دار این دوره مرحوم [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] است كه كارهاى بسيار بزرگى را در فقه انجام داد كه از آن جمله تطبيق فقه شيعه بر مذاهب اربعه اهل سنت مى‌باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=45&viewType=html ر.ک: همان، ص45]</ref>.


    عظمت اين عالم بزرگوار باعث شد كه شاگردان وى تا مدت‌ها جرأت مخالفت با نظريات وى را نداشته باشند كه همين امر يك ركود نسبى را تا مدت صد سال بر فقه شيعه حاكم كرد.
    عظمت این عالم بزرگوار باعث شد كه شاگردان وى تا مدت‌ها جرأت مخالفت با نظريات وى را نداشته باشند كه همین امر یک ركود نسبى را تا مدت صد سال بر فقه شيعه حاكم كرد.


    دوره پنجم، دوره استدلال است كه از زمان [[ابن ادریس، محمد بن احمد|ابن ادريس حلى]] تا روزگار مرحوم [[محقق حلی، جعفر بن حسن|محقق حلى]] ادامه يافته است.[[ابن‌ادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]] كه با نقد نظريات [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] بعد از دوران مذكور شيوه نوى را طرح‌ريزى كرده بود، باعث شد كه در اين دوران نيز فقه سيرى تكاملى داشته باشد كه قريب به صد سال ادامه داشت.
    دوره پنجم، دوره استدلال است كه از زمان [[ابن ادریس، محمد بن احمد|ابن ادريس حلى]] تا روزگار مرحوم [[حلی، جعفر بن حسن|محقق حلى]] ادامه يافته است.[[ابن ادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]] كه با نقد نظريات [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] بعد از دوران مذكور شيوه نوى را طرح‌ريزى كرده بود، باعث شد كه در این دوران نيز فقه سيرى تكاملى داشته باشد كه قريب به صد سال ادامه داشت.


    مؤلف در اين قسمت با مقايسه‌اى بين کتاب مبسوط [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و سرائر[[ابن‌ادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]] ، به نكات مهمى در باب تفاوت اين دو دوره فقهى دست يافته است.
    مؤلف در این قسمت با مقايسه‌اى بين کتاب مبسوط [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و سرائر[[ابن ادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]]، به نكات مهمى در باب تفاوت این دو دوره فقهى دست يافته است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=49&viewType=html ر.ک: همان، ص49]</ref>.


    گسترش استدلال و تنقيح، نام ششمين دوره فقه است كه از زمان [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]](ره) شروع شده و تا زمان مجدد بزرگ مرحوم [[وحید بهبهانی، محمدباقر|وحيد بهبهانى]] ادامه يافت. در اين دوره بحث‌هاى فقهى - استدلالى گسترده‌اى ميان علما رواج يافته بود كه اثرات مهمى را نيز بر جاى گذاشت.
    گسترش استدلال و تنقيح، نام ششمین دوره فقه است كه از زمان [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]](ره) شروع شده و تا زمان مجدد بزرگ مرحوم [[وحید بهبهانی، محمدباقر|وحيد بهبهانى]] ادامه يافت. در این دوره بحث‌هاى فقهى - استدلالى گسترده‌اى میان علما رواج يافته بود كه اثرات مهمى را نيز بر جاى گذاشت<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=56&viewType=html ر.ک: همان، ص56]</ref>.


    از شخصيت‌هاى علمى اين دوره مى‌توان به [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]]، فخر المحققين فرزند [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]]، شهيد اول جمال الدين محمد بن مكى، [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق ثانى]] نور الدين على بن عبدالعالى كركى، شيخ على ميسى، [[شهيد ثانى]] زين الدين جبعى، علامه شيخ عبدالصمد پدر [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شيخ بهايى]] و صاحب مدارك اشاره كرد.
    از شخصيت‌هاى علمى این دوره مى‌توان به [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]]، [[فخرالمحققین، محمد بن حسن|فخر المحققين]] فرزند [[حلی، حسن بن یوسف|علامه حلى]]، شهيد اول جمال‌الدين محمد بن مكى، [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق ثانى]] نورالدين على بن عبدالعالى كركى، شيخ على میسى، [[شهيد ثانى]] زين‌الدين جبعى، علامه شيخ عبدالصمد پدر [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شيخ بهایى]] و [[عاملی موسوی، محمد بن علی|صاحب مدارك]] اشاره كرد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=54&viewType=html ر.ک: همان، ص54]</ref>.


    کتاب‌هاى مهمى مانند وسائل الشيعه، وافى و [[بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)|بحار الانوار]] نتيجه زحمات بزرگان علمى در اين دوره مى‌باشند.
    کتاب‌هاى مهمى مانند وسائل الشيعه، [[الوافي|وافى]] و [[بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام|بحار الانوار]] نتيجه زحمات بزرگان علمى در این دوره مى‌باشند.


    مرحله هفتم، مرحله تكامل و رشد فقه نام دارد. اين دوره از زمان مرحوم [[وحید بهبهانی، محمدباقر|وحيد بهبهانى]] تا زمان [[شيخ انصارى]] ادامه يافته كه تكامل بزرگى در اين دوره به وجود آمد.
    مرحله هفتم، مرحله تكامل و رشد فقه نام دارد. این دوره از زمان مرحوم [[وحید بهبهانی، محمدباقر|وحيد بهبهانى]] تا زمان [[شيخ انصارى]] ادامه يافته كه تكامل بزرگى در این دوره به وجود آمد.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=56&viewType=html ر.ک: همان، ص56]</ref>


    مرحوم [[وحید بهبهانی، محمدباقر|وحيد بهبهانى]]، صاحب [[رياض المسائل في بيان الأحكام بالدلائل (ط - القدیمة)|رياض المسائل]]خواهرزاده وحيد، مرحوم بحر العلوم، شيخ جعفر كاشف العظاء، شريف العلماء، صاحب مفتاح الكرامه، [[نراقی، احمد بن محمدمهدی|ملا احمد نراقى]] صاحب مستند الشيعه، آیت‌الله شيخ محمد حسن نجفى [[صاحب جواهر، محمدحسن|صاحب جواهر]] الكلام فى شرح شرائع الاسلام از فقهاى بزرگ اين دوره فقهى مى‌باشند.
    مرحوم [[وحید بهبهانی، محمدباقر|وحيد بهبهانى]]، صاحب [[رياض المسائل في بيان الأحكام بالدلائل (ط - القدیمة)|رياض المسائل]]خواهرزاده وحيد، مرحوم بحرالعلوم، شيخ جعفر كاشف العظاء، شریف‌العلماء، صاحب مفتاح الكرامه، [[نراقی، احمد بن محمدمهدی|ملا احمد نراقى]] صاحب [[مستند الشيعة في أحكام الشريعة|مستند الشيعه]]، آیت‌الله [[صاحب جواهر، محمدحسن|شيخ محمدحسن نجفى]] [[صاحب جواهر، محمدحسن|صاحب جواهر]] الكلام في شرح شرائع الاسلام از فقهاى بزرگ این دوره فقهى مى‌باشند.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=57&viewType=html ر.ک: همان، ص57-58]</ref>


    دوره هشتم، دوره تدقيق در ابحاث فقهى است كه در واقع اين مسير با تلاش مرحوم [[شيخ انصارى]] شروع شده و تا زمان مرحوم [[آخوند خراسانى]] ادامه يافت.
    دوره هشتم، دوره تدقيق در ابحاث فقهى است كه در واقع این مسير با تلاش مرحوم [[شيخ انصارى]] شروع شده و تا زمان مرحوم [[آخوند خراسانى]] ادامه يافت.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=58&viewType=html ر.ک: همان، ص58]</ref>


    اين دوره از ادوار فقه، شاهد حركت فقهى دقيق و مهمى بود و بحث‌هاى فقهى به اوج گستردگى خود رسيد.
    اين دوره از ادوار فقه، شاهد حركت فقهى دقيق و مهمى بود و بحث‌هاى فقهى به اوج گستردگى خود رسيد.


    فقيه در اين دوره واجد بالاترين مرتبه دقت نظر در بحث بود.
    فقيه در این دوره واجد بالاترين مرتبه دقت نظر در بحث بود.


    امام مجدد مرحوم محمد حسين شيرازى و [[آخوند خراسانى]]، ديگر فقهاى اين دوره مى‌باشند و بالاخره دوره نهم كه دوره تلخيص مباحث فقهى مى‌باشد، از زمان [[آخوند خراسانى]] شروع شده و تا به امروز ادامه يافته است.
    امام مجدد مرحوم محمدحسین شيرازى و [[آخوند خراسانى]]، ديگر فقهاى این دوره مى‌باشند و بالاخره دوره نهم كه دوره تلخيص مباحث فقهى مى‌باشد، از زمان [[آخوند خراسانى]] شروع شده و تا به امروز ادامه يافته است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=60&viewType=html ر.ک: همان، ص60]</ref>


    به قول مؤلف، فقها در اين دوره كتب فقهى را تلخيص كرده و مطالب ناب آن را بيرون كشيده و به تحقيقات شگفت انگيز خود مى‌آرايند و به جامعه ارائه مى‌دهند.
    به قول مؤلف، فقها در این دوره كتب فقهى را تلخيص كرده و مطالب ناب آن را بيرون كشيده و به تحقيقات شگفت انگیز خود مى‌آرايند و به جامعه ارائه مى‌دهند.


    [[آخوند خراسانى]] صاحب كفاية الاصول، سيد محمد كاظم يزدى صاحب عروة الوثقى، [[عراقی، ضیاءالدین|آقا ضياء الدين عراقى]] صاحب شرح تبصرة المتعلمين، [[اصفهانی، محمدحسین|شيخ محمد حسين اصفهانى]]، [[حکیم، محسن|سيد محسن حكيم]] صاحب مستمسك عروة الوثقى، از فقهاى نام‌دار و تأثيرگذار اين دوره مى‌باشند.
    [[آخوند خراسانى]] صاحب كفاية الاصول، [[یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم|سيد‌ ‎محمد كاظم يزدى]] صاحب [[العروة الوثقی]]، [[عراقی، ضیاءالدین|آقا ضياءالدين عراقى]] صاحب شرح تبصرة المتعلمین، [[اصفهانی، محمدحسین|شيخ محمدحسین اصفهانى]]، [[حکیم، سید محسن|سيد‌ ‎محسن حكيم]] صاحب مستمسك [[العروة الوثقی]]، از فقهاى نام‌دار و تأثيرگذار این دوره مى‌باشند.


    === تكامل و ركود فقه اجتهادى اهل سنت ===  
    ===تكامل و ركود فقه اجتهادى اهل سنت<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=63&viewType=html ر.ک: همان، ص63]</ref>===


    مؤلف، در اين قسمت دوره عباسيان را دوره شكوفايى فقه اهل سنت مى‌داند كه با وقوع مباحثات علمى ميان فقها، پيشرفت عجيبى در اين علم به وجود آمد.
    مؤلف، در این قسمت دوره عباسيان را دوره شكوفايى فقه اهل سنت مى‌داند كه با وقوع مباحثات علمى میان فقها، پيشرفت عجيبى در این علم به وجود آمد.


    مناظراتى كه تابعين با صحابه و اساتيد با شاگردان و بالعكس داشتند، يكى از همين عوامل بود. مكاتب گوناگون و تصانيف مهمى در اين دوران به وجود آمد كه مؤلف به تعدادى از آنها اشاره كرده است.
    مناظراتى كه تابعين با صحابه و اساتيد با شاگردان و بالعكس داشتند، یکى از همین عوامل بود. مكاتب گوناگون و تصانيف مهمى در این دوران به وجود آمد كه مؤلف به تعدادى از آنها اشاره كرده است.


    وى به فقها و كتب مشهور مذاهب اربعه در اين دوران نيز اشاره كرده است. تفسير، نيز در اين دوران رشد چشم‌گيرى داشته و كتبى به همين نام تأليف شدند كه در کتاب مورد اشاره واقع شده‌اند.
    وى به فقها و كتب مشهور مذاهب اربعه در این دوران نيز اشاره كرده است. تفسير، نيز در این دوران رشد چشم‌گیرى داشته و كتبى به همین نام تأليف شدند كه در کتاب مورد اشاره واقع شده‌اند.


    === جايگاه و مواضع اجتهاد و مبانى فقهى ===
    ===جايگاه و مواضع اجتهاد و مبانى فقهى<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=115&viewType=html ر.ک: همان، ص115]</ref>===


    ما آنچه را كه در اين قسمت مورد بحث واقع شده، از قلم خود مؤلف مى‌آوريم كه فرموده: معتقدان به اسلام اين حقيقت را به صورت كلى پذيرفته‌اند كه خداوند براى مكلفين، احكام و وظايف و قوانينى را تعيين فرموده است. و نيز پذيرفته‌اند كه خداوند اين احكام و قوانين را از طريق وحى بر پيامبرش نازل كرده است تا آن حضرت بدون كم و كاست براى مردم بازگويد: '''«ما ينطق عن الهوى إن هو إلا وحي يوحى»'''.
    ما آنچه را كه در این قسمت مورد بحث واقع شده، از قلم خود مؤلف مى‌آوریم كه فرموده: معتقدان به اسلام این حقيقت را به صورت كلى پذيرفته‌اند كه خداوند برای مكلفين، احكام و وظايف و قوانينى را تعيين فرموده است. و نيز پذيرفته‌اند كه خداوند این احكام و قوانين را از طريق وحى بر پيامبرش نازل كرده است تا آن حضرت بدون كم و كاست برای مردم بازگوید:'''«ما ينطق عن الهوى إن هو إلا وحي يوحى»'''.


    نظرياتى راجع به معنى واقعى اجتهاد در ميان اصوليون و نمونه‌هايى از موارد جريان اجتهاد فقهى نيز در اين‌جا بيان گرديده است.
    نظرياتى راجع به معنى واقعى اجتهاد در میان اصولیون و نمونه‌هایى از موارد جريان اجتهاد فقهى نيز در اين‌جا بيان گرديده است.


    ايشان به اين مسئله از ديدگاه مذاهب گوناگون اسلامى نيز در بخش بعدى پرداخته است؛ براى مثال تفاوت‌هايى كه در نوع وضو ميان مذاهب مختلف وجود دارد، مورد بررسى واقع گرديده است.
    ايشان به این مسئله از ديدگاه مذاهب گوناگون اسلامى نيز در بخش بعدى پرداخته است؛ برای مثال تفاوت‌هایى كه در نوع وضو میان مذاهب مختلف وجود دارد، مورد بررسى واقع گرديده است.


    === ادوار كيفيت بيان فقه ===
    ===ادوار کیفیت بيان فقه<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=115&viewType=html ر.ک: همان، ص115]</ref>===
       
       
    ادوار فقه، پيش از اين، مورد بحث واقع گرديد اما اكنون بحث در این است كه فقه چگونه و به چه صورت‌هایى در زمان‌هاى مختلف به مردم عرضه شده است. این بخش از کتاب داراى مدخلى است كه مطالبى راجع به فقه در آن بازگو شده است.


    ادوار فقه، پيش از اين، مورد بحث واقع گرديد اما اكنون بحث در اين است كه فقه چگونه و به چه صورت‌هايى در زمان‌هاى مختلف به مردم عرضه شده است. اين بخش از کتاب داراى مدخلى است كه مطالبى راجع به فقه در آن بازگو شده است.
    مؤلف، در تعريف فقه مى‌فرمايد: فقه عبارت است از مجموعه قوانين و احكامى كه خداوند متعال برای مردم تنظيم فرموده تا بتوانند به طور شايسته‌اى او را پرستش و ستايش كنند و در زندگى مادى و معنوى خویش از آسايش و آرامش كاملى برخوردار شوند و از خطر گمراهى و انحراف، مصون و در امان باشند.
     
    مؤلف، در تعريف فقه مى‌فرمايد: فقه عبارت است از مجموعه قوانين و احكامى كه خداوند متعال براى مردم تنظيم فرموده تا بتوانند به طور شايسته‌اى او را پرستش و ستايش كنند و در زندگى مادى و معنوى خويش از آسايش و آرامش كاملى برخوردار شوند و از خطر گمراهى و انحراف، مصون و در امان باشند.


    ايشان فقه را ناظر به تمام جوانب زنذگى انسان دانسته و هدف از بعثت انبيا را نيز آشنا ساختن مردم با احكام دين و اصول زندگى معرفى مى‌كند.
    ايشان فقه را ناظر به تمام جوانب زنذگى انسان دانسته و هدف از بعثت انبيا را نيز آشنا ساختن مردم با احكام دين و اصول زندگى معرفى مى‌كند.


    ايشان در همين جا به احاديثى از اهل بيت(عليهم السلام) راجع به اهميت فقه نقل نموده است. چنان‌كه براى ادوار فقه نه مرحله بيان شده است، براى كيفيت بيان آن نيز شش مرحله ترسيم گرديده كه عبارتند از:
    ايشان در همین جا به احاديثى از اهل‌بيت عليهم‌السلام راجع به اهمیت فقه نقل نموده است. چنان‌كه برای ادوار فقه نه مرحله بيان شده است، برای کیفیت بيان آن نيز شش مرحله ترسيم گرديده كه عبارتند از:


    #زمان رسول اكرم(ص) از بعثت تا رحلت.
    #زمان رسول اكرم(ص) از بعثت تا رحلت.
    #از زمان حضرت على(ع) تا عصر فقيه بزرگ [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]].
    #از زمان [[علی بن ابی‎طالب(ع)، امام اول|حضرت على(ع)]] تا عصر فقيه بزرگ [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]].
    #از زمان [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] تا زمان [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شيخ بهايى]].
    #از زمان [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] تا زمان [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شيخ بهایى]].
    #از زمان [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شيخ بهايى]] تا عصر [[انصاری، مرتضی بن محمدامین|شيخ اعظم انصارى]].  
    #از زمان [[شیخ بهایی، محمد بن حسین|شيخ بهایى]] تا عصر [[انصاری، مرتضی بن محمدامین|شيخ اعظم انصارى]].  
    #از زمان [[شيخ انصارى]] تا زمان ميرزاى شيرازى و سيد يزدى.
    #از زمان [[شيخ انصارى]] تا زمان [[میرزای شیرازی، سید محمدحسن|میرزاى شيرازى]] و [[یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم|سيد‌ ‎يزدى]].
    #از زمان شيرازى و يزدى تا زمان حاضر. مؤلف، كوشيده تا با بررسى يك يك اين ادوار، تفاوت‌هاى آنها را نيز با يك‌ديگر مبين سازد.
    #از زمان شيرازى و يزدى تا زمان حاضر. مؤلف، كوشيده تا با بررسى یک یک این ادوار، تفاوت‌هاى آنها را نيز با یک‌ديگر مبين سازد.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=223&viewType=html ر.ک: همان، ص223-224]</ref>


    از ديگر مطالبى كه در بخش دوم کتاب مورد بررسى است، رساله‌هاى پرسش و پاسخ در دوره‌هاى مختلف است. اين رساله‌ها از دوره دوم شروع شده و تا به امروز نيز ادامه دارد، لكن كيفيت آن، متناسب با هر دوره‌اى متفاوت بوده است.
    از ديگر مطالبى كه در بخش دوم کتاب مورد بررسى است، رساله‌هاى پرسش و پاسخ در دوره‌هاى مختلف است. این رساله‌ها از دوره دوم شروع شده و تا به امروز نيز ادامه دارد، لكن کیفیت آن، متناسب با هر دوره‌اى متفاوت بوده است.


    رساله‌هاى عمليه نيز موضوع مبحث بعدى است كه على الظاهر از دوران چهارم به بعد به صورت كنونى درآمده است، لكن در مدل‌هاى اوليه، اصول دين نيز در رساله‌ها مى‌آمد كه بعدها از رونق افتاد ولى به عقيده مؤلف آوردنش بسيار مطلوب و به‌جا است.
    رساله‌هاى عمليه نيز موضوع مبحث بعدى است كه على الظاهر از دوران چهارم به بعد به صورت كنونى درآمده است، لكن در مدل‌هاى اولیه، اصول دين نيز در رساله‌ها مى‌آمد كه بعدها از رونق افتاد ولى به عقيده مؤلف آوردنش بسيار مطلوب و به‌جا است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=234&viewType=html ر.ک: همان، ص234]</ref>


    سير تاريخى مسئله تقليد از اعلم، پيدايش وكالت از سوى پيشوايان دينى و مراجع تقليد براى تأمين زندگى علماى بلاد و شناخت مرجع تقليد از طريق فقهاى طراز اول و برجسته و بيان مراجع تقليد از آغاز غيبت كبرا تا كنون كه از ابن قولويه شروع شده و به مرحوم [[بروجردی، حسین|آیت‌الله بروجردى]] ختم مى‌گردد، نظريه تعين تقليد از اعلم و نظريه تقليد از زنى كه داراى اجتهاد است، ديگر بخش‌هاى کتاب را تشكيل مى‌دهند.
    سير تاريخى مسئله تقليد از اعلم، پيدايش وكالت از سوى پيشوايان دينى و مراجع تقليد برای تأمین زندگى علماى بلاد و شناخت مرجع تقليد از طريق فقهاى طراز اول و برجسته و بيان مراجع تقليد از آغاز غيبت كبرا تا كنون كه از ابن قولویه شروع شده و به مرحوم [[بروجردی، حسین|آیت‌الله بروجردى]] ختم مى‌گردد، نظريه تعين تقليد از اعلم و نظريه تقليد از زنى كه داراى اجتهاد است، ديگر بخش‌هاى کتاب را تشكيل مى‌دهند.


    === مقالات ===  
    ===مقالات<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=373&viewType=html ر.ک: همان، ص373]</ref>===


    همان‌گونه كه سابقا اشاره كرديم، مقالات، آخرين بخش کتاب است كه در آن هفت مقاله از مقالاتى كه توسط مؤلف تدوين گرديده، آمده است.
    همان‌گونه كه سابقا اشاره كرديم، مقالات، آخرين بخش کتاب است كه در آن هفت مقاله از مقالاتى كه توسط مؤلف تدوین گرديده، آمده است.


    مقاله اول در باره [[شيخ مفيد]] است و «[[شيخ مفيد]] در عرصه فقاهت و اجتهاد» نام دارد. ظاهرا اين مقاله براى كنگره بزرگداشت [[شيخ مفيد]] نگارش يافته و از بخش‌هايى مانند جامعيت علمى [[شيخ مفيد]]، تدريس [[شيخ مفيد]]، جلسات علمى مفيد با عالمان مذاهب، مفيد از ديدگاه عالمان شيعه و سنى، فقه اجتهادى [[شيخ مفيد]]، منابع اجتهادى [[شيخ مفيد]]، تشكيل شده است.
    مقاله اول درباره [[شيخ مفيد]] است و «[[شيخ مفيد]] در عرصه فقاهت و اجتهاد» نام دارد. ظاهرا این مقاله برای كنگره بزرگداشت [[شيخ مفيد]] نگارش يافته و از بخش‌هایى مانند جامعيت علمى [[شيخ مفيد]]، تدريس [[شيخ مفيد]]، جلسات علمى مفيد با عالمان مذاهب، مفيد از ديدگاه عالمان شيعه و سنى، فقه اجتهادى [[شيخ مفيد]]، منابع اجتهادى [[شيخ مفيد]]، تشكيل شده است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=375&viewType=html ر.ک: همان، ص375]</ref>


    مقاله دوم در باره [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]] است. وى از دانشمندان صاحب نام اهل سنت است كه در رشته‌هاى مهم علمى مانند فقه، حديث، علوم قرآن، شعر، لغت، صرف و نحو استاد بوده است. تأليف فقهى [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]]، تمايز شيوه [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]] از اخبارى‌گرى، منابع اجتهاد در شيوه [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]]، ويژگى [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]] در اجتهاد و... از بخش‌هاى مختلف اين مقاله است.
    مقاله دوم درباره [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]] است. وى از دانشمندان صاحب نام اهل سنت است كه در رشته‌هاى مهم علمى مانند فقه، حديث، علوم قرآن، شعر، لغت، صرف و نحو استاد بوده است. تأليف فقهى [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]]، تمايز شيوه [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]] از اخبارى‌گرى، منابع اجتهاد در شيوه [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]]، ویژگى [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]] در اجتهاد و... از بخش‌هاى مختلف این مقاله است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=394&viewType=html ر.ک: همان، ص394]</ref>


    سومين مقاله در بيان سير تاريخى تفسير و علوم قرآن است كه مؤلف با نگاهى به زمان پيدايش تفسير و علوم قرآن، اين علوم بى‌بديل را در طول چهارده قرن اسلامى به بحث و گفت‌وگو گذاشته است.
    سومین مقاله در بيان سير تاريخى تفسير و علوم قرآن است كه مؤلف با نگاهى به زمان پيدايش تفسير و علوم قرآن، این علوم بى‌بديل را در طول چهارده قرن اسلامى به بحث و گفت‌وگو گذاشته است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=406&viewType=html ر.ک: همان، ص406]</ref>


    مقاله چهارم راجع به وقف بوده و اين سنت حسنه را از ديدگاه عالمان لغت، احاديث و روايات، سير تاريخى، آثار اجتماعى، مشروعيت و نظارت بر آن مورد بررسى قرار داده است.
    مقاله چهارم راجع به وقف بوده و این سنت حسنه را از ديدگاه عالمان لغت، احاديث و روايات، سير تاريخى، آثار اجتماعى، مشروعيت و نظارت بر آن مورد بررسى قرار داده است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=426&viewType=html ر.ک: همان، ص426]</ref>


    پنجمين مقاله‌اى كه از سوى مؤلف تأليف شده و در کتاب آمده نگاهى به بحث ارتداد از ديدگاه مذاهب اسلامى است.
    پنجمین مقاله‌اى كه از سوى مؤلف تأليف شده و در کتاب آمده نگاهى به بحث ارتداد از ديدگاه مذاهب اسلامى است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=437&viewType=html ر.ک: همان، ص437]</ref>


    ايشان ضمن بيان معنى واژه ارتداد، آن را از ديدگاه قرآن و مذاهب اهل سنت و فقه شيعه بررسى نموده است.
    ايشان ضمن بيان معنى واژه ارتداد، آن را از ديدگاه قرآن و مذاهب اهل سنت و فقه شيعه بررسى نموده است.


    مقاله ششم، ضرورت بازسازى نظام آموزشى حوزه‌ها نام دارد كه محتوايش از نام آن مشخص مى‌باشد. آخرين و هفتمين مقاله نيز در فقه اجتهادى و اصلاح حوزه‌ها از ديد امام(ره) است كه بخش‌هاى مهمى در مورد فقه و چگونگى تنظيم متون فقهى و نوع برخورد استكبار با فقه و فقيه و فقاهت دارد.
    مقاله ششم، ضرورت بازسازى نظام آموزشى حوزه‌ها نام دارد كه محتوايش از نام آن مشخص مى‌باشد.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=453&viewType=html ر.ک: همان، ص453]</ref> آخرين و هفتمین مقاله نيز در فقه اجتهادى و اصلاح حوزه‌ها از ديد امام(ره) است كه بخش‌هاى مهمى در مورد فقه و چگونگى تنظيم متون فقهى و نوع برخورد استكبار با فقه و فقيه و فقاهت دارد.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/504/%D8%A7%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86?sectionNumber=2&pageNumber=469&viewType=html ر.ک: همان، ص469]</ref>
     
    ==پانويس ==
    <references />
     
     
    ==منابع مقاله==
    مقدمه و متن کتاب
     
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}




    == پیوندها ==
    [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/1243 مطالعه کتاب ادوار فقه و کیفیت بیان آن در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    [[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
    [[رده:فقه و اصول]]
    [[رده: فقه و اصول]]
    [[رده:فقه (آثار کلی - اختصاصی)]]
    [[رده: فقه (آثار کلی - اختصاصی)]]
    [[رده:اردیبهشت (1401)]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۳ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۴۶

    ادوار فقه و کیفیت بیان آن
    ادوار فقه و کیفیت بیان آن
    پدیدآورانجناتی، محمدابراهیم (نویسنده)
    ناشرکيهان
    مکان نشرتهران - ایران
    سال نشر1374 ش
    چاپ1
    موضوعفقه

    فقه - تاریخ

    فقیهان - سرگذشت‌نامه
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‎‏BP‎‏ ‎‏169‎‏/‎‏9‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏9‎‏الف‎‏4
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf
    برای دیگر کاربردها، ادوار فقه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

    ادوار فقه و کیفیت بيان آن، نوشته آیت‌الله محمد ابراهیم جناتى شاهرودى است كه در بيان توضيحاتى راجع به فقه اسلامى و بالخصوص فقه شيعه و دوره‌هاى مختلف آن مى‌باشد.

    اين کتاب به زبان فارسی بوده و در سال 1357 ش، تأليف گرديده است.

    شبهاتى از مستشرقين راجع به فقه و نگاهى عمیق به تاريخ فقه از ویژگى‌هاى کتاب مى‌باشد.

    ساختار

    مقدمه‌اى مفصل از سوى مؤلف درباره فقه، پيدايش فقه، هدف از فقه و تكامل فقه به همراه نقد و پاسخ توضيحى - انتقادى بر بعضى از مطالب مقدمه و پاسخ به نقد سيرى در ادوار فقه در آغاز کتاب و قبل از ورود به مطالب اصلى بيان شده است.

    متن کتاب نيز در دو بخش مى‌باشد:

    بخش اول ادوار فقه و کیفیت بيان آن كه شامل ادوار فقه، تكامل و ركود فقه اجتهادى اهل سنت، جايگاه و مواضع اجتهاد در مبانى فقهى و نمونه‌هایى از اجتهاد در مبانى فقهى از ديدگاه مذاهب اسلامى مى‌باشد.

    در بخش دوم نيز به نه مطلب مهم راجع به فقه و فقاهت اشاره شده كه عبارتند از: بيان مراحل شش‌گانه کیفیت بيان فقه، رساله‌هاى پرسش و پاسخ در ادوار مختلف، رساله‌هاى عمليه، سير تاريخى مسئله تقليد از اعلم، پيدايش وكالت و هدف از آن، شناخت مرجع تقليد، بيان مراجع تقليد از آغاز غيبت كبرا تا كنون، نظريه تعين تقليد از اعلم و نظريه جواز تقليد از زنى كه داراى اجتهاد است.

    ايشان در قسمت پایانى کتاب خود كه تحت عنوان مقالات مى‌باشد هفت مقاله راجع به موضوعات مذكور آورده است كه عبارتند از:

    1. شيخ مفيد در عرصه فقاهت و اجتهاد.
    2. بعد فقهى و اجتهادى طبرى.
    3. سير تاريخى تفسير و علوم قرآن.
    4. وقف از ديدگاه مبانى فقه اسلامى.
    5. ارتداد از ديدگاه مذاهب اسلامى.
    6. ضرورت بازسازى نظام آموزشى حوزه‌ها.
    7. فقه اجتهادى و اصلاح حوزه‌ها از ديدگاه امام(ره).

    گزارش محتوا

    مقدمه

    معنى واژه‌هاى فقه و فقيه، اولین مطلبى است كه مؤلف در مقدمه بدان پرداخته است.

    وى مى‌گوید: فقه در لغت به معناى فهم است كما اينكه در آيه 91 سوره هود نيز به همین معنا آمده است:«ما نفقه كثيرا مما تقول» و در اصطلاح فقها به معنى آشنايى با احكام فرعى شرعى است كه از راه ادله تفصيلى آن؛ يعنى قرآن، سنت، عقل و اجماع به دست مى‌آيد[۱].

    ايشان این لغت را داراى صبغه اسلامى، نه غربى و يونانى، مى‌داند و در صدد پاسخ به شبهه كسانى كه با بيان ادله‌اى خواسته‌اند این كلمه را برگرفته از فرهنگ رومى قلمداد كنند، برآمده است[۲].

    مؤلف، پيدايش فقه در میان مسلمانان را مربوط به بعد از هجرت پيامبر(ص) از مكه به مدينه مى‌داند و علت آن را نزول آيات الاحكام كه در حدود یک سوم قرآن را تشكيل مى‌دهند در مدينه، مى‌داند[۳].

    او در مورد هدف از علم فقه مى‌گوید: از آن‌جايى كه انسان مؤمن خود را ملتزم به پيروى از اوامر و نواهى خداوند مى‌داند، فلذا بايد علمی‌باشد تا دستورات شريعت را كه همان اوامر و نواهى مولا مى‌باشند، استخراج نموده و در اختيار مكلفين قرار دهد.[۴]

    در اسلام این مسئولیت بر عهده علم فقه بوده و با استفاده از ادله اربعه مذكور و كمك گرفتن از علم اصول فقه كه علم آشنايى با عناصر مشترك در مسير استنباط حكم شرعى است، احكام دين را تبيين و به مسلمین عرضه مى‌نمايد.

    وى قوانين فقهى را از آن‌جايى كه فراتر از عقل بشرى هستند، محدود به یک قوم، قبيله، سرزمین و نسل نمى‌داند، بلكه آن را برای كل بشريت در طول اعصار و امصار گوناگون معرفى مى‌نمايد[۵].

    تكامل علم فقه، ديگر مبحثى است كه مؤلف بدان پرداخته و در مورد آن به چند نكته مهم اشاره دارد: نخست اينكه بايد دانست علم فقه در طول مسيرى كه تا كنون طى نموده با توجه به پيشرفت و تكامل زندگى بشر، سير تكاملى را طى كرده و هرگز با فقه هزار سال پيش قابل مقايسه نمى‌باشد.[۶]

    ايشان مرحله هشتم تطور فقه را كه از زمان شيخ انصارى(ره) شروع مى‌شود، بارزترين مرحله برای تكامل علم فقه برشمرده است[۷].

    وى با اشاره‌اى به دوره‌هاى فقهى، هر دوره را ادامه‌اى برای دور قبلى خود مى‌داند كه مثال‌هایى از شيوه كار فقهاى بزرگ هر دوره، مؤيد این معنا مى‌باشد.

    ايشان محيطهاى علمى و قابليت‌هاى فردى فقها را، ديگر مؤلفه‌هاى تأثيرگذار در تكامل علم فقه به شمار آورده است.

    از جمله كارهاى بديعى كه مؤلف انجام داده این است كه در قسمتى از مقدمه خود به آنچه در ابتدا بيان كرده، نقد وارد كرده است. این نقدها عبارتند از: نقدى در مورد معنى لغوى فقه[۸]، نقدى درباره معنى قرآنى فقه[۹]، نقدى در مورد دوره پيدايش فقه و دوره‌هاى مختلف تطور آن.

    مؤلف مقاله‌اى با عنوان سيرى در ادوار فقه نوشته و توسط یکى از فضلاى حوزه علمیه قم نقد گرديده است و وى در آخرين بخش از مقدمه، به پاسخ آن نقد پرداخته است[۱۰].

    ادوار فقه و کیفیت بيان آن

    بخش اول کتاب، تحت عنوان ادوار فقه و کیفیت بيان آن مى‌باشد[۱۱]. نخستين مطلبى كه مؤلف در اين‌جا آورده، ادوار فقه است كه در نه دوره مى‌باشد:

    ابتدا مرحله تشريع است كه از روز بعثت پيامبر(ص) آغاز شده و تا روز وفات حضرت ادامه پيدا كرده است[۱۲].

    در این قسمت چند چيز مورد توجه واقع شده كه عبارتند از: کیفیت پيدايش فقه در این مرحله، خاستگاه فقه و تشريح در این دوره، مكان و زمان وحى، چگونگى دعوت پيامبر(ص)، تدوین فقه و شريعت، وضعيت كلمه فقه و فقيه در مرحله تشريع و نشر و گسترش فقه، همان‌گونه كه ملاحظه مى‌شود در این دوره فقه از ناحيه وحى بوده و نظريات شافعيه و مالكيه كه قائلند گاهى نيز پيامبر(ص) خود اجتهاد مى‌كرده صحيح نمى‌باشد.[۱۳]

    مرحله تبيين و تدوین، دومین مرحله فقه است كه بنا بر عقيده شيعه، این دوره از زمان اتمام تشريع آغاز شده و تا پایان ارتباط امام دوازدهم با نواب اربعه ادامه يافته است. دانشمندانى نظير على بن حسین بن بابویه، كلينى، ابن قولویه از بزرگان فقهى این دوره مى‌باشند.[۱۴]

    اهل سنت در مورد این دوره نظر ديگرى دارند كه مؤلف ضمن اشاره بدان به پاسخش پرداخته است. وى در این قسمت ضمن بيان امتيازات فقه شيعه به اختلافى كه در میان مسلمانان بعد از پيامبر(ص) راجع به تدوین کتاب و جمع‌آورى حديث پديد آمد، اشاره كرده، تدوین کتاب قرآن و مصحف فاطمه (سلام‌الله‌عليها) و صحيفه را نتيجه زحمات امام على(ع) در این دوره برمى‌شمارد.

    از اصحاب امام على(ع) نيز افرادى مثل سلمان، ابوذر، ابورافع غلام پيامبر(ص)، على بن ابى رافع و ديگران نيز کتاب‌هایى تدوین نموده‌اند كه نوعا در كتب رجال بدانها اشاره شده است[۱۵].

    سومین دوره فقه كه دسته‌بندى و تبویب نام دارد و از روز غيبت كبرای امام زمان (عجل‌الله‌تعالى‌فرجه‌الشريف) شروع شده و تا زمان وفات فقيه نام‌دار شيعه مرحوم شيخ مفيد ادامه داشته است[۱۶]، كارهاى بزرگى در این دوره توسط فقها و دانشمندان انجام شده كه پاسدارى از حريم تشيع در مقابل دسيسه‌ها و تحريف‌ها از آن جمله مى‌باشد، چرا كه دشمنان با تلاش شبانه‌روزى مى‌كوشيدند تا با جعل حديث و تفرقه افكنى مذهب حقه را به بيراهه ببرند.

    از دانشمندان مهم این دوره مى‌توان به مرحوم شيخ مفيد، ابن ابى عقيل ابومحمدحسن بن على نعمانى حذاء معاصر كلينى، ابن جنيد اسكافى و سيد‌ ‎مرتضى اشاره نمود[۱۷].

    کتاب‌هاى مهم حديث این دوره نيز عبارتند از: كافى اثر شيخ كلينى، تهذيب و استبصار اثر مرحوم شيخ طوسى و من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه اثر مرحوم شيخ صدوق؛ اينها مجموعا كتب اربعه شيعه را تشكيل مى‌دهند كه تكياه فقه شيعه به شمار مى‌روند[۱۸].

    مرحله چهارم از ادوار از فقه، مرحله گسترش مسائل فقه از راه تفريع و تطبيق از راه اجتهاد مى‌باشد.

    اين دوره، از زمان مرحوم شيخ طوسى و به مدت صد سال تا زمان ابن ادريس مؤلف کتاب سرائر ادامه داشته است. این دوره، دوره شكوفايى بى‌نظير فقه اسلامى مى‌باشد.

    طلايه‌دار این دوره مرحوم شيخ طوسى است كه كارهاى بسيار بزرگى را در فقه انجام داد كه از آن جمله تطبيق فقه شيعه بر مذاهب اربعه اهل سنت مى‌باشد[۱۹].

    عظمت این عالم بزرگوار باعث شد كه شاگردان وى تا مدت‌ها جرأت مخالفت با نظريات وى را نداشته باشند كه همین امر یک ركود نسبى را تا مدت صد سال بر فقه شيعه حاكم كرد.

    دوره پنجم، دوره استدلال است كه از زمان ابن ادريس حلى تا روزگار مرحوم محقق حلى ادامه يافته است. ابن ادريس كه با نقد نظريات شيخ طوسى بعد از دوران مذكور شيوه نوى را طرح‌ريزى كرده بود، باعث شد كه در این دوران نيز فقه سيرى تكاملى داشته باشد كه قريب به صد سال ادامه داشت.

    مؤلف در این قسمت با مقايسه‌اى بين کتاب مبسوط شيخ طوسى و سرائر ابن ادريس، به نكات مهمى در باب تفاوت این دو دوره فقهى دست يافته است[۲۰].

    گسترش استدلال و تنقيح، نام ششمین دوره فقه است كه از زمان علامه حلى(ره) شروع شده و تا زمان مجدد بزرگ مرحوم وحيد بهبهانى ادامه يافت. در این دوره بحث‌هاى فقهى - استدلالى گسترده‌اى میان علما رواج يافته بود كه اثرات مهمى را نيز بر جاى گذاشت[۲۱].

    از شخصيت‌هاى علمى این دوره مى‌توان به علامه حلى، فخر المحققين فرزند علامه حلى، شهيد اول جمال‌الدين محمد بن مكى، محقق ثانى نورالدين على بن عبدالعالى كركى، شيخ على میسى، شهيد ثانى زين‌الدين جبعى، علامه شيخ عبدالصمد پدر شيخ بهایى و صاحب مدارك اشاره كرد[۲۲].

    کتاب‌هاى مهمى مانند وسائل الشيعه، وافى و بحار الانوار نتيجه زحمات بزرگان علمى در این دوره مى‌باشند.

    مرحله هفتم، مرحله تكامل و رشد فقه نام دارد. این دوره از زمان مرحوم وحيد بهبهانى تا زمان شيخ انصارى ادامه يافته كه تكامل بزرگى در این دوره به وجود آمد.[۲۳]

    مرحوم وحيد بهبهانى، صاحب رياض المسائلخواهرزاده وحيد، مرحوم بحرالعلوم، شيخ جعفر كاشف العظاء، شریف‌العلماء، صاحب مفتاح الكرامه، ملا احمد نراقى صاحب مستند الشيعه، آیت‌الله شيخ محمدحسن نجفى صاحب جواهر الكلام في شرح شرائع الاسلام از فقهاى بزرگ این دوره فقهى مى‌باشند.[۲۴]

    دوره هشتم، دوره تدقيق در ابحاث فقهى است كه در واقع این مسير با تلاش مرحوم شيخ انصارى شروع شده و تا زمان مرحوم آخوند خراسانى ادامه يافت.[۲۵]

    اين دوره از ادوار فقه، شاهد حركت فقهى دقيق و مهمى بود و بحث‌هاى فقهى به اوج گستردگى خود رسيد.

    فقيه در این دوره واجد بالاترين مرتبه دقت نظر در بحث بود.

    امام مجدد مرحوم محمدحسین شيرازى و آخوند خراسانى، ديگر فقهاى این دوره مى‌باشند و بالاخره دوره نهم كه دوره تلخيص مباحث فقهى مى‌باشد، از زمان آخوند خراسانى شروع شده و تا به امروز ادامه يافته است.[۲۶]

    به قول مؤلف، فقها در این دوره كتب فقهى را تلخيص كرده و مطالب ناب آن را بيرون كشيده و به تحقيقات شگفت انگیز خود مى‌آرايند و به جامعه ارائه مى‌دهند.

    آخوند خراسانى صاحب كفاية الاصول، سيد‌ ‎محمد كاظم يزدى صاحب العروة الوثقی، آقا ضياءالدين عراقى صاحب شرح تبصرة المتعلمین، شيخ محمدحسین اصفهانى، سيد‌ ‎محسن حكيم صاحب مستمسك العروة الوثقی، از فقهاى نام‌دار و تأثيرگذار این دوره مى‌باشند.

    تكامل و ركود فقه اجتهادى اهل سنت[۲۷]

    مؤلف، در این قسمت دوره عباسيان را دوره شكوفايى فقه اهل سنت مى‌داند كه با وقوع مباحثات علمى میان فقها، پيشرفت عجيبى در این علم به وجود آمد.

    مناظراتى كه تابعين با صحابه و اساتيد با شاگردان و بالعكس داشتند، یکى از همین عوامل بود. مكاتب گوناگون و تصانيف مهمى در این دوران به وجود آمد كه مؤلف به تعدادى از آنها اشاره كرده است.

    وى به فقها و كتب مشهور مذاهب اربعه در این دوران نيز اشاره كرده است. تفسير، نيز در این دوران رشد چشم‌گیرى داشته و كتبى به همین نام تأليف شدند كه در کتاب مورد اشاره واقع شده‌اند.

    جايگاه و مواضع اجتهاد و مبانى فقهى[۲۸]

    ما آنچه را كه در این قسمت مورد بحث واقع شده، از قلم خود مؤلف مى‌آوریم كه فرموده: معتقدان به اسلام این حقيقت را به صورت كلى پذيرفته‌اند كه خداوند برای مكلفين، احكام و وظايف و قوانينى را تعيين فرموده است. و نيز پذيرفته‌اند كه خداوند این احكام و قوانين را از طريق وحى بر پيامبرش نازل كرده است تا آن حضرت بدون كم و كاست برای مردم بازگوید:«ما ينطق عن الهوى إن هو إلا وحي يوحى».

    نظرياتى راجع به معنى واقعى اجتهاد در میان اصولیون و نمونه‌هایى از موارد جريان اجتهاد فقهى نيز در اين‌جا بيان گرديده است.

    ايشان به این مسئله از ديدگاه مذاهب گوناگون اسلامى نيز در بخش بعدى پرداخته است؛ برای مثال تفاوت‌هایى كه در نوع وضو میان مذاهب مختلف وجود دارد، مورد بررسى واقع گرديده است.

    ادوار کیفیت بيان فقه[۲۹]

    ادوار فقه، پيش از اين، مورد بحث واقع گرديد اما اكنون بحث در این است كه فقه چگونه و به چه صورت‌هایى در زمان‌هاى مختلف به مردم عرضه شده است. این بخش از کتاب داراى مدخلى است كه مطالبى راجع به فقه در آن بازگو شده است.

    مؤلف، در تعريف فقه مى‌فرمايد: فقه عبارت است از مجموعه قوانين و احكامى كه خداوند متعال برای مردم تنظيم فرموده تا بتوانند به طور شايسته‌اى او را پرستش و ستايش كنند و در زندگى مادى و معنوى خویش از آسايش و آرامش كاملى برخوردار شوند و از خطر گمراهى و انحراف، مصون و در امان باشند.

    ايشان فقه را ناظر به تمام جوانب زنذگى انسان دانسته و هدف از بعثت انبيا را نيز آشنا ساختن مردم با احكام دين و اصول زندگى معرفى مى‌كند.

    ايشان در همین جا به احاديثى از اهل‌بيت عليهم‌السلام راجع به اهمیت فقه نقل نموده است. چنان‌كه برای ادوار فقه نه مرحله بيان شده است، برای کیفیت بيان آن نيز شش مرحله ترسيم گرديده كه عبارتند از:

    1. زمان رسول اكرم(ص) از بعثت تا رحلت.
    2. از زمان حضرت على(ع) تا عصر فقيه بزرگ شيخ طوسى.
    3. از زمان شيخ طوسى تا زمان شيخ بهایى.
    4. از زمان شيخ بهایى تا عصر شيخ اعظم انصارى.
    5. از زمان شيخ انصارى تا زمان میرزاى شيرازى و سيد‌ ‎يزدى.
    6. از زمان شيرازى و يزدى تا زمان حاضر. مؤلف، كوشيده تا با بررسى یک یک این ادوار، تفاوت‌هاى آنها را نيز با یک‌ديگر مبين سازد.[۳۰]

    از ديگر مطالبى كه در بخش دوم کتاب مورد بررسى است، رساله‌هاى پرسش و پاسخ در دوره‌هاى مختلف است. این رساله‌ها از دوره دوم شروع شده و تا به امروز نيز ادامه دارد، لكن کیفیت آن، متناسب با هر دوره‌اى متفاوت بوده است.

    رساله‌هاى عمليه نيز موضوع مبحث بعدى است كه على الظاهر از دوران چهارم به بعد به صورت كنونى درآمده است، لكن در مدل‌هاى اولیه، اصول دين نيز در رساله‌ها مى‌آمد كه بعدها از رونق افتاد ولى به عقيده مؤلف آوردنش بسيار مطلوب و به‌جا است.[۳۱]

    سير تاريخى مسئله تقليد از اعلم، پيدايش وكالت از سوى پيشوايان دينى و مراجع تقليد برای تأمین زندگى علماى بلاد و شناخت مرجع تقليد از طريق فقهاى طراز اول و برجسته و بيان مراجع تقليد از آغاز غيبت كبرا تا كنون كه از ابن قولویه شروع شده و به مرحوم آیت‌الله بروجردى ختم مى‌گردد، نظريه تعين تقليد از اعلم و نظريه تقليد از زنى كه داراى اجتهاد است، ديگر بخش‌هاى کتاب را تشكيل مى‌دهند.

    مقالات[۳۲]

    همان‌گونه كه سابقا اشاره كرديم، مقالات، آخرين بخش کتاب است كه در آن هفت مقاله از مقالاتى كه توسط مؤلف تدوین گرديده، آمده است.

    مقاله اول درباره شيخ مفيد است و «شيخ مفيد در عرصه فقاهت و اجتهاد» نام دارد. ظاهرا این مقاله برای كنگره بزرگداشت شيخ مفيد نگارش يافته و از بخش‌هایى مانند جامعيت علمى شيخ مفيد، تدريس شيخ مفيد، جلسات علمى مفيد با عالمان مذاهب، مفيد از ديدگاه عالمان شيعه و سنى، فقه اجتهادى شيخ مفيد، منابع اجتهادى شيخ مفيد، تشكيل شده است.[۳۳]

    مقاله دوم درباره طبرى است. وى از دانشمندان صاحب نام اهل سنت است كه در رشته‌هاى مهم علمى مانند فقه، حديث، علوم قرآن، شعر، لغت، صرف و نحو استاد بوده است. تأليف فقهى طبرى، تمايز شيوه طبرى از اخبارى‌گرى، منابع اجتهاد در شيوه طبرى، ویژگى طبرى در اجتهاد و... از بخش‌هاى مختلف این مقاله است.[۳۴]

    سومین مقاله در بيان سير تاريخى تفسير و علوم قرآن است كه مؤلف با نگاهى به زمان پيدايش تفسير و علوم قرآن، این علوم بى‌بديل را در طول چهارده قرن اسلامى به بحث و گفت‌وگو گذاشته است.[۳۵]

    مقاله چهارم راجع به وقف بوده و این سنت حسنه را از ديدگاه عالمان لغت، احاديث و روايات، سير تاريخى، آثار اجتماعى، مشروعيت و نظارت بر آن مورد بررسى قرار داده است.[۳۶]

    پنجمین مقاله‌اى كه از سوى مؤلف تأليف شده و در کتاب آمده نگاهى به بحث ارتداد از ديدگاه مذاهب اسلامى است.[۳۷]

    ايشان ضمن بيان معنى واژه ارتداد، آن را از ديدگاه قرآن و مذاهب اهل سنت و فقه شيعه بررسى نموده است.

    مقاله ششم، ضرورت بازسازى نظام آموزشى حوزه‌ها نام دارد كه محتوايش از نام آن مشخص مى‌باشد.[۳۸] آخرين و هفتمین مقاله نيز در فقه اجتهادى و اصلاح حوزه‌ها از ديد امام(ره) است كه بخش‌هاى مهمى در مورد فقه و چگونگى تنظيم متون فقهى و نوع برخورد استكبار با فقه و فقيه و فقاهت دارد.[۳۹]

    پانويس

    1. ↑ ر.ک: مقدمه، ص3
    2. ↑ ر.ک: همان، ص4
    3. ↑ ر.ک: همان، ص7
    4. ↑ ر.ک: همان، ص8
    5. ↑ ر.ک: همان، ص9
    6. ↑ ر.ک: همان، ص10-11
    7. ↑ ر.ک: همان، ص11
    8. ↑ ر.ک: همان، ص19
    9. ↑ ر.ک: همان، ص16
    10. ↑ ر.ک: همان، ص19
    11. ↑ ر.ک: متن کتاب، ص25
    12. ↑ ر.ک: همان، ص25
    13. ↑ ر.ک: همان، ص26
    14. ↑ ر.ک: همان، ص33
    15. ↑ ر.ک: همان، ص37
    16. ↑ ر.ک: همان، ص41
    17. ↑ ر.ک: همان، ص42
    18. ↑ ر.ک: همان، ص44-45
    19. ↑ ر.ک: همان، ص45
    20. ↑ ر.ک: همان، ص49
    21. ↑ ر.ک: همان، ص56
    22. ↑ ر.ک: همان، ص54
    23. ↑ ر.ک: همان، ص56
    24. ↑ ر.ک: همان، ص57-58
    25. ↑ ر.ک: همان، ص58
    26. ↑ ر.ک: همان، ص60
    27. ↑ ر.ک: همان، ص63
    28. ↑ ر.ک: همان، ص115
    29. ↑ ر.ک: همان، ص115
    30. ↑ ر.ک: همان، ص223-224
    31. ↑ ر.ک: همان، ص234
    32. ↑ ر.ک: همان، ص373
    33. ↑ ر.ک: همان، ص375
    34. ↑ ر.ک: همان، ص394
    35. ↑ ر.ک: همان، ص406
    36. ↑ ر.ک: همان، ص426
    37. ↑ ر.ک: همان، ص437
    38. ↑ ر.ک: همان، ص453
    39. ↑ ر.ک: همان، ص469


    منابع مقاله

    مقدمه و متن کتاب

    وابسته‌ها

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=ادوار_فقه_و_کیفیت_بیان_آن&oldid=747592»