الإبدال إلى الهمزة و أحرف العلة في ضوء كتاب سر صناعة الإعراب

الإبدال إلى الهمزة و أحرف العلة في ضوء كتاب سر صناعة الإعراب
پدیدآوران	ابن جنی، عثمان بن جنی (نويسنده) شمسان، ابواوس ابراهیم (نویسنده)
سال نشر	1423ق - 2002م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الابدال الی الهمزة و احرف العلة فی ضوء کتاب سر صناعة الاعراب، تألیف ابو اوس ابراهیم شمسان (متولد 1366 هـ / 1947 م) ، تحقیقی در موضوع آواشناسی که با تکیه بر «سر صناعة الاعراب» ابوالفتح عثمان بن جنی (متوفی 392ق) به‌طور خاص به مسئله ابدال به همزه یا حروف عله در زبان عربی پرداخته است.

نخستين نام مـطرح در ارتـباط با آواشـناسي‌ زبـان‌ عـربي، خليل بن احمد فـراهيدي است. بعد از خليل، شاگرد او سيبويه تلاش کرد آنچه را استادش در زمينه‌ آواشناسي‌ شروع کرده بود، تکميل کـند‌. او‌ چـندين بـاب از کتابش موسوم به «الکتاب» را به مباحث آوايي اخـتصاص داده اسـت. مـوضوع اين کـتاب دربـاره نـحو عربي است، اما سيبويه در‌ يک‌ بخش، موسوم به‌ «باب‌ الادغام» به بررسي اصوات و حروف عربي مي‌پردازد. اما ماحصل مطالعات آواشناختي خليل و سيبويه و ديگر لغويان در قرن چـهارم هجري به دست ابن جني به بار نشست. او به‌طور مفصل‌، مسائل‌ مربوط به آواهاي زبان را در عربي بررسي کرده و در اين باب، کتاب معروف «سر صناعة الاعراب» و «الخصائص» را بر جاي گذاشته اسـت. او سـبک و شيوه سيبويه را با تغييرات‌ و اصلاحاتي‌ در طبقه‌بندي آواها دنبال کرد. کتاب «سر صناعة الاعراب» ابن جنی مشتمل بر خالص‌ترین قوانین علم صرف عربی با تکیه بر کتب علمای صرف مانند سیبویه است. ابن جنی با ذهنیت منحصر به‌فردش با استفاده از دیدگاه‌های سیبویه و همچنین مازنی صاحب کتاب التصریف و نیز ابوعلی فارسی، کتاب «سر صناعة الاعراب» را به رشته تحریر درآورده و همه این تلاشها به نحو شگفتی در این کتاب ظهور یافته است. در حقیقت این کتاب تلاش ابن جنی و علمای پیش از اوست.

ابراهیم شمسان مطالب کتاب را ضمن مقدمه، چهار فصل و خاتمه ارائه کرده است که عناوین فصول کتاب عبارت است از : ابدال به همزه، ابدال به الف، ابدال به واو و ابدال به یاء.

در اولین سطرها، در ابدال الف به همزه چنین می‌خوانیم: در تعدادی از الف‌ها شیوه قدما آن بوده که آنها را تبدیل به همزه می‌کردند؛ از آن جمله است الف مزیده که خود به شش قسم تقسیم می‌شود و یکی از اقسام آن الف در اسم فاعل از فعل صحیح مصاعف است. ابن جنی برای این مورد به این سخن استناد کرده که از ایوب سختیانی نقل شده که «ولا الضألّین» قرائت کرده و همزه را به الف تبدیل کرده است. او دلیل این امر را کراهت اجتماع ساکنین دانسته است. ‏ نویسنده در خاتمه به این نکته اشاره کرده که اصطلاح ابدال در ظاهر دلالت بر تغییری دارد که به اصوات حروف عله و همزه می‌رسد، ولی در حقیقت جز در حالات خاصی صوتی در جای صوت دیگر قرار نمی‌گیرد.‏

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. حاجی‌زاده، مهین، «بررسی و تحليل نگرشهای آواشناختی و واج‌شناختی ابن جنی»، زبان و ادبیات عربی، پاییز و زمستان 1388، شماره 1، ص 41 تا 59.

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1152348