تحلیل گفتمان: روش‌ها و حوزه‌ها

تحلیل گفتمان: روش‌ها و حوزه‌ها
پدیدآوران	هایلند، کن (ویراستاران) پالتریج، برایان (ویراستاران) نوبخت، محسن (مترجم)
ناشر	سمت
مکان نشر	تهران
سال نشر	1399
شابک	‎8ـ2006ـ02ـ600ـ978
موضوع	گفتما‌ن‌ - تحقیق‌,ارتبا‌ط - جنبه‌ها‌ی اجتما‌عی‌,روابط اجتما‌عی‌,روابط بین‌ اشخا‌ص‌,روایتگری
کد کنگره	‏P ۳۰۲/ت۳ ۱۳۹۹

تحلیل گفتمان: روش‌ها و حوزه‌ها گروهی از نویسندگان با ویراستاری کن هایلند و برایان پالتریج، ترجمه محسن نوبخت؛ در این کتاب نویسندگان به دنبال ارائۀ شیوه‌ای برای راه یافتن به این حوزۀ پیچیده و متنوع (گفتمان شناسی) برای محققان تازه‌کار زبان‌شناسی کاربردی هستند. از رهگذر مجموعۀ فصل‌های کتاب که زیرنظر کارشناسان عرصه‌های مختلف این حوزه به نگارش درآمده، کوشیده شده درآمدی آسان‌فهم و البته معتبر به سطوح مختلف این موضوع جذاب و پیچیده ارائه شود.

گزارش کتاب

گفتمان یکی از مهم‌ترین مفاهیم اندیشۀ مدرن در طیفی از رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی است. از آنجا که این مفهوم با طرز کار زبان هنگام مواجهۀ ما با جهان و در تعاملات ما با یکدیگر سروکار دارد، بنابراین صورت‌بندی‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جوامع ما را می‌آفریند و شکل می‌دهد. از منظر زبان‌شناسی کاربردی مطالعۀ گفتمان، مطالعۀ زبان در عمل است که متن‌ها را در بافت‌های اجتماعی بررسی می‌کند که به کار می‌روند. اما از آنجا که زبان با رخدادهای جهان در ارتباط است، پس «گفتمان» اصطلاحی است با بار معنایی زیاد که طیفی از معانی را دربر می‌گیرد. از این رو کسانی که گفتمان را بررسی می‌کنند، ممکن است بر تحلیل گفتار و نوشتار تمرکز کنند تا پویایی و قراردادهای موقعیت‌های اجتماعی را آشکار سازند یا دیدگاهی نظری‌تر و انتقادی‌تر برای پرداختن به شیوه‌های نهادینه‌شدۀ اندیشیدن برگزینند، اندیشیدنی که حیات اجتماعی ما را تعیین می‌کند. در واقع گفتمان می‌تواند بین دو قطب گسترش یابد که در این صورت کمابیش بر متن‌های عینی یا کارکردهای سازمانی یا برنامه‌های به‌خصوصی از صحبت یا چگونگی شکل‌گیری ساختارهای اجتماعی از طریق آن تأکید دارد.

در این کتاب نویسندگان به دنبال ارائۀ شیوه‌ای برای راه یافتن به این حوزۀ پیچیده و متنوع برای محققان تازه‌کار زبان‌شناسی کاربردی هستند. از رهگذر مجموعۀ فصل‌های کتاب که زیرنظر کارشناسان عرصه‌های مختلف این حوزه به نگارش درآمده، کوشیده شده درآمدی آسان‌فهم و البته معتبر به سطوح مختلف این موضوع جذاب و پیچیده ارائه شود. افزون بر این، فصل‌ها شیوۀ نظریه‌پردازی و بررسی هم گفتمان شفاهی و هم نوشتاری را در اختیار مدرسان، دانشجویان و محققان قرار می‌دهد.

کتاب در دو بخش ارائه شده است؛ بخش اول دربارۀ روش‌های تحلیل و حاوی فصل‌هایی است که رویکردها و موضوعات اصلی مطالعۀ گفتمان را بررسی و توصیف می‌کند. موضوعات مورد نظر مؤلفان فرضیاتی را شامل می‌شوند که شالودۀ روش‌ها و رویکردهای خاص، موضوعات ارزش یا اعتبار شیوه‌های تحقیق و ابزار مناسب برای هدف و روش تحقیق هستند. بخش دوم مرور و بحث دربارۀ حوزه‌های اصلی مطالعات گفتمان را دربر می‌گیرد و به روش‌های مطالعاتی اصلی و موضوعات و یافته‌های محوری توجه دارد. نویسنده‌های هر بخش برای تشریح نکتۀ موردنظر در بحث، مطالعه‌ای موردی آورده‌اند و منابعی را هم برای مطالعۀ بیشتر در زمینۀ روش یا موضوع خاص مورد بحث معرفی می‌کنند.

در فصل اول کتاب، دربارۀ گردآوری و آوانویسی داده‌های گفتاری بحث شده است. گردآوری داده‌ها و رویکردهای آوانویسی متأثر از علایق نظری تحلیل‌گران هستند. این علایق بر متون انتخابی برای تحلیل و بر ابعاد تعاملات مورد بررسی تأثیر خواهند گذاشت. این نکتۀ مهمی است که در هر یک از روش‌های تحلیل و حوزه‌های مطالعاتی این کتاب صدق می‌کند. در فصل دوم مثال‌های زیادی از تحلیل‌های ظریف زبان شفاهی آورده شده و نشان داده شده که چگونه روابط اجتماعی می‌تواند با به‌کارگیری گفتمان شفاهی توسعه یابد. در فصل سوم بحث شده که چگونه تحلیل گفتمان انتقادی می‌تواند هنجارها و ارزش‌ها و روابط قدرت موجود در زیرساخت متون را آشکار کند. نویسنده از طریق بحث دربارۀ تصاویر منتخب از اینترنت، چگونگی تولید و بازتولید موضوعاتی نظیر نژادپرستی، تبعیض و طرد از طریق گفتمان و استفاده از استعاره‌های بصری و نمادها را نشان می‌دهد. در فصل چهارم نویسنده دربارۀ تحلیل ژانر از کارهای انجام‌شده روی زبان انگلیسی در حوزه‌های تخصصی و مطالعات بلاغی به عنوان پیشینۀ تحلیل خود بهره می‌برد. نویسنده در این فصل طیفی از روش‌های تحلیل ژانر را به اختصار بیان کرده و سپس برای نشان دادن ارزش این رویکرد در بررسی متون، مطالعه‌ای دربارۀ بخش چکیدۀ پروژۀ درخواست‌های گرنت‌های پژوهشی را می‌آورد. در فصل پنجم تحلیل روایت رویکردی در تحلیل گفتمان را توصیف می‌کند که زمان آن به کاری در مطالعات فولکلور، نشانه‌شناسی و مطالعه اسطوره برمی‌گردد. نویسنده سه رویکرد به تحلیل روایت را بررسی می‌کند: رویکردهای تحلیل گفتمان، تحلیل گفتگو و رویکردهای قوم‌نگاری زبان‌شناختی به تحلیل روایت. فصل ششم از سه رویکرد به تحلیل قوم‌نگاری گفتمان بحث می‌کند: قوم‌نگاری ارتباط، قوم‌نگاری خُرد و قوم‌نگاری انتقادی. نویسندگان در این فصل برای تشریح مطالب مورد نظرشان مطالعه‌ای موردی می‌آورند که زبان انگلیسی را به عنوان زبان دوم همچون مقولۀ هویتی ننگین در دبیرستان دولتی بزرگی در هاوایی بررسی می‌کند.

در فصل هفتم نویسنده در زبان‌شناسی نقش‌گرای نظام‌مند، ملاحظاتی مفصل از پیشینۀ نظری این رویکرد برای تحلیل گفتمان ارائه می‌کند. فصل هشتم که دربارۀ تحلیل گفتمان چندوجهی نوشته شده، ضمن کار در سنت نقش‌گرای نظام‌مند، تحلیلی از برنامۀ تلویزیونی ارائه می‌کند که در آن غیر از زبان، وجه‌نماها هم نقش مهمی در گسترش متن ایفا می‌کنند. فصل نهم مطالعات پیکره‌ای در توصیف چگونگی به‌کارگیری زبان‌شناسی پیکره‌ای در تحلیل گفتمان است. نویسندگان در این فصل از رهگذر تحلیل گفتگو و نگارش آکادمیک نشان می‌دهند که چگونه تحلیل پیکره‌ای‌ می‌تواند بینشی دربارۀ چگونگی ساخت‌یابی و فعلیت‌یابی زبان‌شناختی گونه‌های زبانی به دست دهد.

نویسنده در اولین فصل بخش دوم تحلیل گفتمان شفاهی را بررسی می‌کند و انواع گفتمان شفاهی و متغیرهای اجتماعی تاثیرگذار بر انتخاب ویژگی‌های گفتمان شفاهی را توصیف می‌کند. در فصل یازدهم دربارۀ دلایل مطالعه گفتمان آکادمیک بحث شده و همین‌طور ملاحظاتی مفصل دربارۀ نحوۀ مطالعۀ گفتمان آکادمیک ارائه شده است. در فصل دوازدهم شرح مختصر از پژوهش‌های رایج در زمینۀ گفتمان شفاهی محل کار ارائه شده است. نویسنده برای توضیح نکات بحث خود پژوهشی را توصیف کرده که بخشی از پروژۀ زبان در محل کار ولینگتون است.

فصل سیزدهم دربارۀ مطالعاتی بحث می‌کند که اخبار را هم از زاویۀ دید ساختاری و هم ایدئولوژیکی بررسی می‌کنند. نویسنده موضوع را با تحلیل شیوه‌های نشان دادن مقصر و بیان تقصیر در گزارش‌های روزنامه و شیوه‌های استفادۀ مقالات روزنامه از عبارات «مبارزه با ترور» و «مبارزه با تروریسم» توضیح می‌دهد. فصل چهاردهم به بحث از وبلاگ‌ها و بازنمایی متنی «خود» در این متن های برخط می‌پردازد و به‌ویژه تحلیل می‌کند که چگونه افراد خودشان را در وبلاگ‌ها باز می‌نمایانند و با استفاده از گفتمان با دیگران رابطه برقرار می‌کنند. نویسنده در فصل پانزدهم دربارۀ گفتمان و موضوعات حقوقی به ریشه‌های تحلیل گفتمان حقوقی، جایگاهش در سنت جامعۀ زبان‌شناختی تحلیل گفتمان و همین‌طور شیوه‌های استفادۀ تحلیل حقوقی گفتمان در روندهای قانونی می‌پردازد.

در فصل شانزدهم نویسنده پس از مرور پژوهش‌های این حوزه، به بررسی موضوعات نژاد و هویت در روزنامه‌های اقلیت در بریتانیا می‌پردازد. فصل هفدهم دربارۀ گفتمان و نژاد بحث می‌کند و برای بررسی ساخت گفتمانی نژاد از بینش‌های مطالعات فرهنگی، نظریۀ انتقادی، مطالعات پسااستعماری و تحلیل گفتمان کمک می‌گیرند. فصل هجدهم دربارۀ تحلیل صحبت‌های کلاسی بحث می‌کند. نویسنده برای مطالعۀ موردی، پروژه‌ای را برگزیده و بافتی را بررسی کرده که در آن دانش‌آموزانی که زبان انگلیسی را به عنوان زبان دوم می‌آموزند، به صورت نادرستی دانش‌آموزان ضعیف یا ناموفق تلقی می‌شوند و شیوه‌هایی را بررسی می‌کند که در جریان غالب کلاس از این دانش‌آموزان حمایت می‌شد. در فصل نوزدهم بحث با تعریفی از فرهنگ آغاز شده است و سپس به تمایز بین ارتباط «بینافرهنگی» و «میان‌فرهنگی» پرداخته شده است. فصل آخر کتاب در گفتمان پزشکی است که شیوۀ تحقیق «بیمار بودن»، «دکتر بودن» و در واقع «مریض بودن» در گفتمان و از طریق گفتمان بررسی می‌شود.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات