نظریه اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی

نظریه اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی
پدیدآوران	ابوالحسنی نیارکی، فرشته (نویسنده)
ناشر	کتاب طه
مکان نشر	قم
سال نشر	1400
چاپ	يکم
شابک	‎8ـ45ـ7260ـ622ـ978
موضوع	نصير‌الدين طوسي، محمدبن‌محمد، 597 - 672ق. -- ديدگاه درباره اخلاق نصير الدين طوسي، محمد بن محمد، 597 - 672ق. - نقد و تفسير اخلاق اسلامي اخلاق - فلسفه
کد کنگره	2الف3الف / 856 BBR ‏

نظریه اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی تألیف فرشته ابوالحسنی نیارکی؛ هدف نویسنده از نگارش این کتاب، ترسیم چارچوب نظری، الگو و ساختار کلی نظریۀ اخلاقی طوسی بر اساس رصد مؤلفه‌های بنیانی، رکنی و مبانی اخلاق‌پژوهی اوست تا دست‌آخر از چیستی و نوع نظریۀ اخلاقی جستجو کند و پیروی و مطابقت نظریۀ او را بر کدام یک از انواع نظریه‌ها، بر اساس طبقه‌بندی‌های رایج نظریه‌های اخلاقی دانشمندان بررسی کند.

ساختار

کتاب در یازده فصل تدوین شده است.

گزارش کتاب

احیای میراث مکتوب اخلاق‌نگاران در تمدن ایرانی ـ اسلامی، بی‌شک یکی از مهم‌ترین وظایف اخلاق‌پژوهی معاصر است. معطوف شدن به اخلاق‌پژوهی اندیشمندان ایرانی ـ اسلامی با نگاهی تحلیلی ـ انتقادی و با رویکردی تطبیقی و ترسیم الگو و ساختار کلی اخلاق‌پژوهی و سپس نظریه‌سازی دیدگاه ایشان سزاست.

هدف نویسنده از نگارش این کتاب، ترسیم چارچوب نظری، الگو و ساختار کلی نظریۀ اخلاقی طوسی بر اساس رصد مؤلفه‌های بنیانی، رکنی و مبانی اخلاق‌پژوهی اوست تا دست‌آخر از چیستی و نوع نظریۀ اخلاقی جستجو کند و پیروی و مطابقت نظریۀ او را بر کدام یک از انواع نظریه‌ها، بر اساس طبقه‌بندی‌های رایج نظریه‌های اخلاقی دانشمندان بررسی کند. با این بیان آنچه در این کتاب از اخلاق خواجۀ طوسی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد، نظریۀ اخلاقی او، مبانی و مؤلفه‌های آن است.

مقصود از مبانی، مبانی انسان‌شناختی، علم‌النفسی، متافیزیکی و به عبارت دیگر، مبادی تصوری و تصدیقی است که نظریه‌پرداز در نظریۀ اخلاقی خود از آنها بهره می‌جوید و مقصود از مؤلفه‌ها، عناصر و ارکان اخلاق‌پژوهی نظریه‌پرداز همچون محور اخلاق، آرمان اخلاق نزد وی، غایت اخلاق و ... است. در بازیابی مبانی طوسی تنها به مبانی‌ای توجه شده که تأثیر مستقیم بر اخلاق‌پژوهی وی دارد؛ همچون مبانی علم‌النفسی و انسان‌شناختی. همچنین در رصد مؤلفه‌ها تنها به ارکان نظریۀ اخلاقی یعنی مؤلفه‌های بنیانی، رکنی و ضروری معطوف گردیده است؛ یعنی بیان آنچه نظریۀ طوسی را هویت می‌بخشد و سبب ترسیم حدود و تعین معرفتی، چارچوب نظری و تمایز دیدگاه وی از دیگران است.

در فصل نخست کتاب از اهمیت طوسی و جایگاه آراء و آثار وی، سهم او در حفظ و گسترش فرهنگ و تأثیرپذیری پسینیان از او و خدمات اجتماعی او در حراست از علم و علما سخن آمده است. همچنین در فصل سوم و نتیجه‌گیری پایانی کتاب به نوآوری‌های طوسی در نظریه‌پردازی اخلاقی اشاره شده است. خواجۀ طوسی پلی است در مسیر موج حکمت متعالیه‌ای که با گذر از ابوعلی و شیخ اشراق تا حکمت صدرایی در جریان است. طوسی محل تلاقی جریان‌های بزرگ و کوچکی است که در او همچون دریایی در تلاطم است و او این جریانات را به شاه‌راهی وسیع سوق داد. اخلاق‌‌نگاری طوسی نیز فراتر و شامل بر اخلاق افلاطونی ـ ارسطویی یا نوافلاطونی، با بهره‌گیری از ضرفیت‌های ایرانی ـ اسلامی از جایگاهی ویژه برخوردار است. طوسی در «اخلاق محتشمی» همچون غزالی در «احیاءالعلوم» در پی تأسیس بنیان‌های اخلاقی اسلامی ـ نقلی است. طوسی در اخلاق با گذر از «اخلاق ناصری» و ظرفیت‌های اخلاق یونانی و آثار ابوعلی در تدبیر منزل و مدینۀ فاضلۀ فارابی، به امتزاج عقل و نقل و عرفان در «اوصاف الاشراف» می‌اندیشد. و این همان راهی است که صدرا بعد از او آن را می‌پیماید. جایگاهی که جایگاه و برتری سنت اخلاق‌نگاری ما را می‌نمایاند.

این کتاب در سه بخش تدوین یافته است. بخش نخست با دو فصل، به طوسی و آثار وی در اخلاق اختصاص دارد. در بخش دوم از مبانی و مؤلفه‌های نظریۀ اخلاقی طوسی جستجو شده است. و در بخش سوم اخلاق‌نگاری طوسی یعنی فضایل و رذایل مطمح نظر است.

در فصل نخست نگاهی به زندگی و احوال طوسی افکنده شده است. پژوهش اخلاق خواجۀ طوسی بدون وقوف بر جایگاه وی در سنت اندیشه و گستره‌های مرتبط با اخلاق نشاید. اهمیت این فصل در جستجو از سال‌شماری از آثار، جایگاه معرفتی طوسی، تعلق وی به کدامین گسترۀ معرفتی، سهم وی در فرهنگ و در آخر، رد اتهامات اخلاقی طوسی است. در فصل دوم به بررسی نوشته‌های طوسی در اخلاق پرداخته شده است. در این فصل با نگاهی تحلیلی به نوشته‌های طوسی در اخلاق اعم از آثار با جهت‌گیری عمومی و آثار در اخلاق کاربردی و حرفه‌ای پرداخته شده است.

بخش دوم کتاب با پنج فصل، به بحث از جهت‌گیری و تحلیل ساختاری نظریۀ اخلاقی طوسی، مؤلفه‌ها، ویژگی‌ها و مبانی آن می‌پردازد. فصل سوم در واقع نتیجۀ دیگر فصول این بخش است که البته به سبب تقدم منطقی مقدم آمده است. هر یک از فصول چهارم تا نهم کتاب، به تحلیل یکی از مؤلفه‌ها و ارکان نظریۀ اخلاقی طوسی پرداخته تا دست‌آخر برآیند این مباحث در فصل سوم، به ترسیم ساختار کلی و چارچوب نظریۀ اخلاقی طوسی و تعیین نوع آن بر اساس انواع طبقه‌بندی‌های رایج بینجامد. در فصل چهارم مهم‌ترین رکن نظریۀ اخلاقی طوسی یعنی کمال و استکمال انسانی به عنوان هستۀ مشترک نظریه‌پردازی طوسی تحلیل شده است. تحلیل مفهوم کمال، تکامل علمی و اخلاقی نفس براساس تنوع قوای نظری و عملی نفس ناطقه، مراتب کمال و مراحل آن، فرایند و برنامۀ عملی استکمال از جمله مباحث این فصل هستند. همچنین به سبب اهمیت بحث از کیفیت استکمال انسان از دیدگاه طوسی ـ حرکت جوهری یا حرکت در اعراض ـ این مسئله در فصل پنجم به گونۀ مستقل آمده است. در فصل ششم کتاب به تحلیل لذت پرداخته شده است. بحث از لذت با وجود اهمیت خاص خود در اخلاق، به عنوان مقدمه‌ای بر فصل هفتم کتاب یعنی تحلیل مفهوم سعادت و مؤلفه‌های تحقق وجودی آن است. طوسی سعادت را لذت از کمال نفس ناطقه می‌داند. تحلیل مفهوم سعادت، سنجه و ملاک سعادت و ارکان و مؤلفه‌های تحقق خارجی سعادت از مهم‌ترین مسائل فصل هفتم است.

در بخش سوم با چهار فصل، از فضایل و رذایل اخلاقی در نظریۀ اخلاقی طوسی سخن گفته شده است. در نظریۀ اخلاقی طوسی، کمال و سعادت بدون معالجۀ رذایل و بیماری‌های نفس و سلامت نفس ممکن نیست. بر این اساس در فصل هشتم به معالجۀ بیماری‌ها و سلامت نفس به عنوان یکی از شروط و مراتب و مراحل استکمال و سعادت آدمی پرداخته شده است. جایگاه طب روحانی در نظریۀ طوسی، چیستی سلامت نفس، سنجه و ملاک آن و راهکارهای عملی طوسی در معالجۀ بیماری‌های نفس از مباحث این فصل است. در فصل هشتم سلامات نفس نزد طوسی همان فضیلت نزد او دانسته شده است. بر این اساس در فصل نهم با ارائۀ تحلیل طوسی از فضیلت، به طبقه‌ندی فضایل و رذایل پرداخته شده است. دو فصل آخر کتاب به فضایل و رذایل هر یک از قوای ناطقه، شهویه و غضبیه می‌پردازد.

در این کتاب تعیین نوع نظریۀ اخلاقی طوسی با بررسی مطابقت یا عدم مطابقت نظریل اخلاقی وی با انواع نظریه‌ها انجام گرفته است. با این بیان علم به طبقه‌بندی‌های رایج از نظریه‌های اخلاقی، پیش‌فرض در ترسیم چیستی و تعیین نوع نظریۀ اخلاقی طوسی است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات