دیوان اشعار ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی: تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان =‏دیوان اشعار ابوالقاسم قائم‎مقام فراهانی

| کتابخانۀ دیجیتال نور =35120

'''دیوان اشعار ابوالقاسم قائم‎مقام فراهانی'''، مشتمل بر اشعار فارسی و عربی [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|ابوالقاسم قائم‎مقام فراهانی]] (متوفی 1251ق)، متخلص به ثنایی است. در ضمیمه این کتاب اثر دیگر [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] با نام مثنوی جلایرنامه آمده است.  

# مقدمه مصحح با عنوان گوشه‌هایی از زندگی پرفرازونشیب [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام فراهانی]]؛

# مثنوی جلایرنامه، شامل 1124 بیت که بر اساس نسخه استاد وحید دستگردی به‎وسیله نگارنده تصحیح و تحشیه شده و منضم به این دیوان است.<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه ده</ref>.

کتاب با نگاهی به گوشه‌هایی از زندگی پرفرازونشیب [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام فراهانی]] و آثارش آغاز شده است. نسب [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] با سی‎وهفت واسطه از طریق [[امام سجاد(ع)|امام زین‎العابدین(ع)]]، به [[امام على(ع)|امیرالمؤمنین علی(ع)]] می‎رسد و اکثر آنان افرادی هستند که از نظر ادب و فرهنگ و تاریخ و یا سیاست و خدمات دیوانی و اداری منشأ اثر بوده‌اند<ref>ر.ک: همان، صفحه پنج</ref>.  

در بخشی از این مقدمه، به خدمات [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] پرداخته شده است. از جمله مهم‎ترین خدمات [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]]، خدمت به فرهنگ کشور بوده است؛ بدین‎‎ معنی که سیاق و عبارات و نوشته‌های ایران را که از زمان صفویه رو به انحطاط گذاشته بود و مبدل به عبارت‎پردازی‎های مغلق شده، تغییر و تبدیل به عبارات سهل و ساده داده است و در واقع می‌توان [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] را معمار نثر جدید فارسی بشمار آورد و منشآت وی گواه صادقی بر این مدعاست. [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] نه‎تنها در نثر، بلکه در شعر نیز قدرتی بسزا دارد و در این فن هرچند که شاگرد مکتب شعرای خراسان است، اما مانند نثر، صاحب ابتکار و تصرف و شیرین‎کاری و تجدد است؛ خاصه در اشعاری که قصدی خاص دارد و می‌خواهد چیزی بگوید و مطلبی بپروراند و از آن جمله است قصیده «نونیه» که بعد از یکی از شکست‎های مجاهدان در آذربایجان که موجب شکست لشکریان ولیعهد نیز گردید و کارها را خراب و اختیار را از کف سردار لشکر به‎در برد، می‎گوید و می‎موید:{{شعر}}{{ب|''آه، از این قوم بی‎حمیت و بی‎دین''|2='' کرد ری، ترک خمسه و لر قزوین''}}{{پایان شعر}}<ref>ر.ک: همان، صفحه نه و ده</ref>.

اشعار کتاب با قصیده‌ای در تبریک ورود ولیعهد از تهران به تبریز آغاز شده است. پس از آن قصیده دیگری در مدح و اندرز ولیعهد و قصیده‌ای در هجو و نکوهش آصف‎الدوله آمده است.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص1 و 4</ref>. قصاید [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام فراهانی]] را می‌توان با‎ توجه‎ به‎ مضمون و نوع ادبی، به انواع: «مدح»، «گلایه»، «اندرز»، «هجو»، «نکوهش»، «مطایبه» و «طنز» تقسیم‎بندی نمود‎ که وجود این انواع ادبی، حاکی از استقلال فکری وی و عدم وابستگی محض‎ به دربار است. قائم‎‎مقام، با آمیختن و ادغام مدیحه با انواع ادبی دیگر، حتی انواع متناقضی همچون قدح (به‎منظور نقد و آگاهی‎بخشی)، شیوه‌ای متفاوت با معاصران خود در پیش گرفته و با فاصله گرفتن از ستایش‎‎های یک‎جانبه، نگاه ابزاری خود به مدح را آشکار می‌سازد. دغدغه و حساسیت [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] نسبت به مسائل سیاسی، مالی و اخلاقی دربار، در جهت حفظ منافع‎ ملی‎ بوده که با توجه به انتقادناپذیری درباریان، وی از قالب مدح و ستایشگری در جهت بیان این دغدغه‌ها، استفاده می‌کند<ref>ر.ک: مدرسی، فاطمه و دیگران، ص‎303</ref>.

[[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] با سرودن دیوانی بر اساس مضامین ‎و انواع ادبی مختلف – به‎ویژه مسائل زمان و جامعه پیرامونی - ‎قابلیت و استعداد ادبی خود را مورد‎ تأیید‎ و تحلیل‎ بسیاری از محققان قرار داده‎ است‎. کمتر‎ شعری از [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] دیده می‌شود که ناظر بر یک حادثه اجتماعی نباشد. از سویی‎ دیگر‎، مدایح قائم‎مقام نیز سمت ‎و سویی متفاوت با دیگر شاعران معاصر خود دارد: «مدائح او نه مانند‎ مدائح‎ فتحعلی‌خان صبا و قاآنی آن‎قدر مبالغه‎آمیز و مستهجن است و نه مثل‎ مدائح سروش و محمودخان ملک‎الشعراء آن‎قدر شیرین و مستحسن». همچنین درباره اهداف و انگیزه [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]]‎ از‎ مدیحه‎‎سرایی آمده است که: «در مدحیه‌های او که به سیاق‎ قصاید‎ کهن پارسی و بیشتر در مدح عباس‎میرزای ولیعهد سروده شده‌اند، محور اصلی مضمون بر مسائل‎ سیاسی‎ و اجتماعی‎ روز و هشدار و توجه دادن به خطرات و آفاتی است که کشور و سلطنت را‎ تهدید‎ می‌کند». البته گفتنی است که هشدار و تنبیه، بخشی از اهداف و اغراض‎ قائم‎‎مقام‎ از مدیحه‎سرایی را شامل می‌شود<ref>ر.ک: همان، ص‎289</ref>.  

مثنوی جلایرنامه نماینده ذوق و سلیقه [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] است که از زبان یک تن از خدمتگزاران خویش «جلایر» نام گفته است. [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] این مثنوی را دور از تکلف شاعرانه و بدون رعایت اصول و قواعد شعری و لغوی و خلاصه به زبان عامیانه و هزل و به‎منظور شکایت و انتقاد از نابسامانی‎های آن زمان و از جمله نمایاندن نکات ذیل بیان داشته است:  

# چون پس از معاهده ترکمان‎چای جنجال و هیاهوی بسیاری در بین توده مردم بوده و سخن از خادم و خائن می‎رانده‌اند، [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] بدین‎وسیله خادم و خائن را معرفی نموده است.

# به این طریق خدمات عباس‎میرزا نایب‎السلطنه را به فتحعلی‎ شاه و عموم مردم ایران اعلام داشته است.<ref>ر.ک: متن کتاب، ص165</ref>.

{{شعر}}{{ب|''چنین گوید غلام تو جلایر''|2=''که من رفتم ز شرا تا ملایر''}}{{ب|''بدیدم جملگی شهزادگان را ''|2=''همه سرو سهی آزادگان را''}}{{پایان شعر}}<ref>ر.ک: همان، ص167</ref>.

در ابتدای کتاب تصویر شجرنامه درختی [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|قائم‎مقام]] که با 37 واسطه از طریق امام زین‎العابدین به امام علی(ع) می‎رسد، از کتاب جهادیه [[قائم‌مقام، ابوالقاسم بن عیسی|میرزا بزرگ قائم‎مقام فراهانی]] نقل شده است.

مصحح کتاب با استفاده از نسخه وحید دستگردی واژه‌ها و جمله‌هایی را که نادرست به نظر می‎آمده یا کتابت آن ویژه عصر قاجار بوده را تصحیح کرده و به‎صورت متداول امروزی در میان [] آورده و در توضیحات به آن اشاره کرده است.

# فهرست نام جای‎ها، کوه‌ها، رودها، ستاره‌ها، اشیاء و...؛

#[[:noormags:1255914|مدرسی، فاطمه و دیگران، «مدح و اغراض آن در قصاید ابوالقاسم قائم‎مقام فراهانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، نثرپژوهی ادب فارسی، بهار و تابستان 1396، شماره 41، صفحه 285 تا 308]].