ظاهرة التحريف في التراث الإسلامي: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'سبحاني تبريزي، جعفر' به 'سبحانی تبریزی، جعفر') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'تحریف (ابهام زادیی)' به 'تحریف (ابهام‌زادیی)') |
||
| (۵۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR03969J1.jpg | |||
| عنوان =ظاهرة التحريف في التراث الإسلامي | |||
| عنوان‌های دیگر = | |||
| | |||
| | |||
|پدیدآورندگان | |پدیدآورندگان | ||
| | | پدیدآوران = | ||
[[سبحانی تبریزی، جعفر]] (نویسنده) | |||
|زبان | |زبان | ||
| | | زبان =عربی | ||
| کد کنگره =BP 89/2 /س2ظ9 | |||
|کد کنگره | | موضوع = | ||
قرآن - تحريف | |||
|- | قرآن - دفاعيه‌ها و رديه‌ها | ||
| | |ناشر | ||
| | | ناشر = | ||
| مکان نشر = | |||
|مکان نشر | |||
|کد اتوماسیون | | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE03969AUTOMATIONCODE | ||
| | | چاپ =1 | ||
| | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =03969 | |||
== | | کتابخوان همراه نور =03969 | ||
'''ظاهرة التحريف في التراث الإسلامي'''، نوشته جعفر | | کد پدیدآور = | ||
| پس از = | |||
| پیش از = | |||
}} | |||
{{کاربردهای دیگر|تحریف (ابهام‌زادیی)}} | |||
'''ظاهرة التحريف في التراث الإسلامي'''، نوشته [[سبحانی تبریزی، جعفر|جعفر سبحانی]]، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام و تاریخ اسلامی. نویسنده در کتاب حاضر به بیان برخی از تحریفاتی که در طول زمان به علل مختلف در تراث اسلامی راه یافته می‌پردازد. | |||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب دارای مقدمه نویسنده، محتوای مطالب و فهرست مطالب است. از جمله مهم‌ترین منابع این اثر بعد از قرآن کریم، وفيات | کتاب دارای مقدمه نویسنده، محتوای مطالب و فهرست مطالب است. از جمله مهم‌ترین منابع این اثر بعد از قرآن کریم، [[وفيات الأعيان و أنباء أبناء الزمان|وفيات الأعيان]]، [[لسان العرب]]، [[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاریخ طبری]]، [[الكامل في التاريخ|تاريخ الكامل]]، [[مسند الإمام أحمد بن حنبل|مسند احمد]]، تفسیر طبری، [[تفسير القرآن العظيم (ابن كثير)|تفسیر ابن کثیر]]، الصواعق المحرقة، [[صحيح مسلم]]، الفتوحات المكية، [[تاريخ اليعقوبي|تاریخ یعقوبی]]، [[نفحات الأزهار في خلاصة عبقات الأنوار للعلم الحجة آيةالله السيد حامد حسين اللكهنوي|نفحات الأزهار في خلاصة عبقات الأنوار]]، خصائص علي بن أبي‌طالب، [[الجامع الصحیح و هو سنن الترمذي|سنن ترمذی]]، الجمع بين الصحيحين و... است. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
نویسنده ابتدا وقوع تحریف در تراث اسلامی را در قالب سیزده نمونه ذکر می‌کند و سپس عروض تحریف در دیوان‌های شاعران را نشان می‌دهد و پس از آن نمونه‌هایی از تحریفاتی را که از باب مخالفت با شیعه باب شده، ذکر می‌کند. | نویسنده ابتدا وقوع تحریف در تراث اسلامی را در قالب سیزده نمونه ذکر می‌کند و سپس عروض تحریف در دیوان‌های شاعران را نشان می‌دهد و پس از آن نمونه‌هایی از تحریفاتی را که از باب مخالفت با شیعه باب شده، ذکر می‌کند. | ||
مصنف پس از تعریف لغوی و اصطلاحی تحریف، شدیدترین نوع تحریف را تحریف در کتاب‌های تفسیر و تاریخ می‌داند؛ چراکه این کتاب‌ها نقطه اتکای دانشمندان برای دستیابی به اصول دین و فروع آن و سیره پیامبر اکرم(ص) هستند. نویسنده موارد متعددی از بدعت‌گذاری‌های یهودیان و تحریفات آنان را از زبان خداوند در آیات قرآن بیان می‌کند. او می‌نویسد: برخی از نویسندگان و محققین یا نسخه‌برداران و اصحاب نشر در مصر و سوریه و بیروت را می‌بینیم که عادتشان در مطالب مخالف امیالشان، بر تحریف میراث اسلامی قرار گرفته است و گاهی این موارد آن‌قدر زیاد است که نمی‌توان گفت این کار از روی سهو و اشتباه صورت گرفته است<ref> ر.ک: متن کتاب، ص7-2 </ref> | مصنف پس از تعریف لغوی و اصطلاحی تحریف، شدیدترین نوع تحریف را تحریف در کتاب‌های تفسیر و تاریخ می‌داند؛ چراکه این کتاب‌ها نقطه اتکای دانشمندان برای دستیابی به اصول دین و فروع آن و سیره پیامبر اکرم(ص) هستند. نویسنده موارد متعددی از بدعت‌گذاری‌های یهودیان و تحریفات آنان را از زبان خداوند در آیات قرآن بیان می‌کند. او می‌نویسد: برخی از نویسندگان و محققین یا نسخه‌برداران و اصحاب نشر در مصر و سوریه و بیروت را می‌بینیم که عادتشان در مطالب مخالف امیالشان، بر تحریف میراث اسلامی قرار گرفته است و گاهی این موارد آن‌قدر زیاد است که نمی‌توان گفت این کار از روی سهو و اشتباه صورت گرفته است<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/14757/1/3 ر.ک: متن کتاب، ص7-2]</ref> | ||
مورد اولی که نویسنده ذکر می‌کند، تحریف حدیث یوم الدار در تفسیر طبری، تفسیر ابن کثیر و کتاب حياة محمد است. محمد بن جریر | مورد اولی که نویسنده ذکر می‌کند، تحریف حدیث یوم الدار در تفسیر طبری، [[تفسير القرآن العظيم (ابن كثير)|تفسیر ابن کثیر]] و کتاب حياة محمد است. [[طبری، محمد بن جریر بن یزید|محمد بن جریر طبری]]، لفظ وصایت و ولایت [[امام على(ع)|علی بن ابی‌طالب(ع)]] را که پیامبر در آن روز به آن تصریح کرد و سایرین با تصریح آورده‌اند، با کنایه ذکر کرده است؛ یعنی به جای لفظ «خليفتي و وصيي» گفته «کذا و کذا». ابن کثیر نیز نظیر همین اشتباه را در تاریخ و تفسیرش انجام داده و عجیب‌تر از این دو نفر، کاری است که وزیر سابق معارف مصر، دکتر هیکل در کتاب «حياة محمد» انجام داده. از نظر نویسنده، احتمال تبرئه طبری از تحریف در این مورد وجود دارد؛ زیرا ممکن است این امر کار نویسندگان و ناسخین کتاب او باشد، اما گرایش ابن کثیر به بنی‌امیه اطمینان می‌دهد که این کار به دست خود وی انجام شده، نه از جانب ناسخان کتابش. در مورد دکتر محمدحسین هیکل هم همچنین؛ زیرا این تغییرات در زمان حیات خود وی در کتابش انجام شده است. هرچند برخی توجیه کرده و معتقدند او به تغییرات واقعه در کتابش در چاپ‌های بعدی به دست علمای الازهر، اعتراض کرد، ولی چاره‌ای نیافت<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/14757/1/13 ر.ک: همان، ص13-19]</ref> | ||
نویسنده در مورد دوم از بیان موارد تحریف، عدم ذکر اسامی امامان(ع) در فتوحات مکیه ابن عربی را ذکر می‌کند. او پیش از بیان این تحریف، روایت مسلم از جابر بن سمره در | نویسنده در مورد دوم از بیان موارد تحریف، عدم ذکر اسامی امامان(ع) در فتوحات مکیه ابن عربی را ذکر می‌کند. او پیش از بیان این تحریف، روایت مسلم از جابر بن سمره در [[صحيح مسلم]] را که در آن به اسامی ائمه(ع) تصریح شده است، می‌آورد. سپس عبارتی از شعرانی را از باب ششم همین کتاب از [[ابن عربی، محمد بن علی|محی‌الدین عربی]] نقل می‌کند که در آن به اسامی تمامی امامان تصریح شده است. وی چنین نتیجه می‌گیرد که این تحریف به دست نویسنده و کاتب فتوحات مکیه انجام شده؛ زیرا در عبارتی که شعرانی از فتوحات نقل کرده، نام تمامی ائمه(ع) هست. وی همچنین تحریف دیگری را به کاتب فتوحات نسبت می‌دهد که تحریف در تحریف است. کاتب، حضرت مهدی(عج) را از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) ذکر کرده، درحالی‌که آن حضرت از نوادگان امام حسین(ع) هستند<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/14757/1/20 ر.ک: همان، ص20-26]</ref> | ||
یعقوبی در تاریخش در فصل سوره‌های مدنی ذکر کرده که آخرین چیزی که بر پیامبر(ص) نازل شد، آیه «اليوم أكملت لكم دينكم و أتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الإسلام دينا» (مائده: 3) بود و در ادامه نوشته: «هي الرواية الصحيحة الثابتة الصريحة و كان نزولها يوم النص علی أميرالمؤمنين علي بن أبي‌طالب(ع) بغدير خم»؛ اما در طبع دار صادر به‌جای کلمه «يوم النص» عبارت «يوم النفر» را گذاشته‌اند و به‌جای عبارت «بغدير خم» کلمه «بعد ترحم» را<ref> ر.ک: همان، ص27-28 </ref> | یعقوبی در تاریخش در فصل سوره‌های مدنی ذکر کرده که آخرین چیزی که بر پیامبر(ص) نازل شد، آیه «اليوم أكملت لكم دينكم و أتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الإسلام دينا» (مائده: 3) بود و در ادامه نوشته: «هي الرواية الصحيحة الثابتة الصريحة و كان نزولها يوم النص علی أميرالمؤمنين علي بن أبي‌طالب(ع) بغدير خم»؛ اما در طبع دار صادر به‌جای کلمه «يوم النص» عبارت «يوم النفر» را گذاشته‌اند و به‌جای عبارت «بغدير خم» کلمه «بعد ترحم» را<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/14757/1/27 ر.ک: همان، ص27-28]</ref> | ||
از دیگر تحریفات، که مانند موارد قبلی تاریخی نیست و در کلمات زیارت‌نامه و ادعیه ذکر شده، تحریف در عبارت کتاب «الأذكار النووية» امام نووی دمشقی است. او در فصلی از این کتاب با عنوان «فصل في زيارة قبر رسول‌الله و أذكارها» به بحث زیارت قبر نبی (ص) پرداخته و این امر را برای هر حاجی لازم دانسته است. در عبارات چاپ اول این کتاب که تحقیق و تخریج و تعلیقه آن به دست «محی‌الدین متقی» انجام شده و دار ابن کثیر دمشق – بیروت آن را چاپ کرده، لفظ قبر رسول‌الله(ص) و زیارت قبر آن حضرت به‌صراحت ذکر شده، اما در نسخه دیگر آن، که به تصحیح عبدالقادر الأرناؤوط و چاپ دارالهدی در ریاض در سال 1407ق است، در چهار جا که کلمه «قبر رسول‌الله» (ص) بوده تحریف صورت گرفته و به‌جای این کلمه عبارت «مسجد رسول‌الله» جایگزین شده است و این امر نیست مگر به خاطر اعتقاد وهابیان به حرمت زیارت قبور<ref> ر.ک: همان، ص29-37 </ref> | از دیگر تحریفات، که مانند موارد قبلی تاریخی نیست و در کلمات زیارت‌نامه و ادعیه ذکر شده، تحریف در عبارت کتاب «الأذكار النووية» امام نووی دمشقی است. او در فصلی از این کتاب با عنوان «فصل في زيارة قبر رسول‌الله و أذكارها» به بحث زیارت قبر نبی(ص) پرداخته و این امر را برای هر حاجی لازم دانسته است. در عبارات چاپ اول این کتاب که تحقیق و تخریج و تعلیقه آن به دست «محی‌الدین متقی» انجام شده و دار ابن کثیر دمشق – بیروت آن را چاپ کرده، لفظ قبر رسول‌الله(ص) و زیارت قبر آن حضرت به‌صراحت ذکر شده، اما در نسخه دیگر آن، که به تصحیح عبدالقادر الأرناؤوط و چاپ دارالهدی در ریاض در سال 1407ق است، در چهار جا که کلمه «قبر رسول‌الله»(ص) بوده تحریف صورت گرفته و به‌جای این کلمه عبارت «مسجد رسول‌الله» جایگزین شده است و این امر نیست مگر به خاطر اعتقاد وهابیان به حرمت زیارت قبور<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/14757/1/29 ر.ک: همان، ص29-37]</ref> | ||
مورد دیگر، حذف عبارت «إن عليا مني و أنا منه و هو وليكم بعدي»، در روایت بخاری در صحیحش از روایتی درباره خمس است که البته بسیاری از بزرگان اهل سنت از جمله طیالسی، ابن ابی‌شیبه، احمد بن | مورد دیگر، حذف عبارت «إن عليا مني و أنا منه و هو وليكم بعدي»، در روایت بخاری در صحیحش از روایتی درباره خمس است که البته بسیاری از بزرگان اهل سنت از جمله طیالسی، ابن ابی‌شیبه، [[ابن حنبل، احمد بن محمد|احمد بن حنبل]]، ترمذی، [[نسائی، احمد بن علی|نسائی]] و دیگران آن را به‌نحو کامل نقل کرده‌اند<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/14757/1/35 ر.ک: همان، ص35-41]</ref> | ||
موارد دیگری از تحریف، مانند تحریف در حدیث «تقتلك الفئة الباغية» و «خير نساء العالمين أربع» و «المهدي و هو من ولد فاطمة» و ماجرای سقط شدن حضرت محسن و «ذكر علي عبادة» و... از سایر تحریفاتی است که در صحاح مسلم و بخاری و معارف ابن قتیبه و الصواعق المحرقة و... انجام داده‌اند<ref> ر.ک: همان، ص42-75 </ref> | موارد دیگری از تحریف، مانند تحریف در حدیث «تقتلك الفئة الباغية» و «خير نساء العالمين أربع» و «المهدي و هو من ولد فاطمة» و ماجرای سقط شدن حضرت محسن و «ذكر علي عبادة» و... از سایر تحریفاتی است که در صحاح مسلم و بخاری و معارف ابن قتیبه و الصواعق المحرقة و... انجام داده‌اند<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/14757/1/42 ر.ک: همان، ص42-75]</ref> | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
| خط ۶۳: | خط ۵۲: | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references /> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
مقدمه و متن کتاب. | مقدمه و متن کتاب. | ||
== وابسته‌ها == | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده: | [[رده:اسلام، عرفان، غیره]] | ||
[[رده: | [[رده:قرآن و علوم قرآنی]] | ||
[[رده: | [[رده:علوم قرآنی]] | ||
[[رده:امام علی(ع)]] | |||
[[رده: | |||
نسخهٔ کنونی تا ۳۰ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۳۹
| ظاهرة التحريف في التراث الإسلامي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سبحانی تبریزی، جعفر (نویسنده) |
| چاپ | 1 |
| موضوع | قرآن - تحريف قرآن - دفاعيه‌ها و رديه‌ها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 89/2 /س2ظ9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ظاهرة التحريف في التراث الإسلامي، نوشته جعفر سبحانی، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام و تاریخ اسلامی. نویسنده در کتاب حاضر به بیان برخی از تحریفاتی که در طول زمان به علل مختلف در تراث اسلامی راه یافته می‌پردازد.
ساختار
کتاب دارای مقدمه نویسنده، محتوای مطالب و فهرست مطالب است. از جمله مهم‌ترین منابع این اثر بعد از قرآن کریم، وفيات الأعيان، لسان العرب، تاریخ طبری، تاريخ الكامل، مسند احمد، تفسیر طبری، تفسیر ابن کثیر، الصواعق المحرقة، صحيح مسلم، الفتوحات المكية، تاریخ یعقوبی، نفحات الأزهار في خلاصة عبقات الأنوار، خصائص علي بن أبي‌طالب، سنن ترمذی، الجمع بين الصحيحين و... است.
گزارش محتوا
نویسنده ابتدا وقوع تحریف در تراث اسلامی را در قالب سیزده نمونه ذکر می‌کند و سپس عروض تحریف در دیوان‌های شاعران را نشان می‌دهد و پس از آن نمونه‌هایی از تحریفاتی را که از باب مخالفت با شیعه باب شده، ذکر می‌کند. مصنف پس از تعریف لغوی و اصطلاحی تحریف، شدیدترین نوع تحریف را تحریف در کتاب‌های تفسیر و تاریخ می‌داند؛ چراکه این کتاب‌ها نقطه اتکای دانشمندان برای دستیابی به اصول دین و فروع آن و سیره پیامبر اکرم(ص) هستند. نویسنده موارد متعددی از بدعت‌گذاری‌های یهودیان و تحریفات آنان را از زبان خداوند در آیات قرآن بیان می‌کند. او می‌نویسد: برخی از نویسندگان و محققین یا نسخه‌برداران و اصحاب نشر در مصر و سوریه و بیروت را می‌بینیم که عادتشان در مطالب مخالف امیالشان، بر تحریف میراث اسلامی قرار گرفته است و گاهی این موارد آن‌قدر زیاد است که نمی‌توان گفت این کار از روی سهو و اشتباه صورت گرفته است[۱]
مورد اولی که نویسنده ذکر می‌کند، تحریف حدیث یوم الدار در تفسیر طبری، تفسیر ابن کثیر و کتاب حياة محمد است. محمد بن جریر طبری، لفظ وصایت و ولایت علی بن ابی‌طالب(ع) را که پیامبر در آن روز به آن تصریح کرد و سایرین با تصریح آورده‌اند، با کنایه ذکر کرده است؛ یعنی به جای لفظ «خليفتي و وصيي» گفته «کذا و کذا». ابن کثیر نیز نظیر همین اشتباه را در تاریخ و تفسیرش انجام داده و عجیب‌تر از این دو نفر، کاری است که وزیر سابق معارف مصر، دکتر هیکل در کتاب «حياة محمد» انجام داده. از نظر نویسنده، احتمال تبرئه طبری از تحریف در این مورد وجود دارد؛ زیرا ممکن است این امر کار نویسندگان و ناسخین کتاب او باشد، اما گرایش ابن کثیر به بنی‌امیه اطمینان می‌دهد که این کار به دست خود وی انجام شده، نه از جانب ناسخان کتابش. در مورد دکتر محمدحسین هیکل هم همچنین؛ زیرا این تغییرات در زمان حیات خود وی در کتابش انجام شده است. هرچند برخی توجیه کرده و معتقدند او به تغییرات واقعه در کتابش در چاپ‌های بعدی به دست علمای الازهر، اعتراض کرد، ولی چاره‌ای نیافت[۲]
نویسنده در مورد دوم از بیان موارد تحریف، عدم ذکر اسامی امامان(ع) در فتوحات مکیه ابن عربی را ذکر می‌کند. او پیش از بیان این تحریف، روایت مسلم از جابر بن سمره در صحيح مسلم را که در آن به اسامی ائمه(ع) تصریح شده است، می‌آورد. سپس عبارتی از شعرانی را از باب ششم همین کتاب از محی‌الدین عربی نقل می‌کند که در آن به اسامی تمامی امامان تصریح شده است. وی چنین نتیجه می‌گیرد که این تحریف به دست نویسنده و کاتب فتوحات مکیه انجام شده؛ زیرا در عبارتی که شعرانی از فتوحات نقل کرده، نام تمامی ائمه(ع) هست. وی همچنین تحریف دیگری را به کاتب فتوحات نسبت می‌دهد که تحریف در تحریف است. کاتب، حضرت مهدی(عج) را از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) ذکر کرده، درحالی‌که آن حضرت از نوادگان امام حسین(ع) هستند[۳]
یعقوبی در تاریخش در فصل سوره‌های مدنی ذکر کرده که آخرین چیزی که بر پیامبر(ص) نازل شد، آیه «اليوم أكملت لكم دينكم و أتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الإسلام دينا» (مائده: 3) بود و در ادامه نوشته: «هي الرواية الصحيحة الثابتة الصريحة و كان نزولها يوم النص علی أميرالمؤمنين علي بن أبي‌طالب(ع) بغدير خم»؛ اما در طبع دار صادر به‌جای کلمه «يوم النص» عبارت «يوم النفر» را گذاشته‌اند و به‌جای عبارت «بغدير خم» کلمه «بعد ترحم» را[۴]
از دیگر تحریفات، که مانند موارد قبلی تاریخی نیست و در کلمات زیارت‌نامه و ادعیه ذکر شده، تحریف در عبارت کتاب «الأذكار النووية» امام نووی دمشقی است. او در فصلی از این کتاب با عنوان «فصل في زيارة قبر رسول‌الله و أذكارها» به بحث زیارت قبر نبی(ص) پرداخته و این امر را برای هر حاجی لازم دانسته است. در عبارات چاپ اول این کتاب که تحقیق و تخریج و تعلیقه آن به دست «محی‌الدین متقی» انجام شده و دار ابن کثیر دمشق – بیروت آن را چاپ کرده، لفظ قبر رسول‌الله(ص) و زیارت قبر آن حضرت به‌صراحت ذکر شده، اما در نسخه دیگر آن، که به تصحیح عبدالقادر الأرناؤوط و چاپ دارالهدی در ریاض در سال 1407ق است، در چهار جا که کلمه «قبر رسول‌الله»(ص) بوده تحریف صورت گرفته و به‌جای این کلمه عبارت «مسجد رسول‌الله» جایگزین شده است و این امر نیست مگر به خاطر اعتقاد وهابیان به حرمت زیارت قبور[۵]
مورد دیگر، حذف عبارت «إن عليا مني و أنا منه و هو وليكم بعدي»، در روایت بخاری در صحیحش از روایتی درباره خمس است که البته بسیاری از بزرگان اهل سنت از جمله طیالسی، ابن ابی‌شیبه، احمد بن حنبل، ترمذی، نسائی و دیگران آن را به‌نحو کامل نقل کرده‌اند[۶]
موارد دیگری از تحریف، مانند تحریف در حدیث «تقتلك الفئة الباغية» و «خير نساء العالمين أربع» و «المهدي و هو من ولد فاطمة» و ماجرای سقط شدن حضرت محسن و «ذكر علي عبادة» و... از سایر تحریفاتی است که در صحاح مسلم و بخاری و معارف ابن قتیبه و الصواعق المحرقة و... انجام داده‌اند[۷]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب، در انتهای کتاب ذکر شده. پاورقی‌ها جز ذکر ارجاعات، مطلب مهم دیگری ندارند.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.