جمل الفلسفة: مقالۀ چهارم دربارۀ موسیقی ایرانی

جمل الفلسفة
پدیدآوران	هندی، محمد بن علی (نویسنده) حسینی، سید محمدتقی (محقق)
ناشر	میراث مکتوب
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
شابک	‎4ـ229ـ203ـ600ـ978
کد کنگره	‏

جُمَل الفلسفة: مقالۀ چهارم دربارۀ موسیقی ایرانی تألیف محمد بن علی بن عبدالله بن محمد هندی (زنده در 553ق)، به کوشش سید محمدتقی حسینی، «جمل الفلسفة» کتابی است در اقسام علوم، البته متفاوت از روش فارابی در «احصاء العلوم»، خوارزمی در «مفاتیح العلوم» و ابن سینا در «الشفاء» که نویسنده نگارش آن را در سال 529 قمری به پایان رسانیده است.

ساختار

این کتاب در دو بخش سامان یافته است؛ بخش نخست در بیان نویسندۀ اثر، نسخۀ اثر و نسخه‌شناسی آثار کتابت‌شده پیش از تاریخ کتابت نسخۀ «جمل الفلسفة» است؛ چراکه این نسخه را باید دومین نسخۀ کهن موسیقایی برجای‌مانده دانست. دومین بخش نیز ترجمۀ فارسی و متن تصحیح‌شدۀ عربی اثر است همراه با تصاویر نسخۀ خطی آن.

از این بخش از «جمل الفلسفة» دو نسخه شناسایی شده است که نسخۀ اساس مصحح، در کتابخانۀ اسعد افندی استانبول نگه‌داری می‌شود. نسخۀ دیگر در کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است. از آنجا که نسخۀ «جمل الفلسفة» نسخه‌ای کهن و به خط مؤلف است، تصویر بخش موسیقی آن نیز در پایان اثر حاضر آمده است.

گزارش کتاب

«جمل الفلسفة» کتابی است در اقسام علوم، البته متفاوت از روش فارابی در «احصاء العلوم»، خوارزمی در «مفاتیح العلوم» و ابن سینا در «الشفاء» که نویسنده نگارش آن را در سال 529 قمری به پایان رسانیده است.

نویسنده نام خود را در آغاز اثر محمد بن علی بن عبدالله الهندی و در انجامه و نیز ظهر نسخه محمد بن علی بن عبدالله بن محمد الهندی ثبت کرده است. وی از جملۀ حکما و چنددانشیان بوده و از حواشی و یادداشت‌هایی که در برخی صفحات نوشته، آگاهی او بر علومی چون فلسفه، منطق، هندسه، نجوم، ریاضیات و الهیات را به‌خوبی می‌توان دریافت. وی آثار بسیاری از حکمای یونان چون ارسطو، بطلمیوس، افلاطون، نیقولاس و استادان دورۀ اسلامی را خوانده و از آنها بهره‌مند بوده است. اینکه نویسنده در کجا بوده، نزد چه کسانی دانش‌اندوزی کرده و آیا به حاکمی از حکام وقت منتسب بوده یا نه، نامشخص است؛ اما با بررسی اثر او، می‌توان به گرایش‌اش به مکتب فلاسفه‌ای چون فارابی، شیخ الرئیس و اخوان الصفا پی برد.

هندی کتاب خود را در نهم ذی‌قعدۀ سال 529 قمری به پایان رسانده و بعدها اثر خود را بازبینی و تصحیح کرده و در پایان مقالات، «بلغ و صح» نوشته است. او ظاهراً در سال 533 قمری نیز در قید حیات بوده است و این تمامی آن چیزی است که دربارۀ نویسنده می‌توان گفت.

محمد بن علی هندی کتاب خود را در علم فلسفه مشتمل بر هفت مقاله و در تعریف علم فلسفه، هندسه، نجون، موسیقی، منطق، علم طبیعی و علم الهی به شیوۀ پرسش و پاسخ نگاشته است. گرچه محتوای مقالۀ چهارم برگرفته از آثار گذشتگان چون «الموسیقی الکبیر» فارابی، «جوامع علی الموسیقی» شیخ الرئیس و به‌ویژه «رسالۀ موسیقی» اخوان الصفاء است، اما به دلیل قدمت تألیف، تاریخ کتابت و نیز افزوده شدن اثری دیگر بر داشته‌ها و دانسته‌ها در علم موسیقی ایران بر اهمیت آن می‌افزاید. از آنجایی که این دستنویس نسخۀ مؤلف است و نیز قدمتی کهن دارد، دستنویسی ارزشمند به شمار می‌آید؛ اما از باب علم موسیقی و نیز نسخه‌شناسی رسائل موسیقی، جایگاهی دوچندان پیدا می‌کند. مقالۀ «موسیقی جمل الفلسفة» گرچه کهن‌ترین تألیف موسیقایی نیست، ولی باید آن را از کهن‌ترین و شاید هم دومین نسخۀ برجای‌مانده در مباحث فنی موسیقی به شمار آورد.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات