شمارنامه

شمارنامه
پدیدآوران	طب‍ری‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ای‍وب‌ (نويسنده) بینش، تقی (مصحح) بینش، تقی (مقدمه نويس)
ناشر	بنياد فرهنگ ايران
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1345ش
چاپ	1
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	QA ۳۲/ط۲ش۸
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

شمارنامه، نوشته محمد بن ایوب حاسب طبری (زندگی در قرن 5ق)، کتابی در یک‌ دوره حساب مقدماتی و نظری به زبان فارسی است. تقی بینش، پژوهش آن را انجام داده است.

علم حساب را به نظری و عملی تقسیم می‌کرده‌اند. در «حساب نظری»، از قواعد خواص کلی اعداد بحث می‌شده و «حساب عملی»، شامل موارد استعمال این قواعد کلی بوده است و مواردی مانند نگهداری حساب دخل و خرج، محاسبات دیوانی و مالیاتی و حساب دراهم و دنانیر را در بر داشته است. «شمارنامه»، که یک دوره حساب نظری قدیم است، «چهار عمل اصلی، کسر، جذر و کعب» را با مثال‌هایی روشن می‌نماید‏.

ساختار

این اثر مقدمه‌ای کوتاه و سه فصل دارد. فصل اول، درباره اعداد صحاح (درست) است و 17 باب دارد: اعداد اصلی (ارقام هندسی)؛ نوشتن و خواندن اعداد؛ جمع؛ تفریق؛ مضاعف کردن (دو برابر کردن) اعداد؛ قاعده تنصیف (نصف کردن)؛ ضرب؛ طریقه امتحان ضرب؛ تقسیم؛ امتحان تقسیم؛ مجذور؛ طریقه استخراج جذر از اعداد اَصمّ و منطق؛ امتحان جذر؛ تعریف مکعب؛ طریقه استخراج کعب؛ امتحان کعب.

فصل دوم، درباره کسر متعارفی است و سی باب دارد: نوشتن و خواندن کسر و جمع و تفریق ‌نمودن و مضاعف‌کردن، تنصیف، ضرب و تقسیم آن؛ استخراج جذر و کعب از کسر؛ خواندن و نوشتن اعداد کسری و قاعده جمع، تنصیف، ضرب و تقسیم آن‌ها؛ استخراج جذر و کعب از اعداد کسری؛ جمع، تفریق، ضرب و تقسیم اعداد کسری؛ شرح کسر و تقسیم آن بر عدد کسری؛ ضرب و تقسیم عدد کسری در عدد درست؛ تقسیم عدد درست بر عدد کسری؛ ضرب و تقسیم کسر در عدد درست؛ تقسیم عدد صحیح بر کسر و تقسیم عدد درست بر عدد کسری.

فصل سوم، درباره اعداد مرکب و محاسبه درجه، دقیقه، ثانیه و دیگر اجزا است. این فصل، هفده باب دارد: شرح و توضیح درجه، دقیقه، ثانیه و اجزای آن‌ها؛ جمع اعداد مرکب و تفریق، تنصیف و ضرب آن‌ها؛ مثالی برای اعداد مرکب؛ تقسیم اعداد مرکب و مثالی برای آن اعداد؛ قاعده استخراج جذر و کعب از اعداد مرکب با ذکر مثال؛ قاعده استخراج جذر و کعب به طریقه صفرگذاری (تقریبی)؛ ذکر قاعده‌ای برای امتحان جذر و کعب به طریقه صفرگذاری‏.

البته، چون دانش ریاضی اکنون به اوج رسیده است، دیگر ارزش علمی شمارنامه دیده نمی‌شود و کتابی که در روزگار خود، بی‌تردید، یکی از بهترین و علمی‌ترین مآخذ بوده است، امروز بیشتر از لحاظ تاریخ حساب اهمیت دارد. نکات دقیق در شمارنامه اندک نیست؛ مثلا امروزه اعداد هنگام جمع بستن، از سمت راست زیر هم نوشته می‌شود، ولی در شمارنامه از سمت چپ جمع بسته می‌شود. همچنین، طریقه‌ای که طبری برای گرفتن جذر و کعب ذکر کرده است، با روش امروزه فرق دارد و در نوع خود شایان توجه است.

شمارنامه نسبت به کتاب‌های مشابه در «حساب مقدماتی» امتیازهایی دارد. در مَثل، اگر شمارنامه با بخش حساب «التفهيم» مقایسه گردد، کار بیرونی با همه ارزش و اعتبار آن به پای شمارنامه نمی‌رسد. التفهيم، مطلب کم دارد و داشته‌هایش به تفصیل و روشنی شمارنامه نیست؛ یعنی از نظر کیفی و کمی در سطحی پایین‌تر است. دیگر اینکه، ‏طبری به‌خلاف شیوه رایج زمانه‌اش کتاب خود را به کسی تقدیم نکرده است. «شمارنامه» و همه رساله‌ها و آثار او از لحاظ زبان فارسی و اصطلاحات ریاضی و تاریخ علم بسیار اهمیت دارد و از زیبایی و سادگی و فصاحت تمام برخوردار است.

سبک کتاب

از لحاظ زبان فارسی، ارزش شمارنامه با سادگی نثرش بسیار است. تنها نسخه در دست و منحصربه‌فرد آن در قرن 9ق، تحریر شده است که شاید به سبب چند صد سال فاصله میان تألیف و تحریر آن، اصالت نثر کتاب دست‌خوش سلیقه‌های گوناگون شده و شمارنامه اصلی در ضبط کلمات و ریخت و شکل واژه‌ها و ترکیبات با نسخه کنونی متفاوت‌ گشته باشد و بدین‌گونه، کلمات قدیمی و نامأنوس کم‌کم به‌ گونه‌های تازه و مأنوس تبدیل شده است؛ واژه‌هایی نظیر «کردیمی»، «خواستیمی»، «هژده»، «سِیم» یا «سیوم» برای سوم، «ستسو» (واحدی مساوی 241 مثقال)، «شازده» به‌جای شانزده و «سیک» به‌جای سه‌یک، ایجازهای پسندیده‌ای است که از ویژگی‌های شمارنامه شمرده می‌شود. شمارنامه عبارت زائد، واژه بی‌جا و حشو حتی ملیح هم ندارد. مقدمه یا دیباچه کوتاه آن در حد اعلای بلاغت و اختصار و از عبارت‌پردازی مُنشیانه به‌دور است.

تقی بینش، در پژوهش خود، فهرستی از اصطلاحات علمی و معادل‌های بسیار مهم کتاب را همراه با لغات و ترکیبات دیگر در پایان اثر آورده است. او اصطلاحات شمارنامه را با اصطلاحات علمی کتاب‌هایی چون «التفهيم» بیرونی و «رساله» قوشچی مقایسه کرده است. برخی از این واژه‌ها ساخته خود طبری است و جنبه اختراعی دارد؛ مثلا «زدن» در معنی ضرب، «رفتن» به‌جای تفریق و «نهادن» به‌جای نوشتن. واژه‌های عربی نیز در شمارنامه کم نیست و بیشتر آن‌ها (مانند ضرب، مال، مجذور، و حاصلٌ مِن القسمة)، اصطلاحات مشهور ریاضی است. در برابر بسیاری از این اصطلاحات، واژه‌های فارسی برای فهم پارسیان به‌همراه نمونه‌هایی از نثر کهنه فارسی نیز دیده می‌شود. تقی بینش، نسخه خطی کتاب را بی‌کم‌وکاست نقل نموده و با صلاحدید ناتل خانلری برخی حروف را به شکل امروزی‌اش تغییر داده است‏.

منابع مقاله

مقدمه محقق.