نزهة المشتاق في إختراق الآفاق

نزهة المشتاق في إختراق الآفاق
پدیدآوران	ادریسی، محمد بن محمد (نویسنده)
ناشر	عالم الکتب
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1409 ق
چاپ	1
موضوع	جغرافی دانان جغرافیا
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏G‎‏ ‎‏122‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏4‎‏ن‎‏4
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نزهة المشتاق في إختراق الآفاق اثر عربى ابوعبدالله محمد بن محمد بن عبدالله بن ادريس حمودى معروف به شريف ادريسى، فيلسوف و جغرافى‌دان قرن ششم هجرى، بزرگترين دائرةالمعارف جغرافيايى در قرون وسطى است.

نویسنده براى تأليف، كتاب پانزده سال تلاش كرد و پس از اتمام در سال 1154م، آن را به راجر پادشاه سيسيل، هديه داد كه اعجاب او را برانگيخت. اين كتاب در غرب به نام «كتاب راجر» معروف است. وى نقشه‌اى از اقليم‌هاى هفت‌گانه نيز رسم و ضميمه نمود و هم‌زمان با كتاب تقديم به پادشاه كرد.

ساختار

كتاب با دو مقدمه از ناشر و مؤلف آغاز شده و مطالب در دو جلد، در هفت قسمت و هر قسمت در چندين جزء ارائه شده است.

اين اثر برجسته، تنها كتاب جفرافيايى است كه در سده ششم تأليف شده است و در اروپا، بيشتر از همه مؤلفات جغرافيايى عرب، شهرت و رواج دارد؛ زيرا هيچ كتابى به اندازه آن، مطالب فراوان و گرانقدر درباره بلاد عرب ندارد، تا آنجا كه روزگارى دراز در محافل علمى اروپا تنها نماينده نوشته‌هاى جغرافيايى عرب به شمار مى‌رفت. به‌علاوه هيچ مؤلفى همانند نویسنده، در محيطى نيمه عربى و نيمه اروپايى، چون محيط سيسيل آن روزگار، پديد نيامده است.

گزارش محتوا

ادريسى اولين عالمى است كه به علم جغرافيا به صورت تخصصى پرداخت و در اين علم از بطليموس دانشمند يونانى قديم پيشى گرفته و نظريه‌ى او را در مورد سرچشمه رود نيل باطل ساخت.

او تمام هم و غم خود را مصروف علم جغرافيا كرد و از جمله موفقيت‌هاى او در اين زمينه، بنيان نهادن خطوط طول و عرض جغرافيايى براى تشخيص دقيق محدوده اماكن و مسافت‌ها مى‌باشد و نقشه‌هايى در مورد سرچشمه‌ى رود نيل، درياها و اقليم‌هاى دنياى قديم بر جاى گذاشته است.

همچنين او قبل از علماى غرب، قائل به كروى بودن زمين بود و كره نقره‌اى را بر اساس اين عقيده ساخت.

او مقياس تقريبى كره زمين را 1900 ميل معادل 42185 كيلومتر بيان كرد كه اين رقم بسيار به محيط حقيقى كره زمين (40068 كيلومتر) نزديك است.

در مقدمه ناشر، پس از ارائه زندگی‌نامه مؤلف، به نكاتى پيرامون اثر اشاره شده است.

نویسنده در مقدمه، بر اين نكته تأكيد دارد كه كتابش، مطابق همان نقشه‌هايى است كه توصيف چگونگى سرزمين‌ها، شهرها، مردمان، مكان‌ها، درياها، كوه‌ها، مسافت‌ها، آبادى‌ها، غلات، جنس بناها، صناعات و تجارت‌ها بوده‌اند.

وى در دوران جوانى و در قرن ششم هجرى، سفرهاى طولانى خود را آغاز نموده است. وى به نقاط گوناگونى از جمله سرچشمه‌هاى رود نيل يعنى درياچه‌هايى در مركز آفريقا رفته است. اين درياچه‌ها، همان درياچه‌هايى هستند كه كسانى در قرن نوزدهم مانند ريچارد بارتون جغرافى‌دان و كاشف انگليسى آن‌ها را به نام‌هاى درياچه ويكتوريا تانگانيكا و نياسا نام‌گذارى كردند.

كتاب شامل هفت اقليم مى‌باشد كه در آن دوران معروف بوده‌اند. نویسنده در مورد اقليم اول چنين مى‌نويسد: «اين اقليم از سمت مغرب و از جهت غربى دريايى كه به بحرالظلمات (اقيانوس اطلس كنونى) معروف است شروع مى‌شود. بحرالظلمات كه از ماوراى آن كسى آگاهى ندارد، چونكه مردم آن زمان و به دليل راه نيافتن و نرسيدن به پشت اين اقيانوس، اعتقاد داشتند كه در پشت آن درياى عظيم ديگر هيچ‌گونه زندگانى وجود ندارد، نه از انسان و نه از آبادانى؛ بنابراین آن را بحرالظلمات نامگذارى كردند.

وى در اقيانوس اطلس، بر روى جزر و مد دريا مطالعه نموده و اشاره مى‌كند كه در 13 تا 15 ماه قمرى، بر اثر جاذبه ماه، جزر و مدهاى بزرگى در آنجا رخ مى‌دهد.

وى در سال 510ق، به سمت آسياى صغير سفر كرده است و از درياى مديترانه به سمت مراكش بازگشته است.

نویسنده نقل مى‌كند كه از ليشبه‌گونه (ليسبون) به مراكش سفر نموده و قسطنطنيه را مشاهده كرده و سپس از جنوب فرانسه، با كشتى به انگلستان رفته است.

وى در ابتداى مباحث، وصف مختصرى از زمين به دست داده و آن را به شكل كره‌اى تصور مى‌كند كه طول محيط آن 22900 ميل است و چون زرده تخم مرغ، در دل فضا معلّق است. پس از آن، گزارشى كوتاه از اقليم‌ها، درياها و خليج‌ها ارائه كرده و از سطح زمين به تفصيل سخن گفته است.

دراين‌باره، از مكتب بطلميوس كه زمين را به هفت اقليم تقسيم كرده پيروى مى‌شد كه هر يك چون كمربندى عريض بر خط استواست؛ ولى ادريسى، هر اقليم را به ده قسمت كرده و گزارش هر قسمت را به ترتيب از شرق به غرب آورده است كه هر يك از گزارش‌ها، با نقشه‌اى همراه بوده و اگر هفتاد نقشه كوچك را به هم بپيونديم، يك نقشه بزرگ جهان به صورت مستطيل پديد مى‌آيد.

قسمتى كه خاص افريقاى شمالى، اسپانيا، سيسيل و نواحى ايتالياست، از همه مهمتر است زيرا به خلاف قسمت‌هاى ديگر، بناى آن بر مشاهدات شخصى مؤلف است. گزارش اروپاى غربى وى، نمودار قدرت و مهارت علمى آن روزگار مى‌باشد.

حدود اطلاعات مؤلف، از شمال به قلمرو بالتيك رسيده و از سكتونا (سقطون) و فينمارك و تاوستلاند (طبست) خبر داده است.

گزارش آلمان، لهستان و روسيه از دقت كمترى برخوردار است ولى اطلاعات قابل ملاحظه‌اى در اين قسمت به چشم مى‌خورد.

وى درباره رومانى و بقيه شبه جزيره بالكان، مفصل‌تر از ساير مناطق بحث كرده اما اطلاعاتش از جنوب شرقى آسيا و از جمله هند، بسيار ناچيز و در برخى موارد، آشفته مى‌باشد. احتمال مى‌رود در اين قسمت بر آراء بطلميوس تكيه شده باشد.

در زمينه تعيين مسافت‌ها به ادريسى نمى‌توان اعتماد كرد، وقتى از ميل سخن مى‌گويد توضيح نمى‌دهد كه مقصود ميل فرنگى، ايتاليايى يا عربى است. همين آشفتگى در معناى منزل نيز هست كه همراه ميل به كار مى‌برد. اطلاعات وى از جنوب شرقى آسيا و از جمله هند نيز بسيار ناچيز و آشفته است.

وضعيت كتاب

اين اثر كه تاكنون به چندين زبان زنده دنيا ترجمه شده است، در سال 1592م در رم و در سال 1866م، به همت «دوزى» و «دى‌گويه» با ترجمه فرانسوى و شرح آن در ليدن، به چاپ رسيد.

«آمارى» دانشمند ايتاليايى نيز قسمت مربوط به ايتاليا را گزينش كرده و با ترجمه و شرح به زبان ايتاليايى، در سال 1883م به طبع رساند.

فهرست مطالب و اعلام جغرافيايى مذكور در متن، در انتهاى كتاب آمده است.

كتاب فاقد پاورقى است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.
2. كراچكوفسكى، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ترجمه ابوالقاسم پاينده، ص223-234.

وابسته‌ها

صفة المغرب و أرض السودان و مصر و الأندلس